Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Təxəyyül — insanın qavrayışı və hafizəsi ilə bağlı təsəvvürlərin yenidən işlənməsi, yeni qaydada birləşdirilməsi əsasında yeni surətlərin yaradılmasından ibarət olan psixi prosesə deyilir.
Anlayış
Təxəyyül ali psixi funksiyalardan biri kimi diqqəti cəlb edir. İnsan təlim və əmək fəaliyyətində təkcə öz yaddaşına əsaslanmır. O, öz fəaliyyətinə yaradıcı şəkildə yanaşır, yaddaşında olan təsəvvürləri dəyişdirir, yeni qaydada birləşdirir, yeni surətlər yaradır və fəaliyyət göstərir. Yeninin yaradılması ilk əvvəl ideal şəkildə, fikirdə həyata keçirilir və sonra maddi, əməli şəkildə reallaşdırılır. İnsanın öz təsəvvürlərinin ideal şəkildə fikirdə birləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və bu əsasda yeni surətlərin yaradılması təxəyyül prosesidir.
Təxəyyülün köməyi ilə insan nəyi isə yaradır, özünün fəaliyyətini planlaşdırır və onu idarə edir. Demək olar ki, bəşəriyyətin yaratdığı maddi və mənəvi dəyərlər insan təxəyyülünün məhsuludur. Təxəyyül insanı hal-hazırdakı vəziyyətdən kənara çıxarır, ona keçmişi daha əyani şəkildə görməyə kömək edir, onu gələcəyə aparır. İnsan öz təxəyyül fəaliyyətinin vasitəsilə ayrı - ayrı orqan¬larının fəaliyyətinə təsir edə bilir. Bunu autotreninq təcrübələrində aydın şəkildə görmək mümkündür. Təxəyyül fəaliyyətindən istifadə edərək xəstəliyin müalicəsinə təsir göstərmək, başqa sözlə, psixoterapiyada təxəyyül obrazlarının yaradıl¬masından geniş istifadə edilir.
Təxəyyül bir psixi proses kimi qavrayış, hafizə və təfəkkür prosesləri arasında aralıq mövqe tutur. Təxəyyülün təfəkkürlə əlaqəsi onda ifadə edilir ki, təxəyyül də varlığın özünəməxsus şəkildə inikasıdır. Lakin təfəkkür bir psixi proses kimi varlığı, aləmi anlayışlarla əməliyyat aparmaq vasitəsi ilə əks etdirirsə, təxəyyül varlığı konkret obrazlı formada əks etdirir. Biz bu cəhəti alimin və yazıçının fəaliyyətində aydın şəkildə görə bilərik. Alim də, yazıçı da varlığı əks etdirir, lakin biri məntiqi dəlillərlə, sübutlarla, digəri isə təxəyyülün köməyi ilə, yaratdığı obrazlarla. Təxəyyül bir psixi proses kimi, təbii ki, müəyyən fizioloji proseslərlə, beyinin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Burada ilk növbədə insan beyninin analitik-sintetik fəaliyyəti mü¬hüm əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, insan öz praktik, əməli fəaliyyətində varlığın cisim və hadisələrini tərkib elementlərinə ayırır. Məhz bu elementlər sonradan başqa bir, yeni qaydada birləşdirilir, yeni surətlər yaradılır. Varlıq, aləm bu surətlərdə əks etdirilir. Təxəyyül surətlərinin yaranmasının fizioloji mexanizmində əvvəllər beyində yaranmış müvəqqəti sinir rabitələrinin yenidən, yeni qaydada birləşməsi və canlanması dayanır. Təxəyyül fenomen xüsusiyyətlərə malik psixi prosesdir. Burada qeyri-adi olan odur ki, təxəyyül obrazları beyində gedən fizioloji proseslərin nəticəsində yaranırsa da, bu obrazlar yarandıqdan sonra orqanizmdə gedən digər fizioloji proseslərə təsir edə bilir. Təxəyyüldən psixoterapiyada da geniş istifadə olunur və müəyyən psixoloji gərginliyin aradan qaldırılmasına imkan verir. Təxəyyül çox mürəkkəb psixi prosesdir.
Növləri
Təxəyyül surətlərinin yaradılması müxtəlif səviyyələrdə gedə bilir.
Passiv təxəyyül
Passiv təxəyyül prosesində surətlərin yaradılması ətraf mühiti dəyişdirməyə yönəlmiş yaradıcı fəaliyyət kimi özünü göstərmir. İnsan reallıqdan uzaq olan surətlər yaradır. Bu halda insan fantastik təsəvvürlər aləminə qapılır, özünün çətin vəzifələrini həyata keçirmək naminə, sanki, təxəyyülünün yaratdığı surətlərin arxasında gizlənir. Bu cür təxəyyül növü passiv təxəyyül adlanır. Passiv təxəyyül özü də iki növə, niyyətli və niyyətsiz təxəyyül növlərinə ayrılır. Xoş, sevincli, dadlı xülyaya qapılmaq hər kəsə xas olan bir cəhətdir. Xülya obrazları ilə insanın tələbatları arasında bir başa rabitə, əlaqə mövcuddur. Belə bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, insanın təxəyyül fəaliyyətində bu növ təxəyyül üstünlük təşkil etsə, belə adamlara xülyaçı, xülyapərəst adamlar deyilir. Bu cəhət şəxsiyyətin mənfi cəhəti olub, onu passivləşdirən, fəaliyyətdən qoyan bir cəhətdir. Passiv təxəyyülün niyyətsiz növü adətən şüurun, insanda ikinci siqnal sisteminin fəaliyyəti zəiflədiyi zaman baş verir. Passiv təxəyyül niyyətli və niyyətsiz növlərə ayrılırsa, fəal təxəyyül həmişə niyyətli xarakterə malik olub, bərpaedici və yaradıcı təxəyyül növlərinə ayrılır. Bərpaedici təxəyyül təsvirə, sxemə əsasən surətlərin yaradılması prosesidir. Mövcud olmuş, yaxud mövcud olan, lakin bizim tərəfimizdən heç zaman bilavasitə qavranılmamış obyektlərin təsvirə əsasən surətlərinin yaradılmasına bərpaedici təxəyyül deyilir. Bərpaedici təxəyyül insanın həyat və fəaliyyətində mühüm əhəmiyyətə malik olmaqla təlim fəaliyyətində müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Yaradıcı təxəyyül fəaliyyətin tərkib hissəsini təşkil edən yeni surətlərin yaradılmasıdır. Təxəyyülün bu növü heç bir sxemə, təsvirə istinad etmədən, müstəqil olaraq yeni surətlərin yaradılmasından ibarətdir. Bəzən yanlış olaraq yaradıcı təxəyyüllə, yəni, yeni orijinal obrazların yaradılması prosesi ilə yaradıcılıq deyilən fəaliyyət prosesini eyniləşdirirlər. Təbii ki, insanın yaradıcılıq fəaliyyəti yaradıcı təxəyyülə çox bağlıdır. Lakin, bunlar eyniləşə bilməz. Təxəyyül və yaradıcılıq haqqında sonrakı bölmədə söhbət açacağıq. Burada isə ancaq yeni obrazlar yaratmaqdan söhbət gedir. Yeni obrazın, surətin yaradılması prosesi haqqında ayrıca danışacağıq.
Xəyal
Təxəyyülün növlərindən biridir. Xəyal arzu edilən gələcəyə yönəlmiş obrazların yaradılması prosesidir. Xəyal xülya deyil. Xəyalı xülyadan ayıran odur ki, xəyal əsasən real, həyata keçirilməsi mümkün olan surətlərin yaradılması prosesidir. Xəyal insanın fəallığının çox qüvvətli stimullarından biridir. Xəyal insana fəaliyyətində və mübarizəsində qarşıya çıxan çətinliklərə üstün gəlməkdə bir güc, qüvvə verir. Xüsusilə gənclərin, məktəblilərin gələcək peşələri, həyat mövqeləri haqqındakı xəyalları onları yaxşı oxumağa, çalışmağa, özlərinin təhsil fəaliyyətlərinə daha ciddi yanaşmağa sövq edir. Göstərdiyimiz bütün bu cəhətlərinə görə xəyal insanı passivləşdirən xülyadan əsaslı şəkildə fərqlənir. Xəyal insanın reallaşa bilən, yaxud reallaşması mümkün olan fantaziyasıdır.
Mənbə
Psixologiya Ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi tələbələri üçün dərslik - Prof. S.İ.Seyidov və prof. M.Ə.Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə Bakı - 2007
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Texeyyul insanin qavrayisi ve hafizesi ile bagli tesevvurlerin yeniden islenmesi yeni qaydada birlesdirilmesi esasinda yeni suretlerin yaradilmasindan ibaret olan psixi prosese deyilir AnlayisTexeyyul ali psixi funksiyalardan biri kimi diqqeti celb edir Insan telim ve emek fealiyyetinde tekce oz yaddasina esaslanmir O oz fealiyyetine yaradici sekilde yanasir yaddasinda olan tesevvurleri deyisdirir yeni qaydada birlesdirir yeni suretler yaradir ve fealiyyet gosterir Yeninin yaradilmasi ilk evvel ideal sekilde fikirde heyata kecirilir ve sonra maddi emeli sekilde reallasdirilir Insanin oz tesevvurlerinin ideal sekilde fikirde birlesdirilmesi deyisdirilmesi ve bu esasda yeni suretlerin yaradilmasi texeyyul prosesidir Texeyyulun komeyi ile insan neyi ise yaradir ozunun fealiyyetini planlasdirir ve onu idare edir Demek olar ki beseriyyetin yaratdigi maddi ve menevi deyerler insan texeyyulunun mehsuludur Texeyyul insani hal hazirdaki veziyyetden kenara cixarir ona kecmisi daha eyani sekilde gormeye komek edir onu geleceye aparir Insan oz texeyyul fealiyyetinin vasitesile ayri ayri orqan larinin fealiyyetine tesir ede bilir Bunu autotreninq tecrubelerinde aydin sekilde gormek mumkundur Texeyyul fealiyyetinden istifade ederek xesteliyin mualicesine tesir gostermek basqa sozle psixoterapiyada texeyyul obrazlarinin yaradil masindan genis istifade edilir Texeyyul bir psixi proses kimi qavrayis hafize ve tefekkur prosesleri arasinda araliq movqe tutur Texeyyulun tefekkurle elaqesi onda ifade edilir ki texeyyul de varligin ozunemexsus sekilde inikasidir Lakin tefekkur bir psixi proses kimi varligi alemi anlayislarla emeliyyat aparmaq vasitesi ile eks etdirirse texeyyul varligi konkret obrazli formada eks etdirir Biz bu ceheti alimin ve yazicinin fealiyyetinde aydin sekilde gore bilerik Alim de yazici da varligi eks etdirir lakin biri mentiqi delillerle subutlarla digeri ise texeyyulun komeyi ile yaratdigi obrazlarla Texeyyul bir psixi proses kimi tebii ki mueyyen fizioloji proseslerle beyinin fealiyyeti ile baglidir Burada ilk novbede insan beyninin analitik sintetik fealiyyeti mu hum ehemiyyet dasiyir Bele ki insan oz praktik emeli fealiyyetinde varligin cisim ve hadiselerini terkib elementlerine ayirir Mehz bu elementler sonradan basqa bir yeni qaydada birlesdirilir yeni suretler yaradilir Varliq alem bu suretlerde eks etdirilir Texeyyul suretlerinin yaranmasinin fizioloji mexanizminde evveller beyinde yaranmis muveqqeti sinir rabitelerinin yeniden yeni qaydada birlesmesi ve canlanmasi dayanir Texeyyul fenomen xususiyyetlere malik psixi prosesdir Burada qeyri adi olan odur ki texeyyul obrazlari beyinde geden fizioloji proseslerin neticesinde yaranirsa da bu obrazlar yarandiqdan sonra orqanizmde geden diger fizioloji proseslere tesir ede bilir Texeyyulden psixoterapiyada da genis istifade olunur ve mueyyen psixoloji gerginliyin aradan qaldirilmasina imkan verir Texeyyul cox murekkeb psixi prosesdir NovleriTexeyyul suretlerinin yaradilmasi muxtelif seviyyelerde gede bilir Passiv texeyyul Passiv texeyyul prosesinde suretlerin yaradilmasi etraf muhiti deyisdirmeye yonelmis yaradici fealiyyet kimi ozunu gostermir Insan realliqdan uzaq olan suretler yaradir Bu halda insan fantastik tesevvurler alemine qapilir ozunun cetin vezifelerini heyata kecirmek namine sanki texeyyulunun yaratdigi suretlerin arxasinda gizlenir Bu cur texeyyul novu passiv texeyyul adlanir Passiv texeyyul ozu de iki nove niyyetli ve niyyetsiz texeyyul novlerine ayrilir Xos sevincli dadli xulyaya qapilmaq her kese xas olan bir cehetdir Xulya obrazlari ile insanin telebatlari arasinda bir basa rabite elaqe movcuddur Bele bir ceheti xususile qeyd etmek lazimdir ki insanin texeyyul fealiyyetinde bu nov texeyyul ustunluk teskil etse bele adamlara xulyaci xulyaperest adamlar deyilir Bu cehet sexsiyyetin menfi ceheti olub onu passivlesdiren fealiyyetden qoyan bir cehetdir Passiv texeyyulun niyyetsiz novu adeten suurun insanda ikinci siqnal sisteminin fealiyyeti zeiflediyi zaman bas verir Passiv texeyyul niyyetli ve niyyetsiz novlere ayrilirsa feal texeyyul hemise niyyetli xaraktere malik olub berpaedici ve yaradici texeyyul novlerine ayrilir Berpaedici texeyyul tesvire sxeme esasen suretlerin yaradilmasi prosesidir Movcud olmus yaxud movcud olan lakin bizim terefimizden hec zaman bilavasite qavranilmamis obyektlerin tesvire esasen suretlerinin yaradilmasina berpaedici texeyyul deyilir Berpaedici texeyyul insanin heyat ve fealiyyetinde muhum ehemiyyete malik olmaqla telim fealiyyetinde mustesna ehemiyyet dasiyir Yaradici texeyyul fealiyyetin terkib hissesini teskil eden yeni suretlerin yaradilmasidir Texeyyulun bu novu hec bir sxeme tesvire istinad etmeden musteqil olaraq yeni suretlerin yaradilmasindan ibaretdir Bezen yanlis olaraq yaradici texeyyulle yeni yeni orijinal obrazlarin yaradilmasi prosesi ile yaradiciliq deyilen fealiyyet prosesini eynilesdirirler Tebii ki insanin yaradiciliq fealiyyeti yaradici texeyyule cox baglidir Lakin bunlar eynilese bilmez Texeyyul ve yaradiciliq haqqinda sonraki bolmede sohbet acacagiq Burada ise ancaq yeni obrazlar yaratmaqdan sohbet gedir Yeni obrazin suretin yaradilmasi prosesi haqqinda ayrica danisacagiq Xeyal Texeyyulun novlerinden biridir Xeyal arzu edilen geleceye yonelmis obrazlarin yaradilmasi prosesidir Xeyal xulya deyil Xeyali xulyadan ayiran odur ki xeyal esasen real heyata kecirilmesi mumkun olan suretlerin yaradilmasi prosesidir Xeyal insanin fealliginin cox quvvetli stimullarindan biridir Xeyal insana fealiyyetinde ve mubarizesinde qarsiya cixan cetinliklere ustun gelmekde bir guc quvve verir Xususile genclerin mekteblilerin gelecek peseleri heyat movqeleri haqqindaki xeyallari onlari yaxsi oxumaga calismaga ozlerinin tehsil fealiyyetlerine daha ciddi yanasmaga sovq edir Gosterdiyimiz butun bu cehetlerine gore xeyal insani passivlesdiren xulyadan esasli sekilde ferqlenir Xeyal insanin reallasa bilen yaxud reallasmasi mumkun olan fantaziyasidir MenbePsixologiya Ali pedaqoji mekteblerin bakalavr pillesi telebeleri ucun derslik Prof S I Seyidov ve prof M E Hemzeyevin elmi redaktorlugu ile Baki 2007