Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uzunbığlar (lat. Cerambycidae) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinin sərtqanadlılar dəstəsinə aid heyvan fəsiləsi.
| Uzunbığlar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Ranqsız: Dəstə: Yarımdəstə: İnfradəstə: Klad: Fəsiləüstü: Fəsilə: Uzunbığlar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi xüsusiyyətlər
Uzunbığ böcəklərin sürfələri başqa böcəklərin sürfələrindən asanlıqla seçilir. Sürfələrin bədəni yoğun, uzunsov-silindrşəkilli olub, 12 buğumdan ibarətdir. Baş, döş və qarıncıq hissələrindən ibarət olan bədənin baş hissəsi tünd rəngdə, yerdə qalan hissələr isə ağ və ya sarımtıl olur. Başdan sonrakı üç buğum sürfənin döşünü, 9 buğum isə qarıncıq hissəsini təşkil edir. Sürfənin başı möhkəm, tünd rəngdə olub, xitin örtüklə örtülmüşdür.
Başın qabaq hissəsində ağız aparatı yerləşmişdir. Xitin örtükdən başın içərisinə doğru bir sıra çıxıntılar uzanır ki, bunlar da sürfənin başının daxili skeletini təşkil edir. Bir sıra növlərin başının yanlarında 1–5 cüt bəsit gözlər yerləşmişdir. Bəzən bu gözlər olmur. Gözlərin qabağında hər tərəfdə bir ədəd olmaq şərti ilə bir cüt bığ var. Bığlar əsasən 3 qısa buğumdan ibarətdir. Bəzi hallarda dördüncü əlavə buğum da ola bilər. Başın üzəri çox vaxt açıq və ya kürəni rəngdə olan zərif, qısa tüklərlə örtülü olur. Ağız aparatı bir çox başqa cücülərdə olduğu kimi gəmirici tipdə olub, üst çənələr, alt çənələr, üst dodaq və alt dodaqdan ibarətdir. Üst çənələr (mandibulalar) bir cüt olub, buğumsuz, qismən qısa və iridirlər. Bəzi növlərdə üst çənənin içərisində hamar dişciklər yerləşmişdir. Bir sıra böcəklərdə bu dişciklərin ucu dəyirmiləşmiş (Cerambycinae yarımfəsiləndə) və kəsik (Lamiinae yarımfəsiləsində) olur. Alt çənələr (maksillalar) də bir cütdür, lakin 3 buğumludur. Üst dodaq və alt dodaq tək olub, alt dodağın üzərində 2 buğumlu çıxıntı vardır. Alt dodaq üzərində olan dodaq çıxıntıları çənə, çənəaltı və dilcik adlanan 3 hissədən ibarətdir. Dodaqlar qısa hissedici tükcüklərlə örtülüdür. Sürfələrin döşü böcəklərdə olduğu kimi ön döş, orta döş və arxa döş adlanan üç hissəyə bölünür. Ön döş nisbətən iri olub, eni uzunundan böyükdür. Onun üst qalxanı qismən xitinləşmiş, üzərində qırışıqlar və nöqtələr vardır. Ümumiyyətlə ön döş üst qalxan, epiplevralar, episternalar və döşcük adlanan hissələrdən ibarətdir. Orta və arxa döşlərin üzərində isə qalxan, qalxancıq və qalxan qabığı hissələri vardır. Onların yan tərəflərində plevralar yerləşmişdir. Döşün hər buğumunda bir cüt olmaq şərti ilə 3 cüt ayağı vardır. Bu ayaqlar əksər növlərdə olub, qısa və konusşəkillidir (Lamiinae yarımfəsiləsinin bir çox növlərinin sürfələrində ayaqlar olmur.) Ayaqlar buğumlu quruluşdadır və hər bir ayaq çanaq buğumundan, çanaq tacından, burmadan, baldırdan və pəncədən ibarətdir ki, sonuncu hissə caynaqla nəhayətlənir.
Sürfələrin qarıncıq hissəsi 9 buğumludur və onun 9-cu buğumu ifrazat (anal) dəliyi ilə qurtarır ki, çox zaman bu da 10-cu buğum sayılır. İfrazat dəliyi adətən 3 pərli olur.
Uzunbığ böcək sürfələrinin birinci yeddi qarın buğumlarının və çox zaman orta və arxa döşlərin buğumlarının üst və alt tərəflərində döyənəyə oxşar qaba çıxıntılar yerləşmişdir ki, onlar vasitəsilə sürfələr hərəkət edir. Sürfə bədəninin yan tərəflərində 9 cüt kiçik qara ləkələr şəklində tənəffüs dəlikləri yerləşmişdir.
Uzunbığlarda cinsi dimorfizm
Uzunbığ böcəklərdə cinsi dimorfizm yaxşı inkişaf etmiş, erkək və dişi fərdlər öz xarici görünüşlərinə görə asanlıqla fərqlənirlər. Dişi fərdlərin bədəni erkəklərə nisbətən iri və enli olur. Qanadüstlükləri qismən təpə tərəfə daralmış, qarın hissəsi isə iri olur. Erkək fərdlərin bığları dişilərinkinə nisbətən uzundur, gözləri isə yaxşı inkişaf etmişdir. Bəzi növlərin erkəklərində üst çənə daha yaxşı inkişaf edərək (Prioninae yarımfəsiləsində) dişi fərdlərinkindən asanlıqla seçilir. Bir çox uzunbığ böcəklərin ön bel hissəsində cinsi dimorfizm daha aydın nəzərə çarpır. Belə ki, erkək fərdlərin ön beli nəinki öz forma və böyüklüyünə görə dişilərinkindən fərqlənir, hətta onun üzərində olan naxışlar belə müxtəlif olur. (məs. Rhaesus cinsində). Erkəklərin qanadüstlükləri dar və uzun olur. Bir sıra növlərdə qanadüstlükləri erkək və dişi fərdlərdə müxtəlif rəngdə ola bilər. (məs. Leptura cinsində). Kökyeyən uzunbığ böcəklərdə (Dorcadion cinsi) isə bununla yanaşı, qanadüstlüyündəki haşiyələrin müxtəlif olması da nəzərə çarpır. Bəzi növlərdə ön döşün üzərində olan naxışların müxtəlifliyi ilə də erkək fərdləri dişilərdən asanlıqla ayırmaq mümkündür. (məs.Prioninae yarımfəsiləsi)
Erkək böcəklərin qabaq ayaqları dişilərin ayaqlarına nisbətən uzun olur və bəzi növlərdə bud üzərində olan qılların sayı adətən dişilərdə iki, erkəklərdə isə bir ədəd olur. (məs.Leptura cinsinin bəzi növlərində). Bundan başqa erkək və dişi fərdlər baldır, pəncə və ayaqlarının quruluşları ilə də bir-birindən fərqlənirlər.
Yarımfəsilələri
- ()
- ()
- ()
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2006.
- Ślipiński S. A., Leschen R. A. B., Lawrence J. F. Order Coleoptera Linnaeus, 1758. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 203–208. , 978-1-86977-850-7
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uzunbiglar lat Cerambycidae heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfinin sertqanadlilar destesine aid heyvan fesilesi UzunbiglarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarRanqsiz Ranqsiz Tam cevrilme ile inkisaf eden heseratlarDeste SertqanadlilarYarimdeste Infradeste Klad Fesileustu Fesile UzunbiglarBeynelxalq elmi adiCerambycidae Pierre Andre Latreille 1802 Sekil axtarisiITIS 114497NCBI 34667EOL 357FW 69413Umumi xususiyyetlerUzunbig boceklerin surfeleri basqa boceklerin surfelerinden asanliqla secilir Surfelerin bedeni yogun uzunsov silindrsekilli olub 12 bugumdan ibaretdir Bas dos ve qarinciq hisselerinden ibaret olan bedenin bas hissesi tund rengde yerde qalan hisseler ise ag ve ya sarimtil olur Basdan sonraki uc bugum surfenin dosunu 9 bugum ise qarinciq hissesini teskil edir Surfenin basi mohkem tund rengde olub xitin ortukle ortulmusdur Basin qabaq hissesinde agiz aparati yerlesmisdir Xitin ortukden basin icerisine dogru bir sira cixintilar uzanir ki bunlar da surfenin basinin daxili skeletini teskil edir Bir sira novlerin basinin yanlarinda 1 5 cut besit gozler yerlesmisdir Bezen bu gozler olmur Gozlerin qabaginda her terefde bir eded olmaq serti ile bir cut big var Biglar esasen 3 qisa bugumdan ibaretdir Bezi hallarda dorduncu elave bugum da ola biler Basin uzeri cox vaxt aciq ve ya kureni rengde olan zerif qisa tuklerle ortulu olur Agiz aparati bir cox basqa cuculerde oldugu kimi gemirici tipde olub ust ceneler alt ceneler ust dodaq ve alt dodaqdan ibaretdir Ust ceneler mandibulalar bir cut olub bugumsuz qismen qisa ve iridirler Bezi novlerde ust cenenin icerisinde hamar discikler yerlesmisdir Bir sira boceklerde bu disciklerin ucu deyirmilesmis Cerambycinae yarimfesilende ve kesik Lamiinae yarimfesilesinde olur Alt ceneler maksillalar de bir cutdur lakin 3 bugumludur Ust dodaq ve alt dodaq tek olub alt dodagin uzerinde 2 bugumlu cixinti vardir Alt dodaq uzerinde olan dodaq cixintilari cene cenealti ve dilcik adlanan 3 hisseden ibaretdir Dodaqlar qisa hissedici tukcuklerle ortuludur Surfelerin dosu boceklerde oldugu kimi on dos orta dos ve arxa dos adlanan uc hisseye bolunur On dos nisbeten iri olub eni uzunundan boyukdur Onun ust qalxani qismen xitinlesmis uzerinde qirisiqlar ve noqteler vardir Umumiyyetle on dos ust qalxan epiplevralar episternalar ve doscuk adlanan hisselerden ibaretdir Orta ve arxa doslerin uzerinde ise qalxan qalxanciq ve qalxan qabigi hisseleri vardir Onlarin yan tereflerinde plevralar yerlesmisdir Dosun her bugumunda bir cut olmaq serti ile 3 cut ayagi vardir Bu ayaqlar ekser novlerde olub qisa ve konussekillidir Lamiinae yarimfesilesinin bir cox novlerinin surfelerinde ayaqlar olmur Ayaqlar bugumlu qurulusdadir ve her bir ayaq canaq bugumundan canaq tacindan burmadan baldirdan ve penceden ibaretdir ki sonuncu hisse caynaqla nehayetlenir Surfelerin qarinciq hissesi 9 bugumludur ve onun 9 cu bugumu ifrazat anal deliyi ile qurtarir ki cox zaman bu da 10 cu bugum sayilir Ifrazat deliyi adeten 3 perli olur Uzunbig bocek surfelerinin birinci yeddi qarin bugumlarinin ve cox zaman orta ve arxa doslerin bugumlarinin ust ve alt tereflerinde doyeneye oxsar qaba cixintilar yerlesmisdir ki onlar vasitesile surfeler hereket edir Surfe bedeninin yan tereflerinde 9 cut kicik qara lekeler seklinde teneffus delikleri yerlesmisdir Uzunbiglarda cinsi dimorfizmUzunbig boceklerde cinsi dimorfizm yaxsi inkisaf etmis erkek ve disi ferdler oz xarici gorunuslerine gore asanliqla ferqlenirler Disi ferdlerin bedeni erkeklere nisbeten iri ve enli olur Qanadustlukleri qismen tepe terefe daralmis qarin hissesi ise iri olur Erkek ferdlerin biglari disilerinkine nisbeten uzundur gozleri ise yaxsi inkisaf etmisdir Bezi novlerin erkeklerinde ust cene daha yaxsi inkisaf ederek Prioninae yarimfesilesinde disi ferdlerinkinden asanliqla secilir Bir cox uzunbig boceklerin on bel hissesinde cinsi dimorfizm daha aydin nezere carpir Bele ki erkek ferdlerin on beli neinki oz forma ve boyukluyune gore disilerinkinden ferqlenir hetta onun uzerinde olan naxislar bele muxtelif olur mes Rhaesus cinsinde Erkeklerin qanadustlukleri dar ve uzun olur Bir sira novlerde qanadustlukleri erkek ve disi ferdlerde muxtelif rengde ola biler mes Leptura cinsinde Kokyeyen uzunbig boceklerde Dorcadion cinsi ise bununla yanasi qanadustluyundeki hasiyelerin muxtelif olmasi da nezere carpir Bezi novlerde on dosun uzerinde olan naxislarin muxtelifliyi ile de erkek ferdleri disilerden asanliqla ayirmaq mumkundur mes Prioninae yarimfesilesi Erkek boceklerin qabaq ayaqlari disilerin ayaqlarina nisbeten uzun olur ve bezi novlerde bud uzerinde olan qillarin sayi adeten disilerde iki erkeklerde ise bir eded olur mes Leptura cinsinin bezi novlerinde Bundan basqa erkek ve disi ferdler baldir pence ve ayaqlarinin quruluslari ile de bir birinden ferqlenirler Yarimfesileleri IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2006 Slipinski S A Leschen R A B Lawrence J F Order Coleoptera Linnaeus 1758 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 203 208 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7Hemcinin bax