Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yovşanlıq girdəbaşı (lat. Phrynocephalus helioscopus) — Kələzlər fəsiləsinə və cinsnə aid növ.
| Yovşanlıq girdəbaşı | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Yovşanlıq girdəbaşı | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
Təsviri
Üst dodaq qalxancıqlarının sayı 12–17 olub, gözdən 4–6 uzununa sırada yerləşən pulcuqlarla ayrılmışdır. Alt dodaq qalxancığı 13–15-dir. Bədənin üzərində yerləşən təpəcikşəkilli pulcuğun altında dəri vəzləri yerləşir. Boyunda yaxşı nəzərə çarpan köndələn dəri büküşləri olur. Quyruğun əsası yastılaşmış və enli olub, ucuna doğru kəskin sivrilməmişdir. Başı girdədir. Bədənin üst tərəfinin rəngi yaşadığı qruntun rəngindən asılı olaraq dəyişir. Rəngli torpaqlarda bu kərtənkələ qonur və tutqun boz, qumlu və əhəngli torpaqlarda isə açıq boz və ya kül rəngində olur. Boyunun yanlarında, başın gerisində xarakterik mavi və göy rənglə haşiyələnmiş dairəvi-çəhrayı rəngli xallar olur. Dişilərdə yumurta qoyma dövründə bir qayda olaraq çəhrayı rəng itir. Bədənin alt tərəfi tutqun ağ, boyun və boğazı isə mərməri cizgili naxışlar olur. Bəzi hallarda bu naxışlar itir. Bədənin uzunluğu 59 mm (erkəklərdə), 70 mm (dişilərdə), bədənin uzunluğunun quyruğun uzunluğuna nisbəti L/L.cd 0.60 −1.10, kütləsi 12 q-a qədər olur.
Yayılması
Şərqi Türkiyədə, Şimali İranda, Şimali-Qərbi Çində və Şimali-Qərbi Monqolustanda, Volqa çayının aşağı axarı boyunca olan ərazilərdə yayılmışdır. Qafqazda Dağıstanın dağətəyi hissəsində, Qərbi Azərbaycanda Abşeron yarımadasında, Naxçıvan MR-nın Araz çayı boyunca yerləşən Culfa və digər rayonları ərazisində, Azərbaycanın cənub-şərq hissəsində, Lerik rayonunun (Zuvand) ərazisində yayılmışdır. Yovşanlıq, şoranlıq sahələrdə, qumlu təpəciklərdə, düzənlik və dağətəyi ərizilərdə yaşayır. Yovşanlıq girdəbaş kərtənkələsi gündüz həyat tərzi keçirir.
Yaşayış yeri və həyat təzi
Yumurta qoymaqla çoxalır. Yumurtanın inkubasiya dövrü 40 gün çəkir. Azərbaycanda birinci dəfə qoyulmuş yumurtalardan balalar iyunun ortalarında, ikinci yumurta qoymadan iyulun sonu üçüncü dəfə qoyulmuş yumurtadan balalar sentyabrın sonu və oktyabrın əvvəllərində çıxır. Yenicə yumurtadan çıxmış balaların ümumi uzunluğu 42 – 49 mm, bədənin başla birlikdə uzunluğu isə 18 – 24 mm olur. Xırda böcəklər, termitlər, kəpənək tırtılları, cücülər və s. ilə qidalanır. Cinsi yetkinliyə 2 yaşında çatır. Terarium şəraitində çoxaldılması mümkündür. Geniş miqyasda çoxaldılması məlum deyil.
Sayı
Culfa rayonunun Gülüstan (Çuğa) kəndi ətrafında yayıldığı məhdud sahənin hər 100 m² –də orta hesabla 7–8 fərd, Lerik rayonunun Amburdərə kəndi ətrafında 1 hektar sahəyə 1–2 fərdin düşdüyünü müəyyən etdik.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Culfa, Lerik və Qaradağ ərazisində sayının azalmasının əsas səbəbi, onların yayıldığı ərazilərin güclü antropogen təsirə məruz qalmasıdır. İnsanın bu növünün yayıldığı ərazilərə modifikasiyalaşdırıcı və transformasiyaedici təsiri sayəsində bu növün sayı kəskin şəkildə azalmağa başlamışdır.
Qorunması üçün qədul edilmiş tədbirlər: Sayının kəskin şəkildə azaldığını nəzərə alaraq yovşanlıq girdəbaş kərtənkələsinin Qırmızı kitabın I nəşrinə daxil etmişlər.
Qorunması üçün məsləhət görülən yeni tədbirlər: Bu növün adını Azərbaycanın Qırmızı kitabının II nəşrinə daxil edilməsi tövsiyə olunur. Bu kərtənkələnin yayıldığı ərazilərdə mövcud biotopun qoruyub saxlamaq üçün antropogen təsirin qarşısını almaq lazımdır.
Mənbə
- 1. Azərbaycanın heyvanlar aləmi, III cild, Onurğalılar B.: Elm, 2004, səh. 192–193;
- 2. Алекперов А.М. Земноводные и пресмыкающиеся Азербайджана. Б.: Элм 1978, стр. 128–131;
- 3. Алиев Т.Р., Ахмедов С.Б., Гасанов Н.Б. Новые данные по герпетофауне югo–восточной части Азербайджана. Изв. АН Азербайджанской ССР. Сер. биол. наук. 1988, № 5, стр. 70–73;
- 4. Ахмедов С.Б., Сафиева Н.Б. К распространении и численности руинной агамы и такырной кругоголовки в Азербайджана. Всесоюз. совеш., Уфа, 1989, част III, стр. 158–259;
- 5. Банников А.Г., Даревский И.С., Ищенко В.Г., Рустамов Э.К., Щербак Н.Н. Определитель земноводных и пресмыкающихся фауны СССР. М.: 1977, стр. 120–123;
- 6. Əliyev T. R., Əhmədov S. B., Qəniyev F. R. Naxçıvan MSSR-in nadir sürünənləri və onların qorunmasına dair materiallar. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərləri, Biologiya elmləri seriyası, 1983, № 6, səh. 44–50.
İstinadlar
- The Reptile Database (ing.). / P. Uetz 2015.
- . 2015-05-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-13.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yovsanliq girdebasi lat Phrynocephalus helioscopus Kelezler fesilesine ve cinsne aid nov Yovsanliq girdebasiElmi tesnifatXETA parent ve rang parametrlerini doldurmaq lazimdir Yovsanliq girdebasiBeynelxalq elmi adiPhrynocephalus helioscopus Pall 1771Sekil axtarisiITIS 1055607NCBI 171647TesviriUst dodaq qalxanciqlarinin sayi 12 17 olub gozden 4 6 uzununa sirada yerlesen pulcuqlarla ayrilmisdir Alt dodaq qalxancigi 13 15 dir Bedenin uzerinde yerlesen tepeciksekilli pulcugun altinda deri vezleri yerlesir Boyunda yaxsi nezere carpan kondelen deri bukusleri olur Quyrugun esasi yastilasmis ve enli olub ucuna dogru keskin sivrilmemisdir Basi girdedir Bedenin ust terefinin rengi yasadigi qruntun renginden asili olaraq deyisir Rengli torpaqlarda bu kertenkele qonur ve tutqun boz qumlu ve ehengli torpaqlarda ise aciq boz ve ya kul renginde olur Boyunun yanlarinda basin gerisinde xarakterik mavi ve goy rengle hasiyelenmis dairevi cehrayi rengli xallar olur Disilerde yumurta qoyma dovrunde bir qayda olaraq cehrayi reng itir Bedenin alt terefi tutqun ag boyun ve bogazi ise mermeri cizgili naxislar olur Bezi hallarda bu naxislar itir Bedenin uzunlugu 59 mm erkeklerde 70 mm disilerde bedenin uzunlugunun quyrugun uzunluguna nisbeti L L cd 0 60 1 10 kutlesi 12 q a qeder olur YayilmasiSerqi Turkiyede Simali Iranda Simali Qerbi Cinde ve Simali Qerbi Monqolustanda Volqa cayinin asagi axari boyunca olan erazilerde yayilmisdir Qafqazda Dagistanin dageteyi hissesinde Qerbi Azerbaycanda Abseron yarimadasinda Naxcivan MR nin Araz cayi boyunca yerlesen Culfa ve diger rayonlari erazisinde Azerbaycanin cenub serq hissesinde Lerik rayonunun Zuvand erazisinde yayilmisdir Yovsanliq soranliq sahelerde qumlu tepeciklerde duzenlik ve dageteyi erizilerde yasayir Yovsanliq girdebas kertenkelesi gunduz heyat terzi kecirir Yasayis yeri ve heyat teziYumurta qoymaqla coxalir Yumurtanin inkubasiya dovru 40 gun cekir Azerbaycanda birinci defe qoyulmus yumurtalardan balalar iyunun ortalarinda ikinci yumurta qoymadan iyulun sonu ucuncu defe qoyulmus yumurtadan balalar sentyabrin sonu ve oktyabrin evvellerinde cixir Yenice yumurtadan cixmis balalarin umumi uzunlugu 42 49 mm bedenin basla birlikde uzunlugu ise 18 24 mm olur Xirda bocekler termitler kepenek tirtillari cuculer ve s ile qidalanir Cinsi yetkinliye 2 yasinda catir Terarium seraitinde coxaldilmasi mumkundur Genis miqyasda coxaldilmasi melum deyil SayiCulfa rayonunun Gulustan Cuga kendi etrafinda yayildigi mehdud sahenin her 100 m de orta hesabla 7 8 ferd Lerik rayonunun Amburdere kendi etrafinda 1 hektar saheye 1 2 ferdin dusduyunu mueyyen etdik Mehdudlasdirici amillerCulfa Lerik ve Qaradag erazisinde sayinin azalmasinin esas sebebi onlarin yayildigi erazilerin guclu antropogen tesire meruz qalmasidir Insanin bu novunun yayildigi erazilere modifikasiyalasdirici ve transformasiyaedici tesiri sayesinde bu novun sayi keskin sekilde azalmaga baslamisdir Qorunmasi ucun qedul edilmis tedbirler Sayinin keskin sekilde azaldigini nezere alaraq yovsanliq girdebas kertenkelesinin Qirmizi kitabin I nesrine daxil etmisler Qorunmasi ucun meslehet gorulen yeni tedbirler Bu novun adini Azerbaycanin Qirmizi kitabinin II nesrine daxil edilmesi tovsiye olunur Bu kertenkelenin yayildigi erazilerde movcud biotopun qoruyub saxlamaq ucun antropogen tesirin qarsisini almaq lazimdir Menbe1 Azerbaycanin heyvanlar alemi III cild Onurgalilar B Elm 2004 seh 192 193 2 Alekperov A M Zemnovodnye i presmykayushiesya Azerbajdzhana B Elm 1978 str 128 131 3 Aliev T R Ahmedov S B Gasanov N B Novye dannye po gerpetofaune yugo vostochnoj chasti Azerbajdzhana Izv AN Azerbajdzhanskoj SSR Ser biol nauk 1988 5 str 70 73 4 Ahmedov S B Safieva N B K rasprostranenii i chislennosti ruinnoj agamy i takyrnoj krugogolovki v Azerbajdzhana Vsesoyuz sovesh Ufa 1989 chast III str 158 259 5 Bannikov A G Darevskij I S Ishenko V G Rustamov E K Sherbak N N Opredelitel zemnovodnyh i presmykayushihsya fauny SSSR M 1977 str 120 123 6 Eliyev T R Ehmedov S B Qeniyev F R Naxcivan MSSR in nadir surunenleri ve onlarin qorunmasina dair materiallar Azerbaycan Elmler Akademiyasinin xeberleri Biologiya elmleri seriyasi 1983 6 seh 44 50 IstinadlarThe Reptile Database ing P Uetz 2015 2015 05 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 13 Xarici kecidler