Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Canlı orqanizm daim onu əhatə edən mühitdən qıcıqları qəbul edərək, onlara qarşı müvafiq cavab verir. Bu proses sinir sistemi vasitəsilə həyata keçir. Sinir sistemi sinir toxumasından təşkil olunmuşdur. Bu toxuma oyanma və oyanmanı nəqletmə qabiliyyətinə malikdir. Oyanmanın sinir sistemində yayılmasına impuls deyilir. Sinir toxuması neyrondan (sinir hüceyrəsi) və neyroqliyadan təşkil olunmuşdur. arasında anatomik rabitə olmadığından, oyanma bir neyrondan digərinə mediator adlanan xüsusi kimyəvi maddələrin ifraz olunduğu sinapslar vasitəsilə ötürülür. Sinir hüceyrələrinin uzun çıxıntıları olan aksonları sinir liflərini əmələ gətirir. Sinir lifləri toplaşaraq sinir dəstələrini, kiçik sinir dəstələri isə böyük sinir dəstələrini, nəhayət bunlar da siniri təşkil edir.
İnsanın vahid sinir sistemi şərti olaraq iki hissəyə bölünür: 1) somatik sinir sistemi, 2) vegetativ sinir sistemi.
Somatik sinir sistemi hərəkət aparatını, daxili orqanlarda olan eninəzolaqlı əzələləri, dərini, ağız və burun boşluğunun selikli qişasını və duyğu orqanlarını innervasiya edir. Vegetativ sinir sistemi isə bütün daxili orqanları (həzm, tənəffüs, sidik-cinsiyyət orqanlarını), vəziləri, dərinin saya əzələlərini, ürəyi və damarları innervasiya edir. Bundan başqa, vegetativ sinir sistemi eninəzolaqlı əzələlərə də liflər verərək onların tonusunu tənzim edir. Vegetativ sinir sistemi öz növbəsində simpatik və parasimpatik sinir sisteminə bölünür. Vegetativ sinir sisteminin sinirləri qarışıq sinirlər olub, eyni sinirin tərkibində həm simpatik, həm də parasimpatik liflər vardır.
Somatik sinir sistemi mərkəzi və periferik (ucqar) sinir sisteminə bölünür. Mərkəzi sinir sisteminə beyin (baş beyni) və onurğa beyni, periferik sinir sisteminə isə 12 cüt kəllə və 31 cüt onurğa beyni sinirləri aiddir.
Mərkəzi sinir sistemi. Baş beyin. Baş beyin kəllə boşluğunda yerləşərək, çəkisi orta hesabla 1360 qram olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, zehni inkişaf dərəcəsi ilə beynin çəkisi arasında bilavasitə əlaqə yoxdur.
Baş beyni xaricdən üç qişa — sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa ilə örtülmüşdür. Sərt qişa ikitəbəqəli olub, biri kəllə boşluğunu daxildən örtür, digəri baş beyninin xarici qişasını təşkil edir. Hörümçək torunabənzər qişa nisbətən nazik, şəffaf, qan damarları və sinirlərlə zəif təchiz olunmuşdur. Yumşaq qişa damar və sinir lifləri ilə zəngin olub, baş beyninin qidalanmasında bilavasitə iştirak edir. Baş beyin ağ və boz maddədən təşkil olunmuşdur. Ağ maddə aparıcı yollar əmələ gətirərək, baş beynini onurğa beyni və onun hissələrini bir-biri ilə birləşdirir. Boz maddə onurğa beyninin, uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün dərinliyində ayrı-ayrı yığınlar — nüvələr şəklində ağ maddənin içərisində yerləşir, beyincik və böyük beyin yarımkürələrində isə ağ maddənin üzərini örtür.
İnsanın baş beyni üç əsas hissədən — beyin kötüyündən, beyincikdən və beyin yarımkürələrindən təşkil olunmuşdur. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü, rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir.
Baş beyində 12 cüt kəllə sinirinin, o cümlədən, qoxu, görmə, üçlü eşitmə-müvazinət, üz, azan, dilaltı, dil-udlaq və s. sinirlərin mərkəzləri yerləşir.
onurğa beyni
Onurğa beyni. Onurğa beyni 41-45 sm uzunluğunda olub, öndən arxaya doğru yastılaşmış silindr şəklindədir. O, onurğa kanalında yerləşmişdir. Yuxarı ucu birinci boyun fəqərəsinin yuxarı kənarı bərabərində uzunsov beyinə keçir. Aşağı ucu isə ikinci büzdüm fəqərəsinə qədər enir. Onurğa beyni quruluşca ağ və boz maddədən ibarətdir. Ağ maddə xaricdə, boz maddə isə daxildə yerləşir. En kəsiyində boz maddə qanadları açılmış kəpənək formasında görünür. Onun ön hissəsi ön buynuzları, arxa hissəsi isə arxa buynuzları əmələ gətirir. Döş və bel hissəsində yan buynuzlar da vardır. Ön buynuzlarda hərəki neyronların cismi, arxa buynuzlarda ara neyronlar və yan buynuzlarda simpatik mərkəzlər yerləşir. Onurğa beynindən çıxan və ona daxil olan sinir lifləri ön və arxa kökləri təşkil edir. Fəqərəarası dəlikdə ön və arxa köklər bir-biri ilə birləşərək, 31 cüt qarışıq onurğa beyni sinirlərini əmələ gətirir. Bunlardan 8 cütü boyun, 12 cütü döş, 5 cütü bel, 5 cütü oma və bir cütü büzdüm sinirləridir. Onurğa beynindən ətraflara gedən sinirlər çıxdıqları yerlərdə iki qalınlaşma: boyun qalınlaşması və bel qalınlaşması yaradır. Boyun qalınlaşması nahiyəsində yuxarı ətraflara, bel qalınlaşması nahiyəsində isə aşağı ətraflara gedən sinirlər çıxır. Onurğa beyninin hər bir cüt sinirə müvafiq hissəsi onurğa beyni seqmenti adlanır. Deməli, onurğa beyni 31 seqmentdən ibarətdir.
Onurğa beyni üç qişa ilə örtülmüşdür: sərt, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişa. Sərt qişa onu xaricdən örtərək lifli birləşdirici toxumadan əmələ gəlmişdir. Hörümçək torunabənzər qişa damarsız olub, sərt qişanın altında yerləşir. Yumşaq qişa daxildə olub, onurğa beynini xaricdən əhatə edir. Bu qişa qan damarları ilə zəngin olub, onurğa beyninə bitişmişdir.
Onurğa beynindən çıxan 31 cüt sinirin arxa kökləri hissi neyronların aksonlarıdır. Bu neyronların cisimlərinin yığını onurğa beyni düyünlərini əmələ gətirir. Ön köklər hərəki neyronların aksonlarıdır.
Onurğa beyninin iki əsas funksiyası vardır: reflektor və nəqledici funksiya. Reflektor funksiyası hərəkəti təmin edir. Onurğa beyni baş beyni ilə birlikdə daxili orqanların: ürəyin, mədənin, sidik kisəsinin, cinsiyyət orqanlarının işini tənzim edir.
Onurğa beyninin ağ maddəsi nəqledici funksiyanı yerinə yetirməklə mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələri arasında əlaqə yaradır və bunların bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləməsini təmin edir.
Beyin kötüyü. Uzunsov beyin. Onurğa beyni birinci boyun fəqərəsi sərhədində uzunsov beyinə və Varolio körpüsünə keçir. Ağ maddənin müxtəlif sahələrində boz maddə topluları körpüdə V-VIII, uzunsov beyində IX-XII cüt kəllə sinirlərinin nüvələrini əmələ gətirir. Ağ maddə isə uzunsov beynin aparıcı yollarını təşkil edir.
Uzunsov beynin əsas fizioloji əhəmiyyəti reflektor funksiyaların icrasından, onurğa beynindən gələn impulsların baş beyninin digər şöbələrinə və əksinə nəql edilməsindən ibarətdir. Onun reflektor fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, onun normal fəaliyyəti hesabına orqanizmdə mühüm funksiyaların, o cümlədən, ürək-damar, tənəffüs və həzm orqanlarının işinin nizamlanması, skelet əzələləri tonusunun saxlanılması təmin olunur.
insan beyni və onun hissələriUzunsov beyində və Varolio körpüsündə bir sıra mühüm mərkəzlər yerləşmişdir. Burada tənəffüs mərkəzi yerləşir ki, karbon qazının qanda artması onun oyanmasına səbəb olur. Burada yerləşən azan sinirin nüvəsi parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, qusma mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə mərkəzləri də buradadır.
Orta beyin. Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı aiddir. Boşluğunu isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə) reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Beyincik. Uzunsov beyinin və Varolio körpüsünün üzərində yerləşir. Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, burada yerləşən afferent və efferent yolların hesabına baş beyninin digər şöbələri, dəri və əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarımkürələr arasında möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir. Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.
Ara beyin. Görmə qabarlarından, qabarüstü, qabararxası və qabaraltı nahiyələrdən ibarətdir. Görmə qabarının alt hissəsində beyin ayaqcıqları arasında qabaraltı sahə — hipotalamus yerləşmişdir. Hipotalamusun aşağı sahəsinə xüsusi borucuq vasitəsilə daxili sekresiya vəzisi olan hipofiz birləşmişdir. Nüvələrdə əmələ gələn neyrosekretlər (vazopressin və oksitosin hormonları, mediatorlar) borucuq vasitəsilə hipofizə çatdırılır və onun fəaliyyətinə tənzimedici təsir göstərir. Bundan başqa, həmin yolla hipofizə baş beynindən sinir impulsları keçir. Beləliklə, baş beyni ilə daxili sekresiya vəziləri arasında qarşılıqlı anatomik və funksional əlaqələr yaradılır. Bütün duyğu orqanlarının reseptorlarından çıxan impulslar ara beyindən keçib yarımkürələr qabığına gəlir. Mürəkkəb hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.
Ön beyin. Sağ və sol yarımkürələrdən təşkil olunmuşdur. İnsanda beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. O, orta və ara beyinin üzərini örtür. Yarımkürələrin hər biri ağ və boz maddəyə ayrılır. Ağ maddə yarımkürələrin daxili hissəsini təşkil edir. Buradakı sinir lifləri qrupları yarımkürələrin qabığı ilə qabıqaltı şöbələr, görmə qabarı arasında və yarımkürələrin müxtəlif sahələri və ya iki yarımkürənin eyni sahələri arasında rabitə yaradır.
Böyük yarımkürələrin xarici təbəqəsini — beyin qabığını boz maddə təşkil edir. Burada baş beyinin ali mərkəzləri yerləşir. Bunlar qabığın hərəki, görmə, eşitmə, qoxu, dad və s. nahiyələrini əmələ gətirir.
Yetkin insanın beyin qabığının ümumi sahəsi orta hesabla 0,14-0,22 kv. metrə bərabərdir. Burada cəmi 14-18 milyard neyron vardır. Yarımkürələrin üzəri qırışıqdır. Hər yarımkürə şırımlarla alın, təpə, gicgah, ənsə paylarına bölünür Burada hissi və hərəki nahiyələr vardır. Duyğu orqanlarından, dəri, daxili orqanlar, əzələ və vətərlərdən gələn impulslar hissi nahiyəyə daxil olur. Bu nahiyələrin neyronları oyandıqda, müvafiq hissiyyat əmələ gəlir. Görmə nahiyəsi ənsə payında, arxada dəri-əzələ hissiyyatı nahiyəsi, təpə payında dad və qoxu nahiyəsi, mərkəzi şırımdan arxada hissi, öndə hərəki nahiyə yerləşmişdir.
Vegetativ sinir sistemi. Vegetativ sinir sisteminin fəaliyyəti vegetativ və trofik refleksləri əhatə edir. Vegetativ reflekslər vasitəsilə daxili orqanların fəaliyyəti müəyyən istiqamətdə dəyişilir. Trofik reflekslərin təsiri nəticəsində daxili orqanlarda və müəyyən qədər mərkəzi sinir sistemində maddələr mübadiləsi nizamlanır.
vegetativ sinir sistemi
Vegetativ sinir sistemi bütün daxili orqanları, qan damarlarını, eləcə də tər vəzilərini innervasiya edir. O biri digərinə əks istiqamətdə təsir edən parasimpatik və simpatik hissələrə bölünür. Baş beyninin qabıqaltı sahələrindən və onurğa beynindən başlanğıcını alan vegetativ sinirlərin lifləri əvvəl onurğa beyni boyu yerləşmiş periferik qanqlionlara daxil olur və burada yerləşən neyronlarla rabitə yaradır. Həmin neyronlardan başlanan sinir lifləri (aksonlar) bilavasitə işçi orqanlara çatdırılır. Daxili orqanlar vegetativ sinir mərkəzlərindən daim oyadıcı və ya tormozlandırıcı impulslar alır, bunun hesabına onların həyat fəaliyyəti avtomatik şəkildə tənzim olunur.
Sinir sisteminin fəaliyyəti. Orqanizm xarici mühitlə daim təmasda olub, onunla vəhdət təşkil edir. Xarici mühitin fasiləsiz təsirini duyğu orqanları qəbul edir və onlara qarşı orqanizmdə daim uyğunlaşma reaksiyaları yaranır. Hər hansı canlı strukturun (toxumanın, hüceyrənin və s.) qıcığa qarşı cavab vermək qabiliyyətinə qıcıqlanma qabiliyyəti, verdiyi cavaba bioloji reaksiya deyilir. Canlı toxumaya təsir edib, cavab reaksiyası törədə bilən amillər qıcıqlandırıcı və ya qıcıq, qıcığın toxumaya təsir göstərməsi prosesi isə qıcıqlanma adlanır. Qıcıqlar fiziki, kimyəvi və ya fiziki-kimyəvi ola bilər.
Sinir, əzələ və vəzi toxumaları qıcığa qarşı spesifik cavab vermək qabiliyyətinə malikdir. Qıcığın təsirindən sinir toxumasında elektrik impulsu əmələ gəlib, sinir boyunca nəql olunur, əzələ təqəllüs edir (yığılır), vəzi isə sekret hasil edir. Bunlara oyanıcı toxumalar deyilir. Oyanıcı toxumaların qıcığa qarşı verdiyi spesifik cavaba oyanma, belə cavab vermək qabiliyyətinə isə oyanma qabiliyyəti və ya oyanıcılıq deyilir.
Qıcığı reseptorlar qəbul edir və onların membranında impuls (oyanma dalğası) yaranıb, sinirlə nəql olunaraq, müvafiq mərkəzə çatdırılır.
Reseptora təbii şəraitdə təsir göstərən, yəni onun üçün spesifik olan qıcıqlara adekvat, toxunmanı qəbul etmək üçün uyğunlaşmadığı qeyri-spesifik qıcıqlara isə qeyri-adekvat qıcıqlar deyilir. Məsələn, gözün tor qişasının çöpcük və kolbacıqları üçün günəş spektrinin görünən hissəsinin şüaları adekvat qıcıqlardır. Hüceyrələr öz adekvat qıcıqlarına qarşı daha həssasdır.
Sinir sisteminin əsas anatomik vahidini təşkil edən neyronun (sinir hüceyrəsinin) fəaliyyətində reseptor funksiya, yəni xarici mühitdən qıcığı qəbul etmək qabiliyyəti, inteqrativ funksiya, yəni xarici mühitdən alınan informasiyanı təhlil etmək qabiliyyəti və effektor funksiya, yəni sinir impulslarını işçi orqanlara çatdırmaq qabiliyyəti ayırd edilir.
Bütün bu funksiyalar reflekslər şəklində icra olunur.
Xarici və daxili mühit amillərinə qarşı mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə orqanizmin verdiyi cavab reaksiyaları refleks adını daşıyır. Refleks qövsü aşağıdakı 5 hissədən ibarət olur:
1. Qıcığı qəbul edən reseptor.
2. Oyanmanı mərkəzi sinir sisteminə nəql edən hissi sınır.
3. Mərkəzi sinir sistemində oyanmanı təhlil edən sinir mərkəzi (neyron toplusu).
4. Sinir impulsunu işçi orqana çatdıran hərəki sinir.
5. İşçi orqan.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Canli orqanizm daim onu ehate eden muhitden qiciqlari qebul ederek onlara qarsi muvafiq cavab verir Bu proses sinir sistemi vasitesile heyata kecir Sinir sistemi sinir toxumasindan teskil olunmusdur Bu toxuma oyanma ve oyanmani neqletme qabiliyyetine malikdir Oyanmanin sinir sisteminde yayilmasina impuls deyilir Sinir toxumasi neyrondan sinir huceyresi ve neyroqliyadan teskil olunmusdur arasinda anatomik rabite olmadigindan oyanma bir neyrondan digerine mediator adlanan xususi kimyevi maddelerin ifraz olundugu sinapslar vasitesile oturulur Sinir huceyrelerinin uzun cixintilari olan aksonlari sinir liflerini emele getirir Sinir lifleri toplasaraq sinir destelerini kicik sinir desteleri ise boyuk sinir destelerini nehayet bunlar da siniri teskil edir Insanin vahid sinir sistemi serti olaraq iki hisseye bolunur 1 somatik sinir sistemi 2 vegetativ sinir sistemi Somatik sinir sistemi hereket aparatini daxili orqanlarda olan eninezolaqli ezeleleri derini agiz ve burun boslugunun selikli qisasini ve duygu orqanlarini innervasiya edir Vegetativ sinir sistemi ise butun daxili orqanlari hezm teneffus sidik cinsiyyet orqanlarini vezileri derinin saya ezelelerini ureyi ve damarlari innervasiya edir Bundan basqa vegetativ sinir sistemi eninezolaqli ezelelere de lifler vererek onlarin tonusunu tenzim edir Vegetativ sinir sistemi oz novbesinde simpatik ve parasimpatik sinir sistemine bolunur Vegetativ sinir sisteminin sinirleri qarisiq sinirler olub eyni sinirin terkibinde hem simpatik hem de parasimpatik lifler vardir Somatik sinir sistemi merkezi ve periferik ucqar sinir sistemine bolunur Merkezi sinir sistemine beyin bas beyni ve onurga beyni periferik sinir sistemine ise 12 cut kelle ve 31 cut onurga beyni sinirleri aiddir Merkezi sinir sistemi Bas beyin Bas beyin kelle boslugunda yerleserek cekisi orta hesabla 1360 qram olur Qeyd etmek lazimdir ki zehni inkisaf derecesi ile beynin cekisi arasinda bilavasite elaqe yoxdur Bas beyni xaricden uc qisa sert horumcek torunabenzer ve yumsaq qisa ile ortulmusdur Sert qisa ikitebeqeli olub biri kelle boslugunu daxilden ortur digeri bas beyninin xarici qisasini teskil edir Horumcek torunabenzer qisa nisbeten nazik seffaf qan damarlari ve sinirlerle zeif techiz olunmusdur Yumsaq qisa damar ve sinir lifleri ile zengin olub bas beyninin qidalanmasinda bilavasite istirak edir Bas beyin ag ve boz maddeden teskil olunmusdur Ag madde aparici yollar emele getirerek bas beynini onurga beyni ve onun hisselerini bir biri ile birlesdirir Boz madde onurga beyninin uzunsov beyinin ve Varolio korpusunun derinliyinde ayri ayri yiginlar nuveler seklinde ag maddenin icerisinde yerlesir beyincik ve boyuk beyin yarimkurelerinde ise ag maddenin uzerini ortur Insanin bas beyni uc esas hisseden beyin kotuyunden beyincikden ve beyin yarimkurelerinden teskil olunmusdur Beyin kotuyune uzunsov beyin Varolio korpusu rombabenzer bogaz beyin ayaqciqlari orta ve ara beyin daxildir Bas beyinde 12 cut kelle sinirinin o cumleden qoxu gorme uclu esitme muvazinet uz azan dilalti dil udlaq ve s sinirlerin merkezleri yerlesir onurga beyni Onurga beyni Onurga beyni 41 45 sm uzunlugunda olub onden arxaya dogru yastilasmis silindr seklindedir O onurga kanalinda yerlesmisdir Yuxari ucu birinci boyun feqeresinin yuxari kenari beraberinde uzunsov beyine kecir Asagi ucu ise ikinci buzdum feqeresine qeder enir Onurga beyni qurulusca ag ve boz maddeden ibaretdir Ag madde xaricde boz madde ise daxilde yerlesir En kesiyinde boz madde qanadlari acilmis kepenek formasinda gorunur Onun on hissesi on buynuzlari arxa hissesi ise arxa buynuzlari emele getirir Dos ve bel hissesinde yan buynuzlar da vardir On buynuzlarda hereki neyronlarin cismi arxa buynuzlarda ara neyronlar ve yan buynuzlarda simpatik merkezler yerlesir Onurga beyninden cixan ve ona daxil olan sinir lifleri on ve arxa kokleri teskil edir Feqerearasi delikde on ve arxa kokler bir biri ile birleserek 31 cut qarisiq onurga beyni sinirlerini emele getirir Bunlardan 8 cutu boyun 12 cutu dos 5 cutu bel 5 cutu oma ve bir cutu buzdum sinirleridir Onurga beyninden etraflara geden sinirler cixdiqlari yerlerde iki qalinlasma boyun qalinlasmasi ve bel qalinlasmasi yaradir Boyun qalinlasmasi nahiyesinde yuxari etraflara bel qalinlasmasi nahiyesinde ise asagi etraflara geden sinirler cixir Onurga beyninin her bir cut sinire muvafiq hissesi onurga beyni seqmenti adlanir Demeli onurga beyni 31 seqmentden ibaretdir Onurga beyni uc qisa ile ortulmusdur sert horumcek torunabenzer ve yumsaq qisa Sert qisa onu xaricden orterek lifli birlesdirici toxumadan emele gelmisdir Horumcek torunabenzer qisa damarsiz olub sert qisanin altinda yerlesir Yumsaq qisa daxilde olub onurga beynini xaricden ehate edir Bu qisa qan damarlari ile zengin olub onurga beynine bitismisdir Onurga beyninden cixan 31 cut sinirin arxa kokleri hissi neyronlarin aksonlaridir Bu neyronlarin cisimlerinin yigini onurga beyni duyunlerini emele getirir On kokler hereki neyronlarin aksonlaridir Onurga beyninin iki esas funksiyasi vardir reflektor ve neqledici funksiya Reflektor funksiyasi hereketi temin edir Onurga beyni bas beyni ile birlikde daxili orqanlarin ureyin medenin sidik kisesinin cinsiyyet orqanlarinin isini tenzim edir Onurga beyninin ag maddesi neqledici funksiyani yerine yetirmekle merkezi sinir sisteminin butun sobeleri arasinda elaqe yaradir ve bunlarin bir biri ile elaqeli sekilde islemesini temin edir Beyin kotuyu Uzunsov beyin Onurga beyni birinci boyun feqeresi serhedinde uzunsov beyine ve Varolio korpusune kecir Ag maddenin muxtelif sahelerinde boz madde toplulari korpude V VIII uzunsov beyinde IX XII cut kelle sinirlerinin nuvelerini emele getirir Ag madde ise uzunsov beynin aparici yollarini teskil edir Uzunsov beynin esas fizioloji ehemiyyeti reflektor funksiyalarin icrasindan onurga beyninden gelen impuls larin bas beyninin diger sobelerine ve eksine neql edilmesinden ibaretdir Onun reflektor fealiyyeti boyuk ehemiyyet kesb edir Bele ki onun normal fealiyyeti hesabina orqanizmde muhum funksiyalarin o cumleden urek damar teneffus ve hezm orqanlarinin isinin nizamlanmasi skelet ezeleleri tonusunun saxlanilmasi temin olunur insan beyni ve onun hisseleriUzunsov beyinde ve Varolio korpusunde bir sira muhum merkezler yerlesmisdir Burada teneffus merkezi yerlesir ki karbon qazinin qanda artmasi onun oyanmasina sebeb olur Burada yerlesen azan sinirin nuvesi parasimpatik sinirin merkezi daim oyanmis halda olur ve urek fealiyyetine lengidici tesir gosterir Emme ceyneme udma qusma merkezleri de burada yerlesir Qusma merkezi reflektor ve neyro humoral yolla oyanir Qusma akti nefes verdikde bas verir bir nece defe derinden nefes aldiqda tormozlanir Ter gozyasi ifrazi asqirma oskurme merkezleri de buradadir Orta beyin Orta beyine boyuk beyin ayaqciqlari ve orta beyin qapagi aiddir Boslugunu ise beynin su kemeri teskil edir Orta beyinde skelet ezelelerine daim sinir impulslari gonderen nuveler yerlesir sinir impulslari hemin ezelelerin tonusunu gerginliyini temin edir Gorme ve esitme ses qiciqlarina qarsi emele gelen oriyentasiya semtlesme reflekslerinin qovsleri de orta beyinden kecir Bu refleksler sayesinde biz basimizi ve bedenimizi qiciga teref ceviririk Feal qametin saxlanilmasi reflekslerinin emele gelmesinde de orta beyinin boyuk ehemiyyeti vardir Beyincik Uzunsov beyinin ve Varolio korpusunun uzerinde yerlesir Beyincik xaricden boz maddeden emele gelmis qabiqla ortulmusdur Ag madde beyincik kutlesinin cox hissesini teskil edib burada yerlesen afferent ve efferent yollarin hesabina bas beyninin diger sobeleri deri ve ezelelerle anatomik rabite yaradir Beyincikle yarimkureler arasinda mohkem ikiterefli rabite vardir Bu rabite hesabina beyincik iradi ve qeyri iradi hereket aktlarinin koordinasiyasini deqiqliyini tenzim edir Bununla da skelet ezelelerinin tonusu insanin beden kutlesinin fezada normal muvazineti nizamlanir Beyincik eyni zamanda orqanizmde vegetativ funksiyalarin nizamlanmasinda bilavasite istirak edir Ara beyin Gorme qabarlarindan qabarustu qabararxasi ve qabaralti nahiyelerden ibaretdir Gorme qabarinin alt hissesinde beyin ayaqciqlari arasinda qabaralti sahe hipotalamus yerlesmisdir Hipotalamusun asagi sahesine xususi borucuq vasitesile daxili sekresiya vezisi olan hipofiz birlesmisdir Nuvelerde emele gelen neyrosekretler vazopressin ve oksitosin hormonlari mediatorlar borucuq vasitesile hipofize catdirilir ve onun fealiyyetine tenzimedici tesir gosterir Bundan basqa hemin yolla hipofize bas beyninden sinir impulslari kecir Belelikle bas beyni ile daxili sekresiya vezileri arasinda qarsiliqli anatomik ve funksional elaqeler yaradilir Butun duygu orqanlarinin reseptorlarindan cixan impulslar ara beyinden kecib yarimkureler qabigina gelir Murekkeb hereket reflekslerinin cox hissesi ara beyinle elaqedardir Ara beyin maddeler mubadilesinin insanin qida ve su qebulunun beden temperaturunun daim bir qaydada olmasini tenzim edir On beyin Sag ve sol yarimkurelerden teskil olunmusdur Insanda beyin yarimkureleri daha cox inkisaf etmisdir O orta ve ara beyinin uzerini ortur Yarimkurelerin her biri ag ve boz maddeye ayrilir Ag madde yarimkurelerin daxili hissesini teskil edir Buradaki sinir lifleri qruplari yarimkurelerin qabigi ile qabiqalti sobeler gorme qabari arasinda ve yarimkurelerin muxtelif saheleri ve ya iki yarimkurenin eyni saheleri arasinda rabite yaradir Boyuk yarimkurelerin xarici tebeqesini beyin qabigini boz madde teskil edir Burada bas beyinin ali merkezleri yerlesir Bunlar qabigin hereki gorme esitme qoxu dad ve s nahiyelerini emele getirir Yetkin insanin beyin qabiginin umumi sahesi orta hesabla 0 14 0 22 kv metre beraberdir Burada cemi 14 18 milyard neyron vardir Yarimkurelerin uzeri qirisiqdir Her yarimkure sirimlarla alin tepe gicgah ense paylarina bolunur Burada hissi ve hereki nahiyeler vardir Duygu orqanlarindan deri daxili orqanlar ezele ve veterlerden gelen impulslar hissi nahiyeye daxil olur Bu nahiyelerin neyronlari oyandiqda muvafiq hissiyyat emele gelir Gorme nahiyesi ense payinda arxada deri ezele hissiyyati nahiyesi tepe payinda dad ve qoxu nahiyesi merkezi sirimdan arxada hissi onde hereki nahiye yerlesmisdir Vegetativ sinir sistemi Vegetativ sinir sisteminin fealiyyeti vegetativ ve trofik refleksleri ehate edir Vegetativ refleksler vasitesile daxili orqanlarin fealiyyeti mueyyen istiqametde deyisilir Trofik reflekslerin tesiri neticesinde daxili orqanlarda ve mueyyen qeder merkezi sinir sisteminde maddeler mubadilesi nizamlanir vegetativ sinir sistemi Vegetativ sinir sistemi butun daxili orqanlari qan damarlarini elece de ter vezilerini innervasiya edir O biri digerine eks istiqametde tesir eden parasimpatik ve simpatik hisselere bolunur Bas beyninin qabiqalti sahelerinden ve onurga beyninden baslangicini alan vegetativ sinirlerin lifleri evvel onurga beyni boyu yerlesmis periferik qanqlionlara daxil olur ve burada yerlesen neyronlarla rabite yaradir Hemin neyronlardan baslanan sinir lifleri aksonlar bilavasite isci orqanlara catdirilir Daxili orqanlar vegetativ sinir merkezlerinden daim oyadici ve ya tormozlandirici impulslar alir bunun hesabina onlarin heyat fealiyyeti avtomatik sekilde tenzim olunur Sinir sisteminin fealiyyeti Orqanizm xarici muhitle daim temasda olub onunla vehdet teskil edir Xarici muhitin fasilesiz tesirini duygu orqanlari qebul edir ve onlara qarsi orqanizmde daim uygunlasma reaksiyalari yaranir Her hansi canli strukturun toxumanin huceyrenin ve s qiciga qarsi cavab vermek qabiliyyetine qiciqlanma qabiliyyeti verdiyi cavaba bioloji reaksiya deyilir Canli toxumaya tesir edib cavab reaksiyasi torede bilen amiller qiciqlandirici ve ya qiciq qicigin toxumaya tesir gostermesi prosesi ise qiciqlanma adlanir Qiciqlar fiziki kimyevi ve ya fiziki kimyevi ola biler Sinir ezele ve vezi toxumalari qiciga qarsi spesifik cavab vermek qabiliyyetine malikdir Qicigin tesirinden sinir toxumasinda elektrik impulsu emele gelib sinir boyunca neql olunur ezele teqellus edir yigilir vezi ise sekret hasil edir Bunlara oyanici toxumalar deyilir Oyanici toxumalarin qiciga qarsi verdiyi spesifik cavaba oyanma bele cavab vermek qabiliyyetine ise oyanma qabiliyyeti ve ya oyaniciliq deyilir Qicigi reseptorlar qebul edir ve onlarin membraninda impuls oyanma dalgasi yaranib sinirle neql olunaraq muvafiq merkeze catdirilir Reseptora tebii seraitde tesir gosteren yeni onun ucun spesifik olan qiciqlara adekvat toxunmani qebul etmek ucun uygunlasmadigi qeyri spesifik qiciqlara ise qeyri adekvat qiciqlar deyilir Meselen gozun tor qisasinin copcuk ve kolbaciqlari ucun gunes spektrinin gorunen hissesinin sualari adekvat qiciqlardir Huceyreler oz adekvat qiciqlarina qarsi daha hessasdir Sinir sisteminin esas anatomik vahidini teskil eden neyronun sinir huceyresinin fealiyyetinde reseptor funksiya yeni xarici muhitden qicigi qebul etmek qabiliyyeti inteqrativ funksiya yeni xarici muhitden alinan informasiyani tehlil etmek qabiliyyeti ve effektor funksiya yeni sinir impulslarini isci orqanlara catdirmaq qabiliyyeti ayird edilir Butun bu funksiyalar refleksler seklinde icra olunur Xarici ve daxili muhit amillerine qarsi merkezi sinir sisteminin istiraki ile orqanizmin verdiyi cavab reaksiyalari refleks adini dasiyir Refleks qovsu asagidaki 5 hisseden ibaret olur 1 Qicigi qebul eden reseptor 2 Oyanmani merkezi sinir sistemine neql eden hissi sinir 3 Merkezi sinir sisteminde oyanmani tehlil eden sinir merkezi neyron toplusu 4 Sinir impulsunu isci orqana catdiran hereki sinir 5 Isci orqan