Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yerin quruluşu deyildikdə, adətən, onun daxili quruluşu, yəni planetin qabığından mərkəzinə qədər olan dərinlik quruluşu nəzərdə tutulur. Yer kürəyə yaxın formaya malikdir (ekvatorial diametr 12 754 km, qütb diametri isə 12 711 km-dir) və bir neçə qatdan ibarətdir. Yerin daxili quruluşu haqqında ən səhih məlumatı seysmik dalğalar, yəni zəlzələlərin səbəb olduğu Yer maddələrinin rəqsi hərəkətləri üzərində müşahidələr verir. Bu zaman üç dalğa tipi yaranır:
- Uzununa dalğalar (P) — maddənin öz vəziyyəti yaxınlığında dalğanın yayılma istiqaməti üzrə elastik rəqslərindən ibarətdir, yəni onun dəyişən sıxılması və dartılmasıdır.
- Eninə dalğalar (S) — dalğaların yayılması perpendikulyar istiqamətdə maddənin rəqsləridir; onlar maddənin üfüqi yerdəyişməsi, yəni formasının dəyişməsi ilə əlaqədardır.
Yer üç əsas təbəqə, yaxud geosferdən ibarətdir: 70 km dərinliyə qədər Yer qabığı, ondan altdan 2900 km dərinliyə qədər Yerin mantiyası (yuxarı mantiya və aşağı mantiya) və ondan Yerin mərkəzinə qədər nüvə. Yer nüvəsi xarici və daxili nüvələrə ayrılır.
Quruluşu
Seysmoqramların, yəni Yer səthinin müxtəlif nöqtələrində yerləşmiş seysmik stansiyalarda zəlzələ dalğalarının formasının, qiymətinin və keçmə sürətinin qeydə alındığı sənədlərin tutuşdurulması dalğaların bütün Yer cismindən keçmə sürətini və məsafəsini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Əgər Yer bir cinsli olsaydı, ondan keçən dalğanın yolu düzxətli, sürəti isə hər yerdə eyni olardı. Həqiqətdə isə dalğalar çox mürəkkəb yol keçir.
İlk sıçrayış səthi orta hesabla təqribən 60-70 km dərinlikdədir. Burada uzununa dalğaların sürəti bir dəfəyə 8 km/san-yə çatır. Sonra gələn təbəqədə sürət tədricən artır və 2900 km dərinlikdə 13 km/san-yə olur. Bundan sonra kəskin surətdə 8 km/san-dək azalır, sonra Yerin mərkəzinə doğru tədricən 11 km/san-yə qədər artır. Eninə dalğalar 2900 km-dən dərinə keçmir və bu dərinlikdə əks olunur və səthə qayıdır. Seysmik dalğaların sürətlərinin 70 və 2900 km dərinliklərdə kəskin dəyişməsi bu dərinliklərdə maddələrin sıxlığının sıçrayışla artdığını göstərir.
Yerin dərinlik quruluşu aşağıdakı cədvəldə izah olunur:
| Dərinlik | Qatlar |
|---|---|
| 0-60 | Litosfer (5-200 km) |
| 0-35 | Yer qabığı (5-70 км) |
| 35-60 | Mantiyanın yuxarı hissəsi |
| 35-2890 | Mantiya |
| 100-200 | Astenosfer |
| 35-660 | Yuxarı mantiya |
| 660-2890 | Aşağı mantiya |
| 2890-5150 | Xarici nüvə |
| 5150-6371 | Daxili nüvə |
Yer qabığı
Yer qabığı iki tipə ayrılır: Okeanik və materik Yer qabığı. Geoloji epoxada okeanik Yer qabığının qalınlığı 5-dən 10 km-ə qədərdir. O, üç təbəqədən ibarətdir: üst nazik (1 km-dən artıq deyil) dəniz çöküntüləri təbəqəsi, orta (1,0-2,5 km) bazalt adlanan təbəqə və qalınlığı 5 km-ə yaxın olan, ehtimal ki, qabbrodan ibarət alt təbəqə. Kontinental qabıq daha mürəkkəbdir. Onun qalınlığı orta hesabla 35–45 km-dir. Dağlıq ölkələrdə 70 km-ə çatır. O da üç təbəqədən ibarətdir: bazalt, qranit və çökmə təbəqə.
= Mantiya=
Mantiya əsasən Mg, O, FeO, SiO2-dən ibarətdir. Mantiyanın tərkibinə həmçinin su, xlor, flyor və digər uçucu maddələr daxildir. Üst (yuxarı) mantiyada maddələr ərinti halındadır. Alt mantiyada temperaturun daha yüksək olmasına baxmayaraq, maddələr böyük təzyiq altında olduğuna görə onlar nisbətən bərk-plastik vəziyyətdədir və axıcılıq qabiliyyətinə malik deyil. Mantiyada maddələrin ağırlığına görə diferensiasiyası baş verir. Ağır ərimiş maddələr yuxarı mantiyadan aşağı mantiyaya və nüvəyə çökür, yüngül maddələr isə böyük təzyiq altında yuxarı, Yer qabığına tərəf qalxır. Yer qabığına və Yer səthinə çox böyük təsir göstərən bir çox proseslərin kökü yuxarı mantiyadadır. Burada ən dərin fokuslu zəlzələlərin və bütün vulkanların ocaqları yerləşir
Nüvə
2900 km dərinlikdə, yəni Yer nüvəsinin yuxarı sərhəddində təzyiq 1 370 000 atoma çatır. Bu və daha artıq təzyiqdə atomların elektron örtükləri pozulur və nüvə elektronların ümumi kütləsində həll olur. Yerin daxilində hakim olan yüksək temperaturlarda xarici nüvə ərimişdir, daxili nüvə isə ehtimal ki, bərkdir. Müasir məlumata görə nüvənin 85-90 %-i dəmirdən ibarətdir; maye halındakı xarici nüvədə ona oksigen, daxili nüvədə isə nikel əlavə olunur.
İstinadlar
- Земля 2022-08-08 at the Wayback Machine — статья из энциклопедии «Кругосвет»
- Основы геологии. Авторы: Н.В.Короновский, А.Ф.Якушова. ВНУТРЕННЕЕ СТРОЕНИЕ ЗЕМЛИ 2021-06-12 at the Wayback Machine
- T. H. Jordan. "Structural Geology of the Earth's Interior" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 76 (9). 1979: 4192–4200. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703.
- ""Yerin daxili quruluşu"". 2021-06-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-18.
Ədəbiyyat
- L.P.Şubayev. Ümumi Yerşünaslıq. "Maarif" nəşiriyyatı. Bakı. 1986. s.25-30
- Kruglinski, Susan. Journey to the Center of the Earth. Discover, June 2007.
- Lehmann, I. (1936) Inner Earth, Bur. Cent. Seismol. Int. 14, 3-31
- Schneider, David (October 1996) A Spinning Crystal Ball, Scientific American
- Wegener, Alfred (1915) «The Origin of Continents and Oceans»
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yerin qurulusu deyildikde adeten onun daxili qurulusu yeni planetin qabigindan merkezine qeder olan derinlik qurulusu nezerde tutulur Yer kureye yaxin formaya malikdir ekvatorial diametr 12 754 km qutb diametri ise 12 711 km dir ve bir nece qatdan ibaretdir Yerin daxili qurulusu haqqinda en sehih melumati seysmik dalgalar yeni zelzelelerin sebeb oldugu Yer maddelerinin reqsi hereketleri uzerinde musahideler verir Bu zaman uc dalga tipi yaranir Uzununa dalgalar P maddenin oz veziyyeti yaxinliginda dalganin yayilma istiqameti uzre elastik reqslerinden ibaretdir yeni onun deyisen sixilmasi ve dartilmasidir Enine dalgalar S dalgalarin yayilmasi perpendikulyar istiqametde maddenin reqsleridir onlar maddenin ufuqi yerdeyismesi yeni formasinin deyismesi ile elaqedardir Yerin nuveden ekzosfere qeder kesiyi Yer uc esas tebeqe yaxud geosferden ibaretdir 70 km derinliye qeder Yer qabigi ondan altdan 2900 km derinliye qeder Yerin mantiyasi yuxari mantiya ve asagi mantiya ve ondan Yerin merkezine qeder nuve Yer nuvesi xarici ve daxili nuvelere ayrilir Qurulusu Yerin cisminde uzununa P ve enine S dalgalarin sureti Seysmoqramlarin yeni Yer sethinin muxtelif noqtelerinde yerlesmis seysmik stansiyalarda zelzele dalgalarinin formasinin qiymetinin ve kecme suretinin qeyde alindigi senedlerin tutusdurulmasi dalgalarin butun Yer cisminden kecme suretini ve mesafesini mueyyenlesdirmeye imkan verir Eger Yer bir cinsli olsaydi ondan kecen dalganin yolu duzxetli sureti ise her yerde eyni olardi Heqiqetde ise dalgalar cox murekkeb yol kecir Ilk sicrayis sethi orta hesabla teqriben 60 70 km derinlikdedir Burada uzununa dalgalarin sureti bir defeye 8 km san ye catir Sonra gelen tebeqede suret tedricen artir ve 2900 km derinlikde 13 km san ye olur Bundan sonra keskin suretde 8 km san dek azalir sonra Yerin merkezine dogru tedricen 11 km san ye qeder artir Enine dalgalar 2900 km den derine kecmir ve bu derinlikde eks olunur ve sethe qayidir Seysmik dalgalarin suretlerinin 70 ve 2900 km derinliklerde keskin deyismesi bu derinliklerde maddelerin sixliginin sicrayisla artdigini gosterir Yerin derinlik qurulusu asagidaki cedvelde izah olunur Derinlik Qatlar0 60 Litosfer 5 200 km 0 35 Yer qabigi 5 70 km 35 60 Mantiyanin yuxari hissesi35 2890 Mantiya100 200 Astenosfer35 660 Yuxari mantiya660 2890 Asagi mantiya2890 5150 Xarici nuve5150 6371 Daxili nuveYer qabigi Esas meqale Yer qabigi Yer qabigi iki tipe ayrilir Okeanik ve materik Yer qabigi Geoloji epoxada okeanik Yer qabiginin qalinligi 5 den 10 km e qederdir O uc tebeqeden ibaretdir ust nazik 1 km den artiq deyil deniz cokuntuleri tebeqesi orta 1 0 2 5 km bazalt adlanan tebeqe ve qalinligi 5 km e yaxin olan ehtimal ki qabbrodan ibaret alt tebeqe Kontinental qabiq daha murekkebdir Onun qalinligi orta hesabla 35 45 km dir Dagliq olkelerde 70 km e catir O da uc tebeqeden ibaretdir bazalt qranit ve cokme tebeqe Mantiya Esas meqale Mantiya esasen Mg O FeO SiO2 den ibaretdir Mantiyanin terkibine hemcinin su xlor flyor ve diger ucucu maddeler daxildir Ust yuxari mantiyada maddeler erinti halindadir Alt mantiyada temperaturun daha yuksek olmasina baxmayaraq maddeler boyuk tezyiq altinda olduguna gore onlar nisbeten berk plastik veziyyetdedir ve axiciliq qabiliyyetine malik deyil Mantiyada maddelerin agirligina gore diferensiasiyasi bas verir Agir erimis maddeler yuxari mantiyadan asagi mantiyaya ve nuveye cokur yungul maddeler ise boyuk tezyiq altinda yuxari Yer qabigina teref qalxir Yer qabigina ve Yer sethine cox boyuk tesir gosteren bir cox proseslerin koku yuxari mantiyadadir Burada en derin fokuslu zelzelelerin ve butun vulkanlarin ocaqlari yerlesir Nuve Esas meqale Nuve 2900 km derinlikde yeni Yer nuvesinin yuxari serheddinde tezyiq 1 370 000 atoma catir Bu ve daha artiq tezyiqde atomlarin elektron ortukleri pozulur ve nuve elektronlarin umumi kutlesinde hell olur Yerin daxilinde hakim olan yuksek temperaturlarda xarici nuve erimisdir daxili nuve ise ehtimal ki berkdir Muasir melumata gore nuvenin 85 90 i demirden ibaretdir maye halindaki xarici nuvede ona oksigen daxili nuvede ise nikel elave olunur Istinadlar Zemlya 2022 08 08 at the Wayback Machine statya iz enciklopedii Krugosvet Osnovy geologii Avtory N V Koronovskij A F Yakushova VNUTRENNEE STROENIE ZEMLI 2021 06 12 at the Wayback Machine T H Jordan Structural Geology of the Earth s Interior PDF Proceedings of the National Academy of Sciences 76 9 1979 4192 4200 doi 10 1073 pnas 76 9 4192 PMC 411539 PMID 16592703 Yerin daxili qurulusu 2021 06 18 tarixinde Istifade tarixi 2017 01 18 Edebiyyat L P Subayev Umumi Yersunasliq Maarif nesiriyyati Baki 1986 s 25 30 Kruglinski Susan Journey to the Center of the Earth Discover June 2007 Lehmann I 1936 Inner Earth Bur Cent Seismol Int 14 3 31 Schneider David October 1996 A Spinning Crystal Ball Scientific American Wegener Alfred 1915 The Origin of Continents and Oceans Hemcinin bax Moxorovicic serhedi