Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yunan qozu (lat. Juglans regia L.) – Buna bəzən yunan qozu, adi qoz, girdəkan, cövüz və cəviz də deyirlər. Hündürlüyü 25–30 m-ə və diametri 150–200 sm-ə qədər olan, ağacdır. Bəzən 80–100 yaşlı ağaclarının boyu 35 m, gövdəsinin diametri 2 m, nadir hallarda isə 4 m-ə çatır. Cavan ağacların qabığı açıq-boz rəngli, hamar və ya azacıq çatlı, yaşlı ağaclarda qabıq tünd-boz vədərin uzunsov-çatlıdır. Açıqlıqda bitən ağacları çox qollu-budaqlı çətirə malik olur. Sərbəst duran ağacların çətiri iri və sıxdır, adətən günbəzşəkilli və yaçadıraoxşardır. Cavan budaqların özəyi boş nərdivanaoxşar arakəsmələri vardır.
| Yunan qozu | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: ???: Yunan qozu | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Çiçəkləməsi: Aprel-May, yarpaqların açılmağa başlama dövründə.
Meyvə verməsi: Avqust-Sentyabr
Yarpaq
Tumurcuqları yumurtavari-dəyirmi, parlaq yaşımtıl-qonur rəngdə, uzunluğu 3–6 mm-dir. Yarpaqları təklələkvari, üst tərəfi parlaq, tünd yaşıl, alt tərəfi solğun yaşıl rəngdə, uzunluğu 20–50 sm-dir. Hər yarpaq oxunda 5–11 yarpaqcıq olur. Yarpaqcıq uzunsov-yumurtavari və ya ellipsşəkilli, təpə hissəsi sivri, qaidəyə yaxın hissəsi qeyri-bərabəryanlı, uzunluğu 5–10 sm, eni 3–6 sm, kənarları bütöv və ya azca dişli, üst tərəfi çılpaq alt tərəfi azca tüklüdür.
Çiçək
Erkəkcikli çiçəkləri yaşıl rəngli sırğaya yığılmışdır və hər sırğada 6–30 ədəd erkəkcik çiçəyi olur. Çiçək yanlığı 6 dilimli, çiçək yatağı lansetvaridir. Çiçəkləri 2 illik zoğda əmələ gəlir və uzunluğu 4–19 sm, diametri 1 sm olur. Dişicik çiçəkləri qırmızımtıl rəngdə olmaqla cavan zoğun ucunda tək-tək və ya 2–3, bəzən də daha çox bir yerdə topa şəklində olur. Küləklə tozlanır.
Meyvə
Meyvəsi dəyirmi və ya uzunsov dəyirmi olub, yalançı çəyirdəkmeyvədir. Üstdən yaşıl rəngli qərzəklə örtülüdür. Payızda qərzək tədricən qaralır və bir neçə qeyri-bərabər hissəyə parçalanır, yetkin meyvə (qoz) tökülür. Toxumun 1000 ədədi 4,5–15,8 kq arasında dəyişir. Bəzən qaralmış qərzək qozun üstünə yapışır və birlikdə ağacdan düşür. Qozun qabığı içərisində çox dadlı və yeməli ləpəsi toxum tanlığı olur. Bu ləpəni odunlaşmış (endokarp) 2 hissəyə ayırır. Toxum cücərdikdə torpağın üstünə çıxır, toxum yanlığı isə torpaqda qalır. Qoz yüksək məhsuldarlı ağacdır. 15–30 yaşlı ağacın orta illik məhsulu 50 kq-dır. Daha yaşlı ağacların ildə 70000 meyvə və ya 300 kq məhsul verdiyi hallar da məlumdur. 300–400 il yaşama qabiliyyətinə malikdir. Onlarla mədəni sortu var.
Yaşayış mühiti
Aşağı və orta dağ qurşaqlarının meşələrində.
Təsərrüfat əhəmiyyəti
Oduncağı xarrat və dülgər, aviasiya və silah, mebel işlərində istifadə olunur. Meyvələri çox qidalıdır. Qabığında, yarpağında və meyvəsinin qabığında çoxlu aşı maddəsi vardır. Yarpaq və qabığı boyaq kimiyun parçaları açıq-qonur və qəhvəyi-qonurrəngə boyamaq üçün istifadə olunur. Dekorativ əhəmiyyətli bitkidir.
Təbii yayılması
Vətəni İran hesab edilir. Təbii halda Əfqanıstanda, Çində, Koreyada, Yaponiyada, Orta Asiyada dağlarda və Balkanyanı ölkələrdə, o cümlədən Krımda, Qafqazda bitir.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 25–35 m-ə, gövdəsinin diametri 1,5–2,0 m-ə çatan, ucaboylu, geniş çətirli ağacdır. Gövdəsi biçimli, qabığı açıq boz, hamar və ya azca çatlıdır. Budaqları əvvəlcə boz-yaşıl, sonralar isə açıq-boz rəng alır. Tumurcuqları yumurtavari-dəyirmi, parlaq yaşılımtıl-qonur rəngdə, uzunluğu 3–6 mm-dir. Yarpaqları təklələkvari, üst tərəfi parlaq, tünd yaşıl, alt tərəfi solğun yaşıl rəngdə, uzunluğu 20–50 sm-dir. Yarpaqcıq 3–5 cüt olub, uzunsov-yumurtavari və ya ellipsşəkilli, təpə hissəsi sivri, qaidəyə yaxın hissəsi qeyri-bərabəryanlı, uzunluğu 5–10 sm, eni 3–6 sm, kənarları bütöv və ya azca dişli, üst tərəfi çılpaq, alt tərəfi azca tüklüdür. Erkəkcikli çiçəklərində 18–30 erkəkcik və altıdilimli çiçəkyanlığı vardır. Dişicikli çiçəkləri tək-tək və ya 2–4-ü bir yerdə olmaqla cavan zoğların təpəsində yerləşmiş, çiçək yanlığı 4 dişli, dişicik ağızcığı iridir, qırmızı rənglidir. Külək vasitəsilə tozlanır. Meyvəsi dəyirmi və ya uzunsov-dəyirmi olub, yaşıl rəngli yalançı çəyirdəkmeyvədir. Qoz ləpəsi oduncaqlaşmış pərdə ilə iki hissəyə ayrılır.
Ekologiyası
Tez böyüyən, istisevən, uzunömürlü, torpağa tələbkar bitkidir. Şaquli kökləri yaxşı inkişaf etdiyindən küləyə qarşı davamlıdır.
Azərbaycanda yayılması
Böyük və Kiçik Qafqazda, Talış dağlarında, Naxçıvanda, Zaqatala-Şəki düzənliyində, Abşeronda park və bağlarda təsadüf edilir. Yabanı şəkildə BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, Alazan-Əyriçay, KQ şimal, KQ mərkəzi, KQ cənub, Lənk. dağ., Nax. dağ., Qobustan.
İstifadəsi
Meyvəsində 50–78%-ə qədər yağ vardır. Yeyinti sənayesində geniş istifadə edilir. Oduncağı yüksək keyfiyyətli olduğuna görə mebel, qapı-pəncərə, parket və s. düzəldilməsində, aviasiya sənayesində geniş istifadə olunur.
Mənbə
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 997.
- "Eldar Şükürov. İsmayıllı rayonu meşə bitkilərinin bələdçi kitabı, Bakı 2016"
http://dendrologiya.az/?page_id=112 2019-11-17 at the Wayback Machine Azərbaycan Dendroflorası III cild-Bakı:"Elm",2016,400 səh. T. S. Məmmədov
Məlumat mənbələri
- Tofiq Məmmədov, Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. "Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri", Bakı: "Elm", 2014, 380 səh.
İstinad
- Флopa Aзeрбaйджaнa. т.5. 1954; Флopa Kaвkaзa. т.5. 1954;
- Azərbaycanın ağac və kolları. I cild. 1961;
- Azərbaycan flora-sının konspekti. I–III cildlər. 2005; 2006; 2008;
- Tofiq Məmmədov, Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri", Bakı: "Elm", 2014, 380 səh
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yunan qozu lat Juglans regia L Buna bezen yunan qozu adi qoz girdekan covuz ve ceviz de deyirler Hundurluyu 25 30 m e ve diametri 150 200 sm e qeder olan agacdir Bezen 80 100 yasli agaclarinin boyu 35 m govdesinin diametri 2 m nadir hallarda ise 4 m e catir Cavan agaclarin qabigi aciq boz rengli hamar ve ya azaciq catli yasli agaclarda qabiq tund boz vederin uzunsov catlidir Aciqliqda biten agaclari cox qollu budaqli cetire malik olur Serbest duran agaclarin cetiri iri ve sixdir adeten gunbezsekilli ve yacadiraoxsardir Cavan budaqlarin ozeyi bos nerdivanaoxsar arakesmeleri vardir Yunan qozuElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste FistiqciceklilerFesile QozkimilerCins Qoz Yunan qozuBeynelxalq elmi adiJuglans regia L 1753Sekil axtarisiITIS 503244NCBI 51240EOL 487229Yunan qozu Ciceklemesi Aprel May yarpaqlarin acilmaga baslama dovrunde Meyve vermesi Avqust SentyabrYarpaqTumurcuqlari yumurtavari deyirmi parlaq yasimtil qonur rengde uzunlugu 3 6 mm dir Yarpaqlari teklelekvari ust terefi parlaq tund yasil alt terefi solgun yasil rengde uzunlugu 20 50 sm dir Her yarpaq oxunda 5 11 yarpaqciq olur Yarpaqciq uzunsov yumurtavari ve ya ellipssekilli tepe hissesi sivri qaideye yaxin hissesi qeyri beraberyanli uzunlugu 5 10 sm eni 3 6 sm kenarlari butov ve ya azca disli ust terefi cilpaq alt terefi azca tukludur CicekErkekcikli cicekleri yasil rengli sirgaya yigilmisdir ve her sirgada 6 30 eded erkekcik ciceyi olur Cicek yanligi 6 dilimli cicek yatagi lansetvaridir Cicekleri 2 illik zogda emele gelir ve uzunlugu 4 19 sm diametri 1 sm olur Disicik cicekleri qirmizimtil rengde olmaqla cavan zogun ucunda tek tek ve ya 2 3 bezen de daha cox bir yerde topa seklinde olur Kulekle tozlanir MeyveMeyvesi deyirmi ve ya uzunsov deyirmi olub yalanci ceyirdekmeyvedir Ustden yasil rengli qerzekle ortuludur Payizda qerzek tedricen qaralir ve bir nece qeyri beraber hisseye parcalanir yetkin meyve qoz tokulur Toxumun 1000 ededi 4 5 15 8 kq arasinda deyisir Bezen qaralmis qerzek qozun ustune yapisir ve birlikde agacdan dusur Qozun qabigi icerisinde cox dadli ve yemeli lepesi toxum tanligi olur Bu lepeni odunlasmis endokarp 2 hisseye ayirir Toxum cucerdikde torpagin ustune cixir toxum yanligi ise torpaqda qalir Qoz yuksek mehsuldarli agacdir 15 30 yasli agacin orta illik mehsulu 50 kq dir Daha yasli agaclarin ilde 70000 meyve ve ya 300 kq mehsul verdiyi hallar da melumdur 300 400 il yasama qabiliyyetine malikdir Onlarla medeni sortu var Yasayis muhitiAsagi ve orta dag qursaqlarinin meselerinde Teserrufat ehemiyyetiOduncagi xarrat ve dulger aviasiya ve silah mebel islerinde istifade olunur Meyveleri cox qidalidir Qabiginda yarpaginda ve meyvesinin qabiginda coxlu asi maddesi vardir Yarpaq ve qabigi boyaq kimiyun parcalari aciq qonur ve qehveyi qonurrenge boyamaq ucun istifade olunur Dekorativ ehemiyyetli bitkidir Tebii yayilmasiVeteni Iran hesab edilir Tebii halda Efqanistanda Cinde Koreyada Yaponiyada Orta Asiyada daglarda ve Balkanyani olkelerde o cumleden Krimda Qafqazda bitir Botaniki tesviriHundurluyu 25 35 m e govdesinin diametri 1 5 2 0 m e catan ucaboylu genis cetirli agacdir Govdesi bicimli qabigi aciq boz hamar ve ya azca catlidir Budaqlari evvelce boz yasil sonralar ise aciq boz reng alir Tumurcuqlari yumurtavari deyirmi parlaq yasilimtil qonur rengde uzunlugu 3 6 mm dir Yarpaqlari teklelekvari ust terefi parlaq tund yasil alt terefi solgun yasil rengde uzunlugu 20 50 sm dir Yarpaqciq 3 5 cut olub uzunsov yumurtavari ve ya ellipssekilli tepe hissesi sivri qaideye yaxin hissesi qeyri beraberyanli uzunlugu 5 10 sm eni 3 6 sm kenarlari butov ve ya azca disli ust terefi cilpaq alt terefi azca tukludur Erkekcikli ciceklerinde 18 30 erkekcik ve altidilimli cicekyanligi vardir Disicikli cicekleri tek tek ve ya 2 4 u bir yerde olmaqla cavan zoglarin tepesinde yerlesmis cicek yanligi 4 disli disicik agizcigi iridir qirmizi renglidir Kulek vasitesile tozlanir Meyvesi deyirmi ve ya uzunsov deyirmi olub yasil rengli yalanci ceyirdekmeyvedir Qoz lepesi oduncaqlasmis perde ile iki hisseye ayrilir EkologiyasiTez boyuyen istiseven uzunomurlu torpaga telebkar bitkidir Saquli kokleri yaxsi inkisaf etdiyinden kuleye qarsi davamlidir Azerbaycanda yayilmasiBoyuk ve Kicik Qafqazda Talis daglarinda Naxcivanda Zaqatala Seki duzenliyinde Abseronda park ve baglarda tesaduf edilir Yabani sekilde BQ Quba BQ serq BQ qerb Alazan Eyricay KQ simal KQ merkezi KQ cenub Lenk dag Nax dag Qobustan IstifadesiMeyvesinde 50 78 e qeder yag vardir Yeyinti senayesinde genis istifade edilir Oduncagi yuksek keyfiyyetli olduguna gore mebel qapi pencere parket ve s duzeldilmesinde aviasiya senayesinde genis istifade olunur MenbeLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 997 Eldar Sukurov Ismayilli rayonu mese bitkilerinin beledci kitabi Baki 2016 http dendrologiya az page id 112 2019 11 17 at the Wayback Machine Azerbaycan Dendroflorasi III cild Baki Elm 2016 400 seh T S MemmedovMelumat menbeleriTofiq Memmedov Elman Isgender Tariyel Talibov Azerbaycanin Nadir Agac ve kol bitkileri Baki Elm 2014 380 seh IstinadFlopa Azerbajdzhana t 5 1954 Flopa Kavkaza t 5 1954 Azerbaycanin agac ve kollari I cild 1961 Azerbaycan flora sinin konspekti I III cildler 2005 2006 2008 Tofiq Memmedov Elman Isgender Tariyel Talibov Azerbaycanin nadir agac ve kol bitkileri Baki Elm 2014 380 seh