Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Təsbeh — dini ibadət zamanı işlədilən əşyadır. İslam aləmində zikir əşyası sayılan və ərəb dilində subha kəlməsindən (Sübhanallah sözünün qısaldılmış forması) törəyən təsbeh sözü yalnız fars və türk dillərində bu cür səslənir. Əfqanlar ona tisba, tatarlar isə dispe deyirlər. Lakin ortaq cəhət budur ki, bu sözlərin hamısının tərkibində "s-b-h" hərf birləşməsi mövcuddur və ərəbcə mənası Allahı mədh etmək, tərifləmək deməkdir. Müsəlman dünyasında təsbehdən istifadənin yaranma tarixçəsi haqqında tədqiqatçılar, əsasən, iki fikir yürüdürlər. Birincilər belə hesab edirlər ki, bir neçə hədisdə təsbeh haqqında az da olsa məlumat verilmiş və Həzrət Peyğəmbərin (s) bununla bağlı müəyyən təlimatları olmuşdur. Lakin bu fikir təsdiqini tam tapmamış və ona əks qüvvətli dəlillər gətirilmişdir. Hətta, dörd raşidi xəlifələr dövründə təsbeh haqqında hər hansı məlumata rast gəlinməmişdir.
Əslində bu əşyanın tarixçəsi elə din məfhumu qədər qədimdir desək yanılmarıq. Tarixi mənbələr bizə məlum ən qədim təsbehlərin e.ə. II minillikdə Hindistanda yarandığı məlumatını verirlər. Tədqiqatçılar salnamələrə əsaslanaraq belə fikrə gəlmişlər ki, Əməvilər zamanında hərbi əməliyyatların genişlənərək Hindistanı əhatə etməsi və iki sivilizasiyanın qarşılaşaraq bir-birindən təsirlənməsi nəticəsində təsbehlə tanışlıq baş vermişdir. Yəni, məhz o vaxt təsbehi müsəlmanlar hindli brahmanlardan əxz etmişlər. Digər tərəfdən Hindistanın fəthindən sonra mədəniyyətlərin qarşılıqlı mübadiləsi və hindlilərin İslamı qəbul etməsi təsbehin islamlaşmasına, yəni müsəlman təsbehlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Çünki yeni dini qəbul edən hindlilər keçmiş adətlərindən tamamilə üz döndərməmiş, əksinə İslama tərs olmayanları yeni dinə uyğunlaşdırmışlar.
Konkret olaraq İslam mədəniyyətində və ibadətində təsbehin geniş tətbiq edilməsi isə Abbasilər dönəminə aiddir.
Səlcuq türklərinin zamanında (XI əsr) təsbeh təkcə türkdilli xalqlar deyil, Fələstin ərazisindəki qeyri-müsəlman millətlər arasında da yayılmağa başlamışdır. Həmin dövrdə ilk dəfə Şərq xristianları, əsasən, Fələstin, Suriya və Yunanıstan əhalisi təsbehi müsəlmanlardan götürüb öz mədəniyyətlərinə daxil etmişlər. Qərb xristianlarının dini ayin və ibadətlərində də təsbehdən istifadə olunmuşdur. Tədqiqatçılar bu məsələdə xaç yürüşlərinin də müəyyən təsirini istisna etmirlər.
Müsəlman təsbehləri 11, 33 və 99 muncuqdan ibarət olur və bu say Allahın doğsan doqquz adının rəmzi kimi qəbul edilir. Ümumiyyətlə isə, müsəlmanlar arasında iki təsbeh növü yayılmışdır. Biri ənənəvi formaya malik olub, sapa düzülmüş muncuq halqadan, digəri isə yastı düzbucaqlı dənələrdən yığılmış, iki başlıqlı aşırma təsbehlərdən ibarətdir. İkincisi, əsasən, Qafqazda yaşayan dağ xalqlarının nümayəndələri arasında geniş yayılmışdır. Birinci növ təsbehlərdən dindarlar ibadətlərin icrasından sonra dua və zikrləri saymaq məqsədilə istifadə edirlər.
XI–XII əsr qədim xristian kitab, freska və ikonalarında əllərində təsbeh tutan xristian müqəddəslərinin rəsmlərinə rast gəlmək mümkündür. Tədqiqatçılar bu və digər faktlara istinadla Xristianlıqda təsbehlərin yaranmasını məhz həmin dövrə aid etmişlər.
İlk xristian təsbehləri 33 muncuqdan ibarət olmuşdur. Çünki o dövrdə Fələstin xristianların arasında bu rəqəm İsa Məsihin bu dünyada 33 il ömür sürməsini xatırlatdığından müqəddəs sayılırmış.
Təsbehin dindar xristianların həyat tərzinə geniş daxil olması isə Afon dağı rahiblərinin adı ilə bağlıdır. Onlar bu əşyaya dini-fəlsəfi yöndən yanaşıb, muncuqlarının sayını 100-ə çatdıraraq duaların və təzimlərin daha rahat sayılmasını təmin etmiş və beləliklə, xristian ənənəsinə yenilik gətirmişlər. Bu ənənə daha sonra digər Pravoslav xristianlarına da sirayət etmişdir. Hazırda Pravoslavlıqda rahiblərə təsbeh "saç qırxma" ayini zamanı təqdim olunur və bu əşya məcazi mənada "Tanrı qalxanı" kimi qəbul edilir.
Katolik ənənəsində təsbehin yaranması isə səhra rahibi Pyotorun (Yeremit) 1099-cu ildə Qüdsü ziyarət etməsi ilə əlaqələndirilir. O, müqəddəs məkanları ziyarət edərkən, oradakı xristianlarda təsbehi görmüş və geri dönərkən onu özü ilə Qərb kilsəsinə gətirmişdir. Katoliklər arasında bu əşya xristian müqəddəslərindən sayılan Dominikin "Təsbeh qardaşlığı" təşkilatı yaratmasından sonra daha da məşhurlaşmışdır. Təsbehlə xüsusi dua növü icad edən Dominik haqqında hətta əfsanə yaranmışdır. Əfsanəyə görə Müqəddəs Məryəm 1214-cü ildə onun gözünə görünərək, təsbeh bağışlamışdır. Katoliklər o dövrdə təsbehlə bağlı bayram da qeyd edirmişlər. Alman rəssamı Albrext Dürerin bunu əks etdirən "Təsbeh bayramı" adlı rəsm əsəri də vardır.
XI əsrdə Qərb xristianları təsbehi latınca "sphacrulae precatoriae" yəni, "dua dairəcikləri" adlandırırmışlar. Sonralar isə ona "pater noster", "rozarium" və digər adlar verilmişdir.
Buddizmdə təsbeh məfhumu təlimin qurucusu Sakya Muni Buddanın dövrünə gedib çıxır. Hindistan vedalarından məlumdur ki, təsbehi Budda ixtira etməmişdir. Onu Brahmanizmdən götürüb öz təliminə uyğunlaşdırmışdır. Ənənəvi Buddizmdə təsbeh "capa mala" adlanır və 108 muncuqdan ibarətdir. Bu say Budda tərəfindən müəyyən edildiyindən müqəddəs sayılır. Lakin buna baxmayaraq, Buddizimin müxtəlif qollarında – hinayana, mahayana, tantra və s. özlərinə xas, yəni müxtəlif saylı muncuqdan ibarət təsbehlər mövcuddur.
Yapon buddist rahiblərinə (so) təsbeh, çinli rahiblərdən (bonza) keçmişdir. Vaxtilə ona "diqqət kürrəcikləri" mənasına gələn müxtəlif adlar – "dzyu-dzu", "nen-dzyu" vermişdilər. Hazırda Yaponiyada təsbehə "omoy no tama", yaxud "omoye tama", yəni "yaddaş kürələri" deyirlər. Buddist ölkələrdə əl təsbehləri ilə yanaşı, yekə məbəd təsbehləri də mövcuddur. Onların ipinin uzunluğu beş metr, taxtadan olan dənələrinin böyüklüyü isə dəvəquşu yumurtası boydadır. Onlardan yalnız xüsusi bayram və mərasimlərdə istifadə edilir.
Brahmanizmdə təsbehin fəlsəfi mənası kainatın dövrü və dünyaya yenidən gəlmə təlimi ilə bağlıdır. Buna görə də brahman təsbehləri digər din mənsublarının təsbehlərindən fərqlənir. Çünki ən qədim təsbeh ənənəsinə mənsub Brahmanizmdə o zamanlar yalnız kahinlər onu gəzdirmək hüququna sahib idi. "Rudrakşas" (Rudranın gözləri) adlanan bu əşya ilə bağlı ənənəni brahmanlar öz tanrılarının təsvirlərindəki boyunbağılara uyğun yaratmışdılar. Bu boyunbağılar fövqəltəbii qüvvə olduğuna inanılan Günəşə pərəstişin simvolu sayılırmış. Brahmanlar özlərini tanrılar deyil, onların kahinləri saydıqlarından, təsbehləri əllərində gəzdirərmişlər. Çünki təsbehdən boyunbağı kimi yalnız tanrıların istifadə etdiyinə inanılırdı. Təsbeh brahmanlara təkcə dini əşya kimi deyil, Günəşin hərəkətinin hesablanması üçün də lazım idi.
Həmçinin bax
Mənbə
- Müəllif: Əliheydər Zülfüqar- "Cəmiyyət və Din" qəzeti
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Tesbeh dini ibadet zamani isledilen esyadir Islam aleminde zikir esyasi sayilan ve ereb dilinde subha kelmesinden Subhanallah sozunun qisaldilmis formasi toreyen tesbeh sozu yalniz fars ve turk dillerinde bu cur seslenir Efqanlar ona tisba tatarlar ise dispe deyirler Lakin ortaq cehet budur ki bu sozlerin hamisinin terkibinde s b h herf birlesmesi movcuddur ve erebce menasi Allahi medh etmek teriflemek demekdir Muselman dunyasinda tesbehden istifadenin yaranma tarixcesi haqqinda tedqiqatcilar esasen iki fikir yurudurler Birinciler bele hesab edirler ki bir nece hedisde tesbeh haqqinda az da olsa melumat verilmis ve Hezret Peygemberin s bununla bagli mueyyen telimatlari olmusdur Lakin bu fikir tesdiqini tam tapmamis ve ona eks quvvetli deliller getirilmisdir Hetta dord rasidi xelifeler dovrunde tesbeh haqqinda her hansi melumata rast gelinmemisdir Eslinde bu esyanin tarixcesi ele din mefhumu qeder qedimdir desek yanilmariq Tarixi menbeler bize melum en qedim tesbehlerin e e II minillikde Hindistanda yarandigi melumatini verirler Tedqiqatcilar salnamelere esaslanaraq bele fikre gelmisler ki Emeviler zamaninda herbi emeliyyatlarin genislenerek Hindistani ehate etmesi ve iki sivilizasiyanin qarsilasaraq bir birinden tesirlenmesi neticesinde tesbehle tanisliq bas vermisdir Yeni mehz o vaxt tesbehi muselmanlar hindli brahmanlardan exz etmisler Diger terefden Hindistanin fethinden sonra medeniyyetlerin qarsiliqli mubadilesi ve hindlilerin Islami qebul etmesi tesbehin islamlasmasina yeni muselman tesbehlerinin yaranmasina sebeb olmusdur Cunki yeni dini qebul eden hindliler kecmis adetlerinden tamamile uz dondermemis eksine Islama ters olmayanlari yeni dine uygunlasdirmislar Konkret olaraq Islam medeniyyetinde ve ibadetinde tesbehin genis tetbiq edilmesi ise Abbasiler donemine aiddir Selcuq turklerinin zamaninda XI esr tesbeh tekce turkdilli xalqlar deyil Felestin erazisindeki qeyri muselman milletler arasinda da yayilmaga baslamisdir Hemin dovrde ilk defe Serq xristianlari esasen Felestin Suriya ve Yunanistan ehalisi tesbehi muselmanlardan goturub oz medeniyyetlerine daxil etmisler Qerb xristianlarinin dini ayin ve ibadetlerinde de tesbehden istifade olunmusdur Tedqiqatcilar bu meselede xac yuruslerinin de mueyyen tesirini istisna etmirler Muselman tesbehleri 11 33 ve 99 muncuqdan ibaret olur ve bu say Allahin dogsan doqquz adinin remzi kimi qebul edilir Umumiyyetle ise muselmanlar arasinda iki tesbeh novu yayilmisdir Biri enenevi formaya malik olub sapa duzulmus muncuq halqadan digeri ise yasti duzbucaqli denelerden yigilmis iki basliqli asirma tesbehlerden ibaretdir Ikincisi esasen Qafqazda yasayan dag xalqlarinin numayendeleri arasinda genis yayilmisdir Birinci nov tesbehlerden dindarlar ibadetlerin icrasindan sonra dua ve zikrleri saymaq meqsedile istifade edirler XI XII esr qedim xristian kitab freska ve ikonalarinda ellerinde tesbeh tutan xristian muqeddeslerinin resmlerine rast gelmek mumkundur Tedqiqatcilar bu ve diger faktlara istinadla Xristianliqda tesbehlerin yaranmasini mehz hemin dovre aid etmisler Ilk xristian tesbehleri 33 muncuqdan ibaret olmusdur Cunki o dovrde Felestin xristianlarin arasinda bu reqem Isa Mesihin bu dunyada 33 il omur surmesini xatirlatdigindan muqeddes sayilirmis Tesbehin dindar xristianlarin heyat terzine genis daxil olmasi ise Afon dagi rahiblerinin adi ile baglidir Onlar bu esyaya dini felsefi yonden yanasib muncuqlarinin sayini 100 e catdiraraq dualarin ve tezimlerin daha rahat sayilmasini temin etmis ve belelikle xristian enenesine yenilik getirmisler Bu enene daha sonra diger Pravoslav xristianlarina da sirayet etmisdir Hazirda Pravoslavliqda rahiblere tesbeh sac qirxma ayini zamani teqdim olunur ve bu esya mecazi menada Tanri qalxani kimi qebul edilir Katolik enenesinde tesbehin yaranmasi ise sehra rahibi Pyotorun Yeremit 1099 cu ilde Qudsu ziyaret etmesi ile elaqelendirilir O muqeddes mekanlari ziyaret ederken oradaki xristianlarda tesbehi gormus ve geri donerken onu ozu ile Qerb kilsesine getirmisdir Katolikler arasinda bu esya xristian muqeddeslerinden sayilan Dominikin Tesbeh qardasligi teskilati yaratmasindan sonra daha da meshurlasmisdir Tesbehle xususi dua novu icad eden Dominik haqqinda hetta efsane yaranmisdir Efsaneye gore Muqeddes Meryem 1214 cu ilde onun gozune gorunerek tesbeh bagislamisdir Katolikler o dovrde tesbehle bagli bayram da qeyd edirmisler Alman ressami Albrext Durerin bunu eks etdiren Tesbeh bayrami adli resm eseri de vardir XI esrde Qerb xristianlari tesbehi latinca sphacrulae precatoriae yeni dua dairecikleri adlandirirmislar Sonralar ise ona pater noster rozarium ve diger adlar verilmisdir Buddizmde tesbeh mefhumu telimin qurucusu Sakya Muni Buddanin dovrune gedib cixir Hindistan vedalarindan melumdur ki tesbehi Budda ixtira etmemisdir Onu Brahmanizmden goturub oz telimine uygunlasdirmisdir Enenevi Buddizmde tesbeh capa mala adlanir ve 108 muncuqdan ibaretdir Bu say Budda terefinden mueyyen edildiyinden muqeddes sayilir Lakin buna baxmayaraq Buddizimin muxtelif qollarinda hinayana mahayana tantra ve s ozlerine xas yeni muxtelif sayli muncuqdan ibaret tesbehler movcuddur Yapon buddist rahiblerine so tesbeh cinli rahiblerden bonza kecmisdir Vaxtile ona diqqet kurrecikleri menasina gelen muxtelif adlar dzyu dzu nen dzyu vermisdiler Hazirda Yaponiyada tesbehe omoy no tama yaxud omoye tama yeni yaddas kureleri deyirler Buddist olkelerde el tesbehleri ile yanasi yeke mebed tesbehleri de movcuddur Onlarin ipinin uzunlugu bes metr taxtadan olan denelerinin boyukluyu ise devequsu yumurtasi boydadir Onlardan yalniz xususi bayram ve merasimlerde istifade edilir Brahmanizmde tesbehin felsefi menasi kainatin dovru ve dunyaya yeniden gelme telimi ile baglidir Buna gore de brahman tesbehleri diger din mensublarinin tesbehlerinden ferqlenir Cunki en qedim tesbeh enenesine mensub Brahmanizmde o zamanlar yalniz kahinler onu gezdirmek huququna sahib idi Rudraksas Rudranin gozleri adlanan bu esya ile bagli eneneni brahmanlar oz tanrilarinin tesvirlerindeki boyunbagilara uygun yaratmisdilar Bu boyunbagilar fovqeltebii quvve olduguna inanilan Gunese perestisin simvolu sayilirmis Brahmanlar ozlerini tanrilar deyil onlarin kahinleri saydiqlarindan tesbehleri ellerinde gezdirermisler Cunki tesbehden boyunbagi kimi yalniz tanrilarin istifade etdiyine inanilirdi Tesbeh brahmanlara tekce dini esya kimi deyil Gunesin hereketinin hesablanmasi ucun de lazim idi Hemcinin baxFatime tesbihatiMenbeMuellif Eliheyder Zulfuqar Cemiyyet ve Din qezeti