Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Uzun Həsənin Qanunnaməsi — XV yüzillikdə Azərbaycanın Ağqoyunlu dövlətinin başçısı Uzun Həsən tərəfindən tərtib (1470–1477-ci illərdə) edilmiş qanunvericilik aktı. Təkcə Azərbaycanda deyil, Uzun Həsənin hakimiyyəti altında olan bütün ərazilərdə qüvvədə olmuşdur. "Qanunnamə" dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. Uzun Həsənin Qanunnaməsi əsasən aqrar və vergi məsələlərilə əlaqədar münasibətlərin tənzimlənməsinə yönəldilmişdi. "Qanunnamə" təqribən 85 il ərzində qüvvədə olmuşdur. Bu qanunvericilik aktını kənd təsərrüfatı və vergilər sahəsində aparılmış hüquqi islahat kimi də qiymətləndirmək olar. "Qanunnamə"də qismən mühakimə icratı, qazıların vəzifəyə təyinatı və mülki hüququn iddialar institutuna, həmçinin iddia müddətlərinin hesablanması məsələlərinə də toxunulmuşdur. Belə ki, qazılar bu vəzifəyə artıq bilik və bacarıqları yoxlanmaqla təyin edilir, bəzən isə seçilirdilər. Məhkəmədə iddia qaldırmaq müddəti xeyli qısaldılmışdır. Uzun Həsənin Qanunnaməsi Azərbaycanın dövlət və hüquq, o cümlədən siyasi və hüquqi fikir tarixinin öyrənilməsi baxımından qiymətli mənbə hesab oluna bilər. Azərbaycan tarixində Salari hökmdarı Mərziban ibn Məhəmmədin "Qanunnamə"sindən sonra ən möhtəşəm "Qanunnamə" Həsən Bayandurinin dövründə verilən qanunlar toplusudur.
Ağqoyunlu hökmdari Uzun Həsən dövlətin siyasi və isqtisadi qüdrətini artırmaq üçün , xüsüsi "Qanunnamə" tərtib etdirmişdir. Tarixçilərin qeyd ediyi kimi , Uzun Həsən uzaqgörən dövlət xadimi idi. O , yaxşı başa düşürdü ki , uğurlu hərbi qələbələr nəticəsində yaradılmış Ağqoyunlu impertorluğu ərazicə geniş olasda, daxilən heç də möhkəm deyildi. Hər hansı təhlükəni aradan qaldırmaq üçün , real gücə əsaslanan , güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq lazımdir. Ölkənin iqtisadi həyatını dirçəltmək , ölkədə daxili nizam-intizamı möhkələndirmək üçün xüsusi "Qanunnamə"lər hazırlatdırdı. Bu "Qanunnamə"lər XV əsrin ikinci yarısında meydana gəlmişdir."Qanunnamə"lər vergi ödənilməsində qayada-qanun yaratmaqla özbaşına yığılan və həmin dövürdə "Şiltaqat" adlanan hər cür vergini ləğv etdi. Vilayət ərazisindən keçirilib başqa yerə satılmaq üçün aparılan maldan bac , həmin ərazidə satılan maldan isə tamğa vergisi alınmaq nəzərdə tutulmuşdu. Tamğa vergisinin dəyəri 5% idi, bac isə bundan qat-qat aşağı alınırdı. Uzun Həsənin hökmdarlığı dövründə köçəri maldarlar "Qopuçur" əvəzinə "Rəsmi yataq" adlanan vergi ödəyirdilər. Bu vergi "qopçur" və "çobanbəyi"yə nisbətən yüngül idi. Məsələn: Əvvəllər hər 100 baş qoyuna görə 1 qoyun ödənilirdisə , islahatdan sonra hər 300 baş qoyuna 1 qoyun vergi kimi ödənilirdi. Uzun Həsənin tərtib etdirdiyi "Qanunnamə" orijinal şəkildə bizim dövrə gəlib çatmayıb. Ancaq islahatlar haqqında, səlnaməçilərin "Həsən padşahın qanunları" və ya "Dəsturi-Həsən bəy" adlandırdıqları qanunlar bizim dövrə gəlib çatmışdır. Bu mənbələrdə islahatlar haqqında çox cüzi də olsa məlumatlar verilsə də, həmin dövrün feodal qaydaları haqqında mühakimə yürütmək olar. Bu sənədlər, əsasən keçmiş Ağqoyunlu şəhərləri olan (Diyarbəkir, Mardin, Urfa, Ərzincan, Xarput və s.) ancaq sonralar Osmanlı imperiyasının tərkibinə keçərək müasir Türkiyə arxivlərində saxlanılmışdır. Uzun Həsənin islahatının (Qanunnaməsinin) ümumi xarakteri "Tarix əl-Qiyasi" də belə deyilir:
 | “Uzun Həsən ədalətli və xeyirxah hökmdar idi. O, bütün dövlətin ərazisində tamğanı ləğv etmək istəsə də, lakin əmirləri onunla razılaşmadı. Sultan tamğanı yarıbayarı azaltmışdı (1/20 qədər). Çox güman ki, həmin dövrdə vergi toplayanlar məhsulun 1/10 qədər bac alırdılar. O, bütün ölkədə yığılan vergilərin həcmini dəqiqləşdirdi. Uzun Həsən əhali arasında mübahisə və şikayətlərə son qoymaq üçün Qanunnamə tərtib etdirmişdir. Qanunnamədə günahkarların sərt cəzalanması da göstərilirdi. Bu qanunların icrası üçün Qanunnamə dövlətin bütün vilayətlərinə göndərilmişdir. |  |
Vergilərin miqdarını müəyyənləşdirmək, zorakılığın qarşısını almaq, vergi toplayan məmurların xəyanətinə son qoymaq məqsədilə vergi işlərini nizama salan "Qanunnamə" tərtib etdirdi. F. Sümer bu fikirləri müdafiə edərək yazır ki,"Uzun Həsənin Qanunnaməsi kəndlilərdən, sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vegiləri qaydaya salmağı, karvan yollarındakı sabitliyi təmin etməyi nəzərdə tutmuşdur". O hətta bütün hərbi vergiləri ləğv etməyə çalışmış. Lakin mülki və hərbi idarəçilərin etirazları ilə qarşılaşmışdır.
Uzun Həsən "Qanunnamə"si barədə Əbu Bəkr Tehrani geniş məlumat verməsə də. İqtisadi məsələləri aydın izah etməsə də, bəzi nüanslara toxunmuşdur. O, Uzun Həsənin Təbrizdə vergi topladığı anları qeyd etmiş və əhali ilə davranışı haqqında məlumat vermişdir.
"Həsən Padşahın Qanunlar"ı sonralar Səfəvi dövründə də ləğv edilməmiş , uzun müddən istifadə edilmişdir. Həmçinin bu qanunlar Osmanlı imperiyası ərazisində də sitifadə olunmuşdur.
Salnaməçi Xandəmiri yazırdı ki, vergi islahatı nəticəsində əkinçlərin vəziyyəti xeyli yaxşılaşdı. Uzun Həsənin günbəgün artan ədalətindən Arran , Fras , Kirman , Əcəm və Ərəb İraqları abadlaşmağa başladı.
Bu " Qanunnamə" tək vergi sistemində yox , həmçinin daxili işləri qaydaya saldı. Hərbi – köçmə tayfaların , əyyan və feodalların mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirilməsində "Qanunnamə"nin böyük rolu vardı. Bu qanunlar xvı əsr boyuda istifadə edilmişdir. Tarixçı Şərəfxan Bitlisi belə yazırdı:
| | "Onun“Qanunnamə”si vergilərin alınması barədə qaydalar, İraqda, Farsda və Azərbaycanda istifadə edilirdi “ | |
Ədəbiyyat
- Əbu Bəkr Tehrani "Kitabi-Diyərbəkiyə" I hissə, səhifə 46. Fars dilindən tərcümə edən Rəhilə Şükürova.
- L. Barkan, "Osmanlı devrinde hükümdarı Uzun Ḥasan beye ait kanunlar," Tarih Vesikları 1, 1941, pp. 91–106, 184–97
- İlham Erdem, Kazım Paydaş "Ağqoyunlu dövləti tarixi". Ankara 2007. Səhifə 208–209.
- Yaqub Mahmudov "Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. Ağqoyunlu dövrü". Bakı 2007. Səhifə 116.
- "Ağqoyunlu ensiklopediyası", "Antoni Kontarininin gündəliyi", Vudus "Ağqoyunlu dövləti haqqında".
- Tofiq Nəcəfli "Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri" Türkiyə tarixşünaslığında, səhifə 29–30.
İstinadlar
- Tofiq Nəcəfli "Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri" Türkiyə tarixşünaslığında, səhifə 29–30.
- Əbu Bəkr Tehrani "Kitabi-Diyərbəkiyə" I hissə, səhifə 46. Fars dilindən tərcümə edən Rəhilə Şükürova.
- "Vergi mədəniyyəti" səh:179
- “Trarix” səhifə 90.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Uzun Hesenin Qanunnamesi XV yuzillikde Azerbaycanin Agqoyunlu dovletinin bascisi Uzun Hesen terefinden tertib 1470 1477 ci illerde edilmis qanunvericilik akti Tekce Azerbaycanda deyil Uzun Hesenin hakimiyyeti altinda olan butun erazilerde quvvede olmusdur Qanunname dovrumuzedek gelib catmamisdir Uzun Hesenin Qanunnamesi esasen aqrar ve vergi meselelerile elaqedar munasibetlerin tenzimlenmesine yoneldilmisdi Qanunname teqriben 85 il erzinde quvvede olmusdur Bu qanunvericilik aktini kend teserrufati ve vergiler sahesinde aparilmis huquqi islahat kimi de qiymetlendirmek olar Qanunname de qismen muhakime icrati qazilarin vezifeye teyinati ve mulki huququn iddialar institutuna hemcinin iddia muddetlerinin hesablanmasi meselelerine de toxunulmusdur Bele ki qazilar bu vezifeye artiq bilik ve bacariqlari yoxlanmaqla teyin edilir bezen ise secilirdiler Mehkemede iddia qaldirmaq muddeti xeyli qisaldilmisdir Uzun Hesenin Qanunnamesi Azerbaycanin dovlet ve huquq o cumleden siyasi ve huquqi fikir tarixinin oyrenilmesi baximindan qiymetli menbe hesab oluna biler Azerbaycan tarixinde Salari hokmdari Merziban ibn Mehemmedin Qanunname sinden sonra en mohtesem Qanunname Hesen Bayandurinin dovrunde verilen qanunlar toplusudur Agqoyunlu hokmdari Uzun Hesen dovletin siyasi ve isqtisadi qudretini artirmaq ucun xususi Qanunname tertib etdirmisdir Tarixcilerin qeyd ediyi kimi Uzun Hesen uzaqgoren dovlet xadimi idi O yaxsi basa dusurdu ki ugurlu herbi qelebeler neticesinde yaradilmis Agqoyunlu impertorlugu erazice genis olasda daxilen hec de mohkem deyildi Her hansi tehlukeni aradan qaldirmaq ucun real guce esaslanan guclu merkezlesdirilmis dovlet yaratmaq lazimdir Olkenin iqtisadi heyatini dirceltmek olkede daxili nizam intizami mohkelendirmek ucun xususi Qanunname ler hazirlatdirdi Bu Qanunname ler XV esrin ikinci yarisinda meydana gelmisdir Qanunname ler vergi odenilmesinde qayada qanun yaratmaqla ozbasina yigilan ve hemin dovurde Siltaqat adlanan her cur vergini legv etdi Vilayet erazisinden kecirilib basqa yere satilmaq ucun aparilan maldan bac hemin erazide satilan maldan ise tamga vergisi alinmaq nezerde tutulmusdu Tamga vergisinin deyeri 5 idi bac ise bundan qat qat asagi alinirdi Uzun Hesenin hokmdarligi dovrunde koceri maldarlar Qopucur evezine Resmi yataq adlanan vergi odeyirdiler Bu vergi qopcur ve cobanbeyi ye nisbeten yungul idi Meselen Evveller her 100 bas qoyuna gore 1 qoyun odenilirdise islahatdan sonra her 300 bas qoyuna 1 qoyun vergi kimi odenilirdi Uzun Hesenin tertib etdirdiyi Qanunname orijinal sekilde bizim dovre gelib catmayib Ancaq islahatlar haqqinda selnamecilerin Hesen padsahin qanunlari ve ya Desturi Hesen bey adlandirdiqlari qanunlar bizim dovre gelib catmisdir Bu menbelerde islahatlar haqqinda cox cuzi de olsa melumatlar verilse de hemin dovrun feodal qaydalari haqqinda muhakime yurutmek olar Bu senedler esasen kecmis Agqoyunlu seherleri olan Diyarbekir Mardin Urfa Erzincan Xarput ve s ancaq sonralar Osmanli imperiyasinin terkibine kecerek muasir Turkiye arxivlerinde saxlanilmisdir Uzun Hesenin islahatinin Qanunnamesinin umumi xarakteri Tarix el Qiyasi de bele deyilir Uzun Hesen edaletli ve xeyirxah hokmdar idi O butun dovletin erazisinde tamgani legv etmek istese de lakin emirleri onunla razilasmadi Sultan tamgani yaribayari azaltmisdi 1 20 qeder Cox guman ki hemin dovrde vergi toplayanlar mehsulun 1 10 qeder bac alirdilar O butun olkede yigilan vergilerin hecmini deqiqlesdirdi Uzun Hesen ehali arasinda mubahise ve sikayetlere son qoymaq ucun Qanunname tertib etdirmisdir Qanunnamede gunahkarlarin sert cezalanmasi da gosterilirdi Bu qanunlarin icrasi ucun Qanunname dovletin butun vilayetlerine gonderilmisdir Vergilerin miqdarini mueyyenlesdirmek zorakiligin qarsisini almaq vergi toplayan memurlarin xeyanetine son qoymaq meqsedile vergi islerini nizama salan Qanunname tertib etdirdi F Sumer bu fikirleri mudafie ederek yazir ki Uzun Hesenin Qanunnamesi kendlilerden senetkarlardan ve tacirlerden alinan vegileri qaydaya salmagi karvan yollarindaki sabitliyi temin etmeyi nezerde tutmusdur O hetta butun herbi vergileri legv etmeye calismis Lakin mulki ve herbi idarecilerin etirazlari ile qarsilasmisdir Uzun Hesen Qanunname si barede Ebu Bekr Tehrani genis melumat vermese de Iqtisadi meseleleri aydin izah etmese de bezi nuanslara toxunmusdur O Uzun Hesenin Tebrizde vergi topladigi anlari qeyd etmis ve ehali ile davranisi haqqinda melumat vermisdir Hesen Padsahin Qanunlar i sonralar Sefevi dovrunde de legv edilmemis uzun mudden istifade edilmisdir Hemcinin bu qanunlar Osmanli imperiyasi erazisinde de sitifade olunmusdur Salnameci Xandemiri yazirdi ki vergi islahati neticesinde ekinclerin veziyyeti xeyli yaxsilasdi Uzun Hesenin gunbegun artan edaletinden Arran Fras Kirman Ecem ve Ereb Iraqlari abadlasmaga basladi Bu Qanunname tek vergi sisteminde yox hemcinin daxili isleri qaydaya saldi Herbi kocme tayfalarin eyyan ve feodallarin merkezi hakimiyyete tabe etdirilmesinde Qanunname nin boyuk rolu vardi Bu qanunlar xvi esr boyuda istifade edilmisdir Tarixci Serefxan Bitlisi bele yazirdi Onun Qanunname si vergilerin alinmasi barede qaydalar Iraqda Farsda ve Azerbaycanda istifade edilirdi EdebiyyatEbu Bekr Tehrani Kitabi Diyerbekiye I hisse sehife 46 Fars dilinden tercume eden Rehile Sukurova L Barkan Osmanli devrinde hukumdari Uzun Ḥasan beye ait kanunlar Tarih Vesiklari 1 1941 pp 91 106 184 97 Ilham Erdem Kazim Paydas Agqoyunlu dovleti tarixi Ankara 2007 Sehife 208 209 Yaqub Mahmudov Azerbaycanin Avropa olkeleri ile elaqeleri Agqoyunlu dovru Baki 2007 Sehife 116 Agqoyunlu ensiklopediyasi Antoni Kontarininin gundeliyi Vudus Agqoyunlu dovleti haqqinda Tofiq Necefli Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletleri Turkiye tarixsunasliginda sehife 29 30 IstinadlarTofiq Necefli Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu dovletleri Turkiye tarixsunasliginda sehife 29 30 Ebu Bekr Tehrani Kitabi Diyerbekiye I hisse sehife 46 Fars dilinden tercume eden Rehile Sukurova Vergi medeniyyeti seh 179 Trarix sehife 90