Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yer qabığı — Yerin bərk cisminin səth təbəqələri kompleksidir. "Qabıq" ifadəsi XIX əsrdən qalmışdır. O zaman Pyer Simon Laplasın kosmoqonik və Eduard Züssün geoloji fərziyyələrinə əsasən belə hesab olunurdu ki, Yer qızmar maddədən əmələ gəlmişdir. O, soyuyan zaman səthində bərk qabıq yaranmışdır.
Materiklərin və okeanların altında yerləşən Yer qabığı həm quruluşuna, həm də qalınlığına görə fərqlənirlər: Ona görə də materik və okean tipli Yer qabığını fərqləndirmək qəbul olunmuşdur.
Müasir elm hesab edir ki, Yer qabığı ayrılmışdır. Eyni zamanda mantiyanın differensasiyası prosesində su ayrılmışdır, müasir vulkan lavalarında olduğu kimi bazalt maqmasının həcminin 7-8 %- ni təşkil etmişdir .
Yer qabığının geoloji dövürdən əvvəlki tarixi
Yerdə ilk mərhələdə soyuyan planetin səthində nazik bazalt qabığı əmələ gəlmişdir. Onu ay qabığı adlandırırdılar. Bazalt qabığın səthində temperatur 100 °C- dən yüksək idi. Su ancaq buxar halında havada vardı, eroziya da yox idi. Fiziki aşınma intensiv gedirdi.
İlk materik qabığının yeri məlum deyildi. Yerin bir tərəfində ağır metallar enmiş və Böyük okean meydana gəlmişdir, əks tərəfdə isə suxurlar qalxmış və materiki əmələ gətirmişdir. Bazalt qabıq artıq geoloji dövürdə materik qabığına və okean qabığına differensiasiya olunmağa başlamışdır .
Yer qabığının geoloji tarixi
Yerin səthi soyuyaraq temperatur 100 °C-dən aşağı düşdükdən və su maye fazaya keçdikdən sonra planetin geoloji tarixi başlanmışdır. Su fiziki və kimyəvi aşınmaları gücləndirmiş, qırıntı məhsullarının aparılmasını xeyli intensivləşdirmişdir. Əvvəlki vulkanik proseslərlə yaranmış çökəkliklərdə çökmə süxurlar toplanmışdır. Şökmə süxur qabığı qalınlaşdıqca bazalt qabığı aşağıya basılmış və çökmə qat yüksək temperatur hakim olan dərinliyə çatmışdır. Yüksək temperatur və təziq şəraitində yumşaq maddələr metamorfizləşib, massiv kristallik kütləyə, əsasən qranit və qranit-qneys tipli kütləyə çevrilmişdir.
Qranitlərin mənşəyi məsələsi mübahisəlidir: bəziləri onları intruziv suxur,başqaları isə hesab edirlər. Qranit qat materiklərdə mövcuddur. Okeanların dibində qranit yoxdur (və ya müəyyən olunmamışdır). Bu, onun əmələgəlməsində , deməli, həm də biogen proseslərin iştirak etməsinə sübutdur.
Yer qabığının quruluşu
Materiklərin və okeanların altında yerləşən Yer qabığı həm quruluşuna, həm də qalınlığına görə fərqlənirlər. Ona görə də materik və okean tipli Yer qabığını fərqləndirmək qəbul olunmuşdur.
Materik yer qabığı
Bu qabıq okean qabığına nisbətən daha mürəkkəbdir. Onun qalınlığı orta hesabla 35–45 km-dir. Dağlıq ölkələrdə 70 km-ə çatır. Üç təbəqədən ibarətdir, lakin okean təbəqəsindən çox fərqlidir. Qalınlığı 20 km-dək olan alt təbəqə bazaltdan ibarətdir. Bu təbəqə okeanlarda da olur, lakin qalınlığı azdır. Materik qabığının əsas qatı şərti olaraq "qranit" təbəqə adlanır. O, qranitdən və qneysdən ibarətdir. Okeanların altında qranit təbəqə yayılmamışdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, okean dibində dərin buruq hələ qazılmamışdır və buna görə də orada qranit təbəqəsinin olmadığını heç də hamı təsdiq etmir. Materik yer qabığının ən üst təbəqəsi çökmə qatdır. Onun orta qalınlığı 3 km-dir,bəzi rayonlarda (məsələn,Xəzəryanı ovalıqda) 10 km-ə çatır, lakin elə yerlər var ki,(məsələn, Kareliyada və Finlandiyada) həmin təbəqə, ümumiyyətlə yoxdur (qalxanlarda). Qranit lay bazalt laydan ayrılmışdır .
Okean yer qabığı
Planetimizin səthinin 60 %-ə qərərini əhatə edir. Onun əsas cəhəti nisbətən nazik olmasıdır, orta qalınlığı 5–7 km, 5–6 km-dir.Bu nazik qat da iki laydan-çökmə süxurlar və bazalt layından ibarətdir. Çökmə süxurların toplandığı layın qalınlığı 1–5 km arasında dəyişir. Sahil boyu yer qabığının qalınlığı azalır və keçid xarakter daşıyır.
Yer qabığını təşkil edən elementlər, (faizlə)
| Elementlər | miqdarı, % |
|---|---|
| Oksigen | 47.2 |
| Silisium | 27.6 |
| Aliminium | 8.8 |
| Dəmir | 5.1 |
| Kalsium | 3.6 |
| Natrium | 1.5 |
| Kalium | 2.6 |
| Maqnezium | 2.1 |
| Hidrogen | 0.15 |
| Başqaları | 0.21 |
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
İstinadlar
- Л.П.Шубаjев.Yмуми Jершyнаслыг."Маариф".Бакы-1986.с.33-35
- Coğrafiya ensiklopediyası. I. Bakı-2012. s.82-84
- Orxan Seyidzadə.Ümumi geologiya və geomorfologiyanın əsasları.Bakı.2010.
- Ə.Əlizadə, M.Babayev.Ümumi geologiya, Bakı-1973.
- (PDF). 2014-07-01 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-20.
- . 2015-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-20.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yer qabigi Yerin berk cisminin seth tebeqeleri kompleksidir Qabiq ifadesi XIX esrden qalmisdir O zaman Pyer Simon Laplasin kosmoqonik ve Eduard Zussun geoloji ferziyyelerine esasen bele hesab olunurdu ki Yer qizmar maddeden emele gelmisdir O soyuyan zaman sethinde berk qabiq yaranmisdir Yer qabiginin qurulusu Materiklerin ve okeanlarin altinda yerlesen Yer qabigi hem qurulusuna hem de qalinligina gore ferqlenirler Ona gore de materik ve okean tipli Yer qabigini ferqlendirmek qebul olunmusdur Muasir elm hesab edir ki Yer qabigi ayrilmisdir Eyni zamanda mantiyanin differensasiyasi prosesinde su ayrilmisdir muasir vulkan lavalarinda oldugu kimi bazalt maqmasinin hecminin 7 8 ni teskil etmisdir Yer qabiginin geoloji dovurden evvelki tarixiYerde ilk merhelede soyuyan planetin sethinde nazik bazalt qabigi emele gelmisdir Onu ay qabigi adlandirirdilar Bazalt qabigin sethinde temperatur 100 C den yuksek idi Su ancaq buxar halinda havada vardi eroziya da yox idi Fiziki asinma intensiv gedirdi Ilk materik qabiginin yeri melum deyildi Yerin bir terefinde agir metallar enmis ve Boyuk okean meydana gelmisdir eks terefde ise suxurlar qalxmis ve materiki emele getirmisdir Bazalt qabiq artiq geoloji dovurde materik qabigina ve okean qabigina differensiasiya olunmaga baslamisdir Yer qabiginin geoloji tarixiYerin sethi soyuyaraq temperatur 100 C den asagi dusdukden ve su maye fazaya kecdikden sonra planetin geoloji tarixi baslanmisdir Su fiziki ve kimyevi asinmalari guclendirmis qirinti mehsullarinin aparilmasini xeyli intensivlesdirmisdir Evvelki vulkanik proseslerle yaranmis cokekliklerde cokme suxurlar toplanmisdir Sokme suxur qabigi qalinlasdiqca bazalt qabigi asagiya basilmis ve cokme qat yuksek temperatur hakim olan derinliye catmisdir Yuksek temperatur ve teziq seraitinde yumsaq maddeler metamorfizlesib massiv kristallik kutleye esasen qranit ve qranit qneys tipli kutleye cevrilmisdir Qranitlerin menseyi meselesi mubahiselidir bezileri onlari intruziv suxur basqalari ise hesab edirler Qranit qat materiklerde movcuddur Okeanlarin dibinde qranit yoxdur ve ya mueyyen olunmamisdir Bu onun emelegelmesinde demeli hem de biogen proseslerin istirak etmesine subutdur Yer qabiginin qurulusuMateriklerin ve okeanlarin altinda yerlesen Yer qabigi hem qurulusuna hem de qalinligina gore ferqlenirler Ona gore de materik ve okean tipli Yer qabigini ferqlendirmek qebul olunmusdur Materik yer qabigi Esas meqale Materik yer qabigi Bu qabiq okean qabigina nisbeten daha murekkebdir Onun qalinligi orta hesabla 35 45 km dir Dagliq olkelerde 70 km e catir Uc tebeqeden ibaretdir lakin okean tebeqesinden cox ferqlidir Qalinligi 20 km dek olan alt tebeqe bazaltdan ibaretdir Bu tebeqe okeanlarda da olur lakin qalinligi azdir Materik qabiginin esas qati serti olaraq qranit tebeqe adlanir O qranitden ve qneysden ibaretdir Okeanlarin altinda qranit tebeqe yayilmamisdir Lakin nezere almaq lazimdir ki okean dibinde derin buruq hele qazilmamisdir ve buna gore de orada qranit tebeqesinin olmadigini hec de hami tesdiq etmir Materik yer qabiginin en ust tebeqesi cokme qatdir Onun orta qalinligi 3 km dir bezi rayonlarda meselen Xezeryani ovaliqda 10 km e catir lakin ele yerler var ki meselen Kareliyada ve Finlandiyada hemin tebeqe umumiyyetle yoxdur qalxanlarda Qranit lay bazalt laydan ayrilmisdir Okean yer qabigi Esas meqale Okean yer qabigi Planetimizin sethinin 60 e qererini ehate edir Onun esas ceheti nisbeten nazik olmasidir orta qalinligi 5 7 km 5 6 km dir Bu nazik qat da iki laydan cokme suxurlar ve bazalt layindan ibaretdir Cokme suxurlarin toplandigi layin qalinligi 1 5 km arasinda deyisir Sahil boyu yer qabiginin qalinligi azalir ve kecid xarakter dasiyir Yer qabigini teskil eden elementler faizle Elementler miqdari Oksigen 47 2Silisium 27 6Aliminium 8 8Demir 5 1Kalsium 3 6Natrium 1 5Kalium 2 6Maqnezium 2 1Hidrogen 0 15Basqalari 0 21Hemcinin baxLitosfer Yer nuvesi Moxorovicic serhediXarici kecidlerhttp geo web ru IstinadlarL P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Maarif Baky 1986 s 33 35 Cografiya ensiklopediyasi I Baki 2012 s 82 84 Orxan Seyidzade Umumi geologiya ve geomorfologiyanin esaslari Baki 2010 E Elizade M Babayev Umumi geologiya Baki 1973 PDF 2014 07 01 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 20 2015 03 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 20