Xərclərin uçotu

Xərclərin uçotu — müəssisənin fəaliyyətində yaranan bütün xərclərin sistemli şəkildə izlənməsi, qeydiyyatı və analizi prosesidir. Həm əməliyyat səmərəliliyini artırmaq, həm də maliyyə qərarlarının qəbulunda dəstək olmaq üçün istifadə olunan vacib mühasibatlıq alətidir. Xərclərin uçotu həm maliyyə mühasibatlığı, həm də menecment mühasibatlığında mühüm rol oynayır.

Beləliklə, xərclərin uçotu yalnız mühasibatlıq prosesinin bir hissəsi deyil, həm də şirkətin uzunmüddətli uğuru üçün strateji alətdir.

Məqsədi

Hər bir məhsul və ya xidmətin istehsalı və satışı üçün tələb olunan xərcləri müəyyənləşdirmək. Fərqli fəaliyyətlər və bölmələr üzrə xərclərin bölüşdürülməsini anlamaq. Xərclərin analizi vasitəsilə resurslardan daha səmərəli istifadə etmək yollarını tapmaq. Xərcləri gəlirlərlə müqayisə edərək mənfəətliliyi hesablamaq. Qiymət təyin etmə, istehsalın genişləndirilməsi və ya məhsul çeşidinin dəyişdirilməsi kimi qərarlarda xərclərin analizi mühüm rol oynayır.

Növləri

Xərclərin uçotu üçün əvvəlcə xərclərin növlərini başa düşmək vacibdir. Xərclər müxtəlif əsaslara görə təsnif edilir.

1. Fəaliyyət növünə görə
   • Birbaşa xərclər — müəyyən bir məhsul və ya xidmətin istehsalına birbaşa aid olan xərclər. Məsələn, xammal xərcləri və işçi qüvvəsinə çəkilən birbaşa əmək haqqı.
   • Dolayı xərclər — istehsal prosesinə dolayı yolla aid olan xərclər. Məsələn:
     • İcarə haqqı
     • Elektrik enerjisi
     • Menecerlərin maaşı
2. Davranışına görə
   • Sabit xərclər — fəaliyyət həcmi dəyişsə də, sabit qalan xərclər. Məsələn, ofis icarəsi və aylıq avadanlıq amortizasiyası.
   • Dəyişən xərclər — fəaliyyət həcminə birbaşa bağlı olan xərclər. Məsələn, xammal xərcləri və istehsal prosesi zamanı istifadə olunan enerji.
   • Yarı-sabit və ya qarışıq xərclər — həm sabit, həm də dəyişən elementləri özündə birləşdirən xərclər. Məsələn, telefon xərcləri (sabit abunə haqqı və əlavə danışıq haqqı).
3. Funksional təyinatına görə
   • İstehsal xərcləri — məhsul və ya xidmətlərin istehsalı ilə bağlı olan xərclər.
   • Administrativ xərclər — şirkətin ümumi idarəetmə fəaliyyətinə aid xərclər.
   • Satış və marketinq xərcləri — məhsulun satışı və bazara çıxarılması ilə bağlı olan xərclər.

Metodları

1. Tam xərclərin uçotu (ing. Full Costing) — məhsulun maya dəyərinə həm birbaşa, həm də dolayı xərclər daxil edilir. Bu metod adətən uzunmüddətli qiymət təyin etmə strategiyalarında istifadə olunur.
2. Marjinal xərclərin uçotu (ing. Marginal Costing) — məhsulun maya dəyərinə yalnız dəyişən xərclər daxil edilir. Bu metod qərar qəbul etmə prosesində istifadə edilir (məsələn, əlavə sifarişin qəbul edilməsi).
3. Fəaliyyət əsaslı xərclərin uçotu (ing. Activity-Based Costing, ABC) — dolayı xərcləri spesifik fəaliyyətlərə bölüşdürməklə, məhsul və xidmətlərin daha dəqiq maya dəyərini hesablamağa imkan verir.
4. Standart xərclərin uçotu (ing. Standard Costing) — gözlənilən və ya standart xərclər müəyyən edilir, sonra faktiki xərclərlə müqayisə edilir. Bu metod xərclərin nəzarətində çox effektivdir.

İstinadlar

1. "Cost Accounting vs. Managerial Accounting - AccountingVerse". accountingverse.com (ingilis). 2016-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-16.
2. Vanderbeck, Edward J. Principles of Cost Accounting - Edward J. Vanderbeck - Google Books. Cengage Learning. February 2012. ISBN . İstifadə tarixi: 2013-03-01.
3. Bhabatosh Banerjee, Cost accounting : theory and practice
4. Performance management, Paper f5. Kaplan Publishing UK. Pg 3
5. Australian Government. "Types of inventory". www.business.gov.au (ingilis). 2018-07-23. 2019-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-30.
6. Management Accounting & Control. India: Icfai Business School. 15–16. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-10.
7. Performance management, Paper f5. Kaplan Publishing UK. Pg 17
8. Brian H. Maskell; Bruce Baggaley; Larry Grasso, Practical Lean Accounting, Productivity Press, New York, NY, December 19, 2003
9. Mocciaro Li Destri A., Picone P. M. & Minà A. (2012), Bringing Strategy Back into Financial Systems of Performance Measurement: Integrating EVA and PBC, Business System Review, Vol 1., Issue 1. pp.85-102.
10. Federal Acquisition Regulation, Subpart 15.4 - Contract Pricing Arxiv surəti 1 dekabr 2024 tarixindən (Wayback Machine) saytında, accessed 30 March 2023
11. Government Accountability Office, Decision: Matter of DKW Communications, Inc. Arxiv surəti 17 iyul 2024 tarixindən (Wayback Machine) saytında, file B-411853.2; B-411853.3; B-411853.4, published 8 January 2016, accessed 30 March 2023

Ədəbiyyat

• Kaplan, Robert S. and Bruns, W. Accounting and Management: A Field Study Perspective (Harvard Business School Press, 1987) ISBN 
• Nicholson, Jerome Lee , and John Francis Deems Rohrbach. Cost accounting. New York: Ronald Press, 1919.
• Blocher, Stout, Juras and Cokins,Cost Management - A Strategic Emphasis, 7th Edition (McGraw-Hill 2016).

Xarici keçidlər

Vikianbarda Xərclərin uçotu ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Accounting Systems, introduction to Cost Accounting, ethics and relationship to GAAP.