Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lərgə (lat. Vicia) - paxlakimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Lərgə | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Lərgə | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Əhəmiyyəti
Bu bitkini ərzaq, yem və texniki məqsədlər üçün becərirlər. Yem məqsədi üçün onun dənindən, yaşıl kütləsindən və küləşindən istifadə edilir. Toxumun tərkibində 23-34% zülal, 24-45% sulu karbonlar, 0,5-0,7% yağ, 4,0-4,6% sellüloza və 2,0-2,5% kül vardır. Lərgə dəni dad keyfiyyətinə və həzm olunmasına görə noxud və mərcimək dənindən geri qalır. Ondan sənayedə yüksək keyfiyyətli kazein kleyi alırlar. Faner, parça və plastmas alınmasında istifadə olunur.
Yaşıl kütləsində 20% xam zülal, 2,9% yağ, 42,8% azotsuz ekstraktiv maddələr var. Küləşində 6,8% protein və 15,4% azotsuz ekstraktiv maddələr olur.
100 kq yaşıl kütləsində 17, otunda 49,5, silosunda 17,8 və quru vegetativ kütləsində 28,7 yem vahidi vardır.
Lərgə digər dənli-paxlalı bitkilərdən fərqli olaraq quraqlığa, duza, zərərverici və xəstəliklərə davamlıdır.
Bitkinin tarixi və yayılması. Lərgənin vətəni xırda toxumlular üçün cənub-qərbi Asiya, iri toxumlular üçün isə Aralıq dənizi ölkələri hesab olunur. Lərgə Hindistan, İran, Əfqanıstan və Türkiyədə də becərilir. Rusiyada Tatarıstan və Başqırdıstan ərazilərində eyni zamanda Ukraynada becərilir.
Azərbaycanda lərgə əsasən Astara, Lənkəran, Masallı və Cəlilabad rayonlarında becərilir. Hər hektardan orta hesabla 15-20-30 və 45 sentner dən, 250-300 sentner yaşıl kütlə məhsulu verə bilir.
Botaniki təsviri
Lərgə lathyrus cinsinə aiddir. Səpin lərgəsi (sativus) gövdəsi 100 sm-ə qədər hündürlüyündə zərif, düz və dördüzlüdür. Gövdə zərif olduğu üçün zəif də olsa yerə yatır. Aşağı hissəsində daha çox budaqlanır. Yarpaqları cütlələkşəkillidir.
Çiçəkləri yarpaq qoltuğunda 1-2 ədəd yerləşir. Ləçək yarpaqları ağ, göy, bənövşəyi, çəhrayı rənglidir. Əksər hallarda çarpaz tozlanır. Paxlası ellips yaxud xətkeş formalı, bir tərəfi tikiş boyu geri çevrilmiş dalğalıdır. Hər paxlada 2-5 toxum olur. Toxum paz şəkilli, yastıbucaqlı kimidir. Müxtəlif rənglidir. 1000 ədədinin kütləsi 50-60 qram arasında dəyişir. Шякил 4. Лярэя
Bioloji xüsusiyyətləri
Lərgə toxumları 2-30C temperaturda cücərməyə başlayır. Optimal temperatur 8+130C-dir. Cücərti alındıqdan 80-100 gün sonra vegetasiya müddəti başa çatır. Çiçəkləmə dövrü uzun olur. Digər dənli-paxlalı bitkilərə nisbətən torpağa az tələbkardır.
Havanın bioloji azotunu udmaq, torpağı qida maddələri ilə zənginləşdirməkdə birillik lüpin və yem paxlasından geri qalır. Quraqlığa çox davamlıdır. Nəmliyin az olduğu quraq şəraitdə yerüstü kütləni az əmələ gətirir və qısa müddətdə yetişir. Nəmlik artıq olduqda askoxitoz və pas xəstəliklərinə tutulur.
Becərilmə texnologiyası. Növbəli əkində gübrələnmiş məşğullu heriyə əkilən buğdadan sonra yerləşdirilir. Lərgə herik bitkisi kimi də becərilə bilər. Gübrələrə çox tələbkardır. Toxumlar səpindən əvvəl rizotorfinlə (nitragin) işlənilməlidir.
Torpağın becərilməsi və səpinə hazırlanması noxudda olduğu kimidir. Səpin üçün mütləq kütləsinə görə seçilmiş dərmanlanmış iri toxumlar işlədilməlidir.
Respublikamızda lərgəni payızda, qışqabağı erkən yazda və yayda (kövşən yerinə) əkmək olar. Ən yaxşı səpin üsulu darcərgəli və adi cərgəvi üsuldur. Bu üsullarda toxumun iriliyindən asılı olaraq hektara 1,0-1,4 milyon ədəd və ya 120-200 kq toxum səpilməlidir.
Toxumlar adətən 6-8 sm, yüngül torpaqlarda 10 sm-ə qədər və ağır gilli torpaqlarda 4-5 sm dərinliyə basdırılır.
Vegetasiya müddətində lərgə hektara 700-900 m³ norma ilə 3-4 dəfə suvarılır.
Birinci suvarma budaqlanma fazasında, 2-ci çiçəkləmədə, 3-cü dən əmələ gəlmə dövründə aparılır.
Paxlası nisbətən az açılır, ona görə də dən itkisi az olur. Lərgəni bir başa kombaynla və ya hissə-hissə üsulla yığmaq olur. Birbaşa kombaynla yığımda barabanla deka apasındakı məsafə artırılır, dövrlər sayı dəqiqədə 500-ə qədər azaldılır.
Hissə-hissə yığıma paxlaların 60-80%-i saraldıqda başlamaq olar. Ot biçən maşınlarla kütlə biçilib lay kimi sərilməli və quruduqdan sonra kombaynlarla döyülməlidir.
Lərgə dənli taxıl bitkiləri üçün yaxşı sələf olduğundan sahə dərhal küləşdən təmizlənməli və payıza qədər taxıl səpininə hazırlanmalıdır.
Növləri
Azərbaycanın dərman bitkiləri
- Mərciməyəbənzər çölnoxudu (lat. Vicia ervilia (L.) Willd. (=Lens pygmaea Grossh.))
- At lərgəsi və ya at paxlası (lat. Vicia faba L.)
- Əkin lərgəsi və ya yem noxudu (lat. Vicia sativa L.)
Digər növləri
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 327. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 734.
- Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lerge lat Vicia paxlakimiler fesilesine aid bitki cinsi LergeElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste PaxlaciceklilerFesile PaxlakimilerYarimfesile Triba Cins LergeBeynelxalq elmi adiVicia L 1753 Sekil axtarisiITIS 26329NCBI 3904EOL 13463EhemiyyetiBu bitkini erzaq yem ve texniki meqsedler ucun becerirler Yem meqsedi ucun onun deninden yasil kutlesinden ve kulesinden istifade edilir Toxumun terkibinde 23 34 zulal 24 45 sulu karbonlar 0 5 0 7 yag 4 0 4 6 selluloza ve 2 0 2 5 kul vardir Lerge deni dad keyfiyyetine ve hezm olunmasina gore noxud ve mercimek deninden geri qalir Ondan senayede yuksek keyfiyyetli kazein kleyi alirlar Faner parca ve plastmas alinmasinda istifade olunur Yasil kutlesinde 20 xam zulal 2 9 yag 42 8 azotsuz ekstraktiv maddeler var Kulesinde 6 8 protein ve 15 4 azotsuz ekstraktiv maddeler olur 100 kq yasil kutlesinde 17 otunda 49 5 silosunda 17 8 ve quru vegetativ kutlesinde 28 7 yem vahidi vardir Lerge diger denli paxlali bitkilerden ferqli olaraq quraqliga duza zererverici ve xesteliklere davamlidir Bitkinin tarixi ve yayilmasi Lergenin veteni xirda toxumlular ucun cenub qerbi Asiya iri toxumlular ucun ise Araliq denizi olkeleri hesab olunur Lerge Hindistan Iran Efqanistan ve Turkiyede de becerilir Rusiyada Tataristan ve Basqirdistan erazilerinde eyni zamanda Ukraynada becerilir Azerbaycanda lerge esasen Astara Lenkeran Masalli ve Celilabad rayonlarinda becerilir Her hektardan orta hesabla 15 20 30 ve 45 sentner den 250 300 sentner yasil kutle mehsulu vere bilir Botaniki tesviriLerge lathyrus cinsine aiddir Sepin lergesi sativus govdesi 100 sm e qeder hundurluyunde zerif duz ve dorduzludur Govde zerif oldugu ucun zeif de olsa yere yatir Asagi hissesinde daha cox budaqlanir Yarpaqlari cutleleksekillidir Cicekleri yarpaq qoltugunda 1 2 eded yerlesir Lecek yarpaqlari ag goy benovseyi cehrayi renglidir Ekser hallarda carpaz tozlanir Paxlasi ellips yaxud xetkes formali bir terefi tikis boyu geri cevrilmis dalgalidir Her paxlada 2 5 toxum olur Toxum paz sekilli yastibucaqli kimidir Muxtelif renglidir 1000 ededinin kutlesi 50 60 qram arasinda deyisir Shyakil 4 LyareyaBioloji xususiyyetleriLerge toxumlari 2 30C temperaturda cucermeye baslayir Optimal temperatur 8 130C dir Cucerti alindiqdan 80 100 gun sonra vegetasiya muddeti basa catir Cicekleme dovru uzun olur Diger denli paxlali bitkilere nisbeten torpaga az telebkardir Havanin bioloji azotunu udmaq torpagi qida maddeleri ile zenginlesdirmekde birillik lupin ve yem paxlasindan geri qalir Quraqliga cox davamlidir Nemliyin az oldugu quraq seraitde yerustu kutleni az emele getirir ve qisa muddetde yetisir Nemlik artiq olduqda askoxitoz ve pas xesteliklerine tutulur Becerilme texnologiyasi Novbeli ekinde gubrelenmis mesgullu heriye ekilen bugdadan sonra yerlesdirilir Lerge herik bitkisi kimi de becerile biler Gubrelere cox telebkardir Toxumlar sepinden evvel rizotorfinle nitragin islenilmelidir Torpagin becerilmesi ve sepine hazirlanmasi noxudda oldugu kimidir Sepin ucun mutleq kutlesine gore secilmis dermanlanmis iri toxumlar isledilmelidir Respublikamizda lergeni payizda qisqabagi erken yazda ve yayda kovsen yerine ekmek olar En yaxsi sepin usulu darcergeli ve adi cergevi usuldur Bu usullarda toxumun iriliyinden asili olaraq hektara 1 0 1 4 milyon eded ve ya 120 200 kq toxum sepilmelidir Toxumlar adeten 6 8 sm yungul torpaqlarda 10 sm e qeder ve agir gilli torpaqlarda 4 5 sm derinliye basdirilir Vegetasiya muddetinde lerge hektara 700 900 m norma ile 3 4 defe suvarilir Birinci suvarma budaqlanma fazasinda 2 ci ciceklemede 3 cu den emele gelme dovrunde aparilir Paxlasi nisbeten az acilir ona gore de den itkisi az olur Lergeni bir basa kombaynla ve ya hisse hisse usulla yigmaq olur Birbasa kombaynla yigimda barabanla deka apasindaki mesafe artirilir dovrler sayi deqiqede 500 e qeder azaldilir Hisse hisse yigima paxlalarin 60 80 i saraldiqda baslamaq olar Ot bicen masinlarla kutle bicilib lay kimi serilmeli ve quruduqdan sonra kombaynlarla doyulmelidir Lerge denli taxil bitkileri ucun yaxsi selef oldugundan sahe derhal kulesden temizlenmeli ve payiza qeder taxil sepinine hazirlanmalidir NovleriAzerbaycanin derman bitkileri Mercimeyebenzer colnoxudu lat Vicia ervilia L Willd Lens pygmaea Grossh At lergesi ve ya at paxlasi lat Vicia faba L Ekin lergesi ve ya yem noxudu lat Vicia sativa L Diger novleri Vicia americana Vicia benghalensis Vicia cracca Vicia hassei Vicia hirsuta Vicia lathyroides Vicia lutea Vicia nigricans Vicia pannonica Vicia pyrenaica Vicia sepium Vicia sylvatica Vicia tetrasperma Vicia villosaIstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 327 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 734 Nureddin Eliyev Azerbaycanin derman bitkileri ve fitoterapiya Baki Elm 1998 Elsad Qurbanov Ali bitkilerin sistematikasi Baki 2009