Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Zaqatala üsyanı — 1863-cü ildə Zaqatala dairəsində Çar üsul-idarəsinə qarşı qiyam.
Zaqatala üsyanının səbəbləri
XIX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında baş vermiş ən mühüm yeniliklər tezliklə burada da kəndli islahatının keçirilməsini və feodal-asılı münasibətlərin ləğv edilməsini zəruri edirdi. Getdikcə hakim dairələrdə belə bir fikir qəti olaraq formalaşırdı ki, Cənubi Qafqazın bəzi yerlərində islahatlara başlamağı ləngitmək olmaz. İlk növbədə, Gürcüstanda təhkimçiliyi ləğv etmək qərara alınmışdır.
Çar hökumətinin Gürcüstanda kəndli islahatınının keçirilməsinə hazırlıq xəbəri Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi cəhətdən daha ziddiyyətli olan Zaqatala dairəsinin əhalisinin kəskin həyacanına səbəb oldu.
Müstəmləkəçi hakimiyyət orqanları Car-Balakən əhalisinə qarşı kobud müstəmləkə siyasəti yeridirdi. Hökumətin yeritdiyi zorakı xristianlaşdırma siyasəti də sosial-iqtisadi vəziyyətin kəskinləşməsində mühüm rol oynayırdı. Əhalinin şəxsi və torpaq hüquqlarını müəyyən etmək məqsədilə Zaqatalaya hökumət komissiyası gəlmişdi. Bu komissiya belə bir fikirdə idi ki, car-balakənlilərin torpaqlarında yaşayan ingiloyları və muğalları qazandıqları gəlirin on qatı həcmində birdəfəlik vəsait ödəməklə keşkəl (torpaq) sahiblərinin asılılığından qurtarmaq lazımdır.
Torpağı becərənlər ingiloylar və muğallar olduğundan, bu tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsinda bir sıra kəndlərin keşkəl sahibləri əsas gəlir səlahiyyətindən məhrum olurdular. Ona görə də keşkəl sahibləri burada islahatın keçirilməsini istəmirdilər.
Zaqatalada üsyanın başlanması
Yetişməkdə olan üsyanın başlanması üçün bütün əhalisi yerli müsəlmanlardan ibarət olan Balakən kəndində 1862-ci ildə kilsə tikilməsi bir siqnal oldu. Balakənin mərkəzində xristian kilsəsinin bünövrəsinin qoyulması mərasimində yüksək rus zabiti və keşiş Qallacovlar nəslindən olan Abdulla Qallacov tərəfindən öldürülür. Abdulla Qallacovun bu iki şəxsi öldürməsinə səbəb isə bu tikintinin bünövrəsini qoyan şəxsin məhz sırf onun öz yeznəsinin olması idi. Abdulla Qallacovun ruslar tərəfindən xristianlığı qəbul etdikdən sonra "Georgi" adını alan yeznəsi Georgi Qallacova dinindən dönmək və Balakənin mərkəzində kilsə tikmək üçün pul təklif olunur. Onun qaynı Abdulla Qallacov da həmin zamanlarda tanınan və sözü k
eçən x xsləən rdbiri olduğu giün Grgi o llacov a xristianğın qəbul ə edilməsinə, ilk nbədə Abdu nl h Qaacovuv n oğullarından başlamaq istəyir. Bu təklifə qəzəblən Abdunəlla onu öldürmək istəsə də, onu pa biltamir.mBsəbəbdən n yüksək rus zabitini və keşişi öldürür. Nəticədə onu edam qərarı gözləsə, də iki məcməyi qızıl qan diyəti ödəndikəan soanr, o Sibirə sürgün olunur və orada Dizenteriya xəstəliyindən vəfat edir. Bu hadisən sonədronvaxtı ilə çar zabitolmi ua Hacı Murtuz tərəfindən Zaqatalada üsyan qaldırılır. Yerli əhalinin qəzəbindən qorxuya düşən çar məmurları kilsənin tikintisini dandırırlar)
1863-cü ilin iyun ayında Zaqatalada üsyan başlandı. Üsyana rus ordusunun keçmiş zabiti və əhali içərisində böyük nüfuza sahib olan Hacı Murtuz başçılıq edirdi. Onun ən yaxın köməkçiləri balakənli Bürcəli və Carlı Molla Zəngi oldular. Üsyan geniş sosial təbəqələri əhatə edirdi. Onun hərəkətverici qüvvələrini keşkəl sahibləri, müsəlman ruhaniləri, yerli imtiyazlı təbəqələr və müstəmləkə əsarətinə qarşı hər bir çıxışda yaxşı gələcəyə ümid bəsləyən sadə xalq təşkil edirdi. Zaqatala dairəsinin hər yerindən Xurmaoba kəndinə gələn üsyançı dəstələr vahid qüvvədə birləşdilər. Onlar pravoslavlığı qəbul etmiş ingiloyları inandırırdılar ki, dövlət gec-tez onların xristianlaşdırılmasına sərf etdiyi bütün vəsaiti: altı illik güzəşti, bəylərin torpaq asılılığından azad edilmələri barədə təəhhüdü, kilsə tikintiləri ilə bağlı olaraq il ərzində kilsə tərəfindən kəsilmiş aylıq məvacibi ləğv edəcək və bunun əvəzini onlardan alacaqdır. Bütün bu izahat işlərinin nəticəsində ingiloylar çox keçmədən zorla pravoslavlaşdırıldıqlarına görə buna dair şikayət ilə Qafqaz canişininə müraciət edərək yenidən müqəddəs İslam dininə qayıtmaq arzusunda olduqlarını bildirdilər.
Üsyançılar iyun ayının 5-dən 6-a keçən gecə leysan yağışı altında Zaqatala qalasına hücuma başladılar. Hacı Murtuz həmin gün daha çox tərəfdar toplamaq üçün özünü imam elan etdi. Üsyan zamanı Zaqatala dairəsinin rəisi Şalikov öldürüldü. Lakin top atəşləri ilə qarşılaşan üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular. Sonrakı hücumlar da uğursuz oldu. Məğlubiyyətin əsas səbəblərindən biri Dağıstan əhalisinin gözlənilən dəstəyi göstərməməsi idi.
1863-cü ildə Hacı Murtuzun başçılığı altında baş vermiş Zaqatala üsyanının məğlub olması, nəticələri və əhəmiyyəti
Çar hökuməti üsyanın geniş vüsət almasından təşvişə düşərək onun yatırılması üçün təcili tədbirlərə əl atdı. Üsyan iştirakçıları arasında kütləvi həbslər keçirildi. Çar məmurları Qorağan kəndindəki məscidi bağladılar. Əmrə tabe olmayaraq həmin məscidə gələnləri və İslam dininə etiqad edənləri kütləvi surətdə həbsə aldılar. Müstəmləkəçilər bununla kifayətlənmədilər. Temirxan-Şuradan buraya üç minlik süvari rus ordusu da yeridildi. Hərbi-səhra məhkəməsinin qərarı ilə üsyanın 18 nəfər ən fəal iştirakçısı və onların ailə üzvləri katorqa işlərinə göndərildi. Hacı Murtuz Yenisey quberniyasına sürgün edildi. Hökumət dairələri üsyanda iştirak etmiş kəndlilərə vəhşicəsinə divan tutdular. Vurulan ziyan üsyançıların hesabına ödənildi. Üsyan iştirakçılarının əmlakı dağıdıldı və talan edildi. Lakin Zaqatala dairəsinin yeni rəisi Stoletov başa düşdü ki, üsyanın yatırılmasında həddindən artıq zorakılığa yol verilərsə, yerli əhali arasında yeni narazılıq dalğası başlana bilər. Bunu nəzərə alaraq dairənin yeni rəhbərliyi pravoslavlaşdırılmış ingiloylara öz arzuları ilə yenidən islama qayıtmağa icazə verdi və bunun üçün bir il müddət təyin edildi. Üsyan nəticəsində ingiloylar kütləvi sürətdə pravoslavlıqdan imtina etdilər və bununla əlaqədar olaraq 7 pravoslav icması bağlandı. Yalnız Qax və Qorağan kəndi əhalisinin bir qismi, həmçinin Əlibəyli kəndinin əhalisi pravoslavlıqda qaldı.
Üsyan mütəşəkkil xarakter daşımırdı, yalnız Zaqatala dairəsi ilə məhdudlaşırdı. Qüvvələr nisbəti də qeyri-bərabər idi. Üsyançılar qətiyyətsizlik göstərdilər və həm də onlar arasında istənilən birlik yox idi.
Mənbə
- Azərbaycan tarixi, cild 2, Bakı, 1964.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Zaqatala usyani 1863 cu ilde Zaqatala dairesinde Car usul idaresine qarsi qiyam Zaqatala usyaninin sebebleriXIX esrin 60 ci illerinin evvellerinde Simali Azerbaycanin sosial iqtisadi ve siyasi heyatinda bas vermis en muhum yenilikler tezlikle burada da kendli islahatinin kecirilmesini ve feodal asili munasibetlerin legv edilmesini zeruri edirdi Getdikce hakim dairelerde bele bir fikir qeti olaraq formalasirdi ki Cenubi Qafqazin bezi yerlerinde islahatlara baslamagi lengitmek olmaz Ilk novbede Gurcustanda tehkimciliyi legv etmek qerara alinmisdir Car hokumetinin Gurcustanda kendli islahatininin kecirilmesine hazirliq xeberi Simali Azerbaycanin sosial iqtisadi ve siyasi cehetden daha ziddiyyetli olan Zaqatala dairesinin ehalisinin keskin heyacanina sebeb oldu Mustemlekeci hakimiyyet orqanlari Car Balaken ehalisine qarsi kobud mustemleke siyaseti yeridirdi Hokumetin yeritdiyi zoraki xristianlasdirma siyaseti de sosial iqtisadi veziyyetin keskinlesmesinde muhum rol oynayirdi Ehalinin sexsi ve torpaq huquqlarini mueyyen etmek meqsedile Zaqatalaya hokumet komissiyasi gelmisdi Bu komissiya bele bir fikirde idi ki car balakenlilerin torpaqlarinda yasayan ingiloylari ve mugallari qazandiqlari gelirin on qati hecminde birdefelik vesait odemekle keskel torpaq sahiblerinin asililigindan qurtarmaq lazimdir Torpagi becerenler ingiloylar ve mugallar oldugundan bu tedbirin heyata kecirilmesi neticesinda bir sira kendlerin keskel sahibleri esas gelir selahiyyetinden mehrum olurdular Ona gore de keskel sahibleri burada islahatin kecirilmesini istemirdiler Zaqatalada usyanin baslanmasiYetismekde olan usyanin baslanmasi ucun butun ehalisi yerli muselmanlardan ibaret olan Balaken kendinde 1862 ci ilde kilse tikilmesi bir siqnal oldu Balakenin merkezinde xristian kilsesinin bunovresinin qoyulmasi merasiminde yuksek rus zabiti ve kesis Qallacovlar neslinden olan Abdulla Qallacov terefinden oldurulur Abdulla Qallacovun bu iki sexsi oldurmesine sebeb ise bu tikintinin bunovresini qoyan sexsin mehz sirf onun oz yeznesinin olmasi idi Abdulla Qallacovun ruslar terefinden xristianligi qebul etdikden sonra Georgi adini alan yeznesi Georgi Qallacova dininden donmek ve Balakenin merkezinde kilse tikmek ucun pul teklif olunur Onun qayni Abdulla Qallacov da hemin zamanlarda taninan ve sozu k ecen x xsleen rdbiri oldugu giun Grgi o llacov a xristiangin qebul e edilmesine ilk nbede Abdu nl h Qaacovuv n ogullarindan baslamaq isteyir Bu teklife qezeblen Abdunella onu oldurmek istese de onu pa biltamir mBsebebden n yuksek rus zabitini ve kesisi oldurur Neticede onu edam qerari gozlese de iki mecmeyi qizil qan diyeti odendikean soanr o Sibire surgun olunur ve orada Dizenteriya xesteliyinden vefat edir Bu hadisen sonedronvaxti ile car zabitolmi ua Haci Murtuz terefinden Zaqatalada usyan qaldirilir Yerli ehalinin qezebinden qorxuya dusen car memurlari kilsenin tikintisini dandirirlar 1863 cu ilin iyun ayinda Zaqatalada usyan baslandi Usyana rus ordusunun kecmis zabiti ve ehali icerisinde boyuk nufuza sahib olan Haci Murtuz basciliq edirdi Onun en yaxin komekcileri balakenli Burceli ve Carli Molla Zengi oldular Usyan genis sosial tebeqeleri ehate edirdi Onun hereketverici quvvelerini keskel sahibleri muselman ruhanileri yerli imtiyazli tebeqeler ve mustemleke esaretine qarsi her bir cixisda yaxsi geleceye umid besleyen sade xalq teskil edirdi Zaqatala dairesinin her yerinden Xurmaoba kendine gelen usyanci desteler vahid quvvede birlesdiler Onlar pravoslavligi qebul etmis ingiloylari inandirirdilar ki dovlet gec tez onlarin xristianlasdirilmasina serf etdiyi butun vesaiti alti illik guzesti beylerin torpaq asililigindan azad edilmeleri barede teehhudu kilse tikintileri ile bagli olaraq il erzinde kilse terefinden kesilmis ayliq mevacibi legv edecek ve bunun evezini onlardan alacaqdir Butun bu izahat islerinin neticesinde ingiloylar cox kecmeden zorla pravoslavlasdirildiqlarina gore buna dair sikayet ile Qafqaz canisinine muraciet ederek yeniden muqeddes Islam dinine qayitmaq arzusunda olduqlarini bildirdiler Usyancilar iyun ayinin 5 den 6 a kecen gece leysan yagisi altinda Zaqatala qalasina hucuma basladilar Haci Murtuz hemin gun daha cox terefdar toplamaq ucun ozunu imam elan etdi Usyan zamani Zaqatala dairesinin reisi Salikov olduruldu Lakin top atesleri ile qarsilasan usyancilar geri cekilmeye mecbur oldular Sonraki hucumlar da ugursuz oldu Meglubiyyetin esas sebeblerinden biri Dagistan ehalisinin gozlenilen desteyi gostermemesi idi 1863 cu ilde Haci Murtuzun basciligi altinda bas vermis Zaqatala usyaninin meglub olmasi neticeleri ve ehemiyyetiCar hokumeti usyanin genis vuset almasindan tesvise duserek onun yatirilmasi ucun tecili tedbirlere el atdi Usyan istirakcilari arasinda kutlevi hebsler kecirildi Car memurlari Qoragan kendindeki mescidi bagladilar Emre tabe olmayaraq hemin mescide gelenleri ve Islam dinine etiqad edenleri kutlevi suretde hebse aldilar Mustemlekeciler bununla kifayetlenmediler Temirxan Suradan buraya uc minlik suvari rus ordusu da yeridildi Herbi sehra mehkemesinin qerari ile usyanin 18 nefer en feal istirakcisi ve onlarin aile uzvleri katorqa islerine gonderildi Haci Murtuz Yenisey quberniyasina surgun edildi Hokumet daireleri usyanda istirak etmis kendlilere vehsicesine divan tutdular Vurulan ziyan usyancilarin hesabina odenildi Usyan istirakcilarinin emlaki dagidildi ve talan edildi Lakin Zaqatala dairesinin yeni reisi Stoletov basa dusdu ki usyanin yatirilmasinda heddinden artiq zorakiliga yol verilerse yerli ehali arasinda yeni naraziliq dalgasi baslana biler Bunu nezere alaraq dairenin yeni rehberliyi pravoslavlasdirilmis ingiloylara oz arzulari ile yeniden islama qayitmaga icaze verdi ve bunun ucun bir il muddet teyin edildi Usyan neticesinde ingiloylar kutlevi suretde pravoslavliqdan imtina etdiler ve bununla elaqedar olaraq 7 pravoslav icmasi baglandi Yalniz Qax ve Qoragan kendi ehalisinin bir qismi hemcinin Elibeyli kendinin ehalisi pravoslavliqda qaldi Usyan mutesekkil xarakter dasimirdi yalniz Zaqatala dairesi ile mehdudlasirdi Quvveler nisbeti de qeyri beraber idi Usyancilar qetiyyetsizlik gosterdiler ve hem de onlar arasinda istenilen birlik yox idi MenbeAzerbaycan tarixi cild 2 Baki 1964