Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Sir — Qafqaz Albaniyası ərazisində qədim şəhər və nahiyə.
Tarixi
Qədim-qayım Qarabağın tarixi mahallarından biri də Sirdir. Tarix boyu Ermənistanın sərhədləri içərisinə daxil olmamış bu ərazini erməni saxtakarları özününküləşdirirlər. Dərsliklərinə, "Tarix" kitablarına salıblar. Gəlin tarixə nəzər salaq. Qədim Alban (Aran) tarixçisi M. Kalankatuklu yazır ki, Sir Albaniyanın ərazisindədir. Hətta buranı şəhər kimi təqdim edir. O yazır: "Isanın naminə şəhid olan müqəddəslərin qaxımış cəsədləri olan yerdə, Tsri adlanan şəhərdə çoxlu əlamətdar hadisə və möcüzələr baş vermişdi. M. Kalankatuklu kitabının 17 fəslində Sirdən vilayət kimi bəhs edir: "Elə həmin ildə beyləqanlılar (pavlikilər-Ə. Ç.) gəldilər və Sünik, Tsri (Sir-Ə. Ç.) və Amaras vilayətlərini talan etdilər". Sir şəhərini və vilayətini erməni müəllifləri Tsri kimi qeyd edirlər. Bu yanlış tələffüzdür. Nədənsə Albaniya tarixindən bəhs edən Azərbəycan tarixçiləri də bu vilayətin adını Tsri yazırlar. Bizcə bu erməni müəlliflərini korkoranə yamsılamaqdır. Erməni müəllifi Bərxudarov Sir mahalının adını Trri kimi qeyd edib, bildirir ki, bu ərazi tarixi Arsax əyalətinin dördüncü vilayətidir və hazırda ora Kəbirli adlanır. Sirin bir hissəsi xanlıq dönəmində Kəbirli mahalına, rus üsul-idarəsi vaxtında Şuşa qəzasının Kəbirli sahəsinə bağlı idi. Sir mahalı erkən orta çağda vilayət, sonra nahiyə kimi Qarabağın bağrında fəaliyyət göstərmişdi. Indiki Tərtər, Bərdə, Ağdam və Ağcabədi bölgələrinin bir hissəsini əhatə edirdi. Əhalisi türklərdən ibarət idi. Oğuz boylarına mənsub qayılar, Iyirmidörd, Qacar elinə aid oymaqlar, qaraqoyunlular və başqaları bu mahalın ərazisində yaşayırdılar.
Sir nahiyəsi
1593-cü ildə Osmanlı dövləti Bərdə sancağınin oba, kənd, qışlaq və məzrələrini siyahıya alıb.
1593-cü ilə bağlı Osmanlı qaynağında qeyd olunur ki, Sir nahiyəsində Qacar elindən Qaraca Sevgülən, Qaytaq, Qolsuzlu, Əglənli, Şambayatı, Iyirmidörd elindən Əlişarlı, Alpavut, Tobılı və eli bəlli olmayan Darığalı, Dürhəsənli, Ibrahimbəyli, Qaraqoyunlu, Quzanlı oymaqları qərar tuturdular. XVIII yüzildə Sir nahiyə kimi Bərdə sancağına tabe idi. Bu nahiyədə 23 məskun, 12 boş kənd vardı. Sir nahiyəsinə bağlı kəndlər: Mehriban, Tülayi, Yenicə, Şeyxbaba, Səhlabad, Acıhəyadan, Sirab (Sir və Su), Dəryabəyan, Alpağud Əliabad, Köpdəri, Alpağud Kotan, Qolsuz, Kotan, Qarasüd, Həsənabad, Kələk, Düdənk, Qayı, Divararxı, Qaklı, Pirancıq, Yeni Zorkəran, Kürdəhələ, Saqiyan, Püstənkəran (Quzanlı), Arslanşah, Siyahkolan, Əliabad Şeyxsəid, Zahidşahbulağı, Qutluqdəmir, Seyidani-Mərdəxeyr, Yeni Hacıcilək, Əbülfərəcabad, Böyük Həddi-Xəlifat, Kiçik Həddi-Xəlifat, Cünik, Xanəgahi-Abbas, Araniyan. Nahiyənin ərazisindən Tərtərçay, , Qarqarçay, Qarasuçay, Kotançay və Sirçay çayları axırdı.
1727 ci ildə Osmanlı İmperiyasının Gəncə-Qarabağ əyalətində Bərdə livası inzibati–ərazi nahiyə
Sir nahiyəsində bir çox suvarma arxları fəaliyyət göstərirdi. Adlarını sadalayaq: Yüzbaşılı arxı, Xatun arxı, Xazalan arxı, Zələban arxı, Daruğalı arxı, Qaraxançinarı arxı, Bazarçətən arxı, Hind arxı, Zoğalat arxı, Muxur arxı, Gücülü arxı, Doyran arxı, Zəbə arxı və başqaları. Hanı burda ermənilər? Hanı burda erməni dilinə bağlı yer adları? Tarixin hansı dönəminə baxsanız Sir nahiyəsində türkləri görəcəksiniz. Sir mahalındakı kəndlərin, çayların, arxların adları və başqa toponimlər Azərbaycan dili vastəsilə izah olunur. Çünkü bu yurdun köklü əhalisi türklər idi. Albaniya, Aran əhalisini tədqiq edən türkoloq M. I. Artamanov yazır: "Türklərin, savirlərin, xəzərlərin, bolqarların və b. Zaqafqaziyada, xüsusən aran Albaniyada məskənləri yəqin ki, onların bu ölkəyə ilk girişlərindən mövcud idi. Sonralar onların sayını yeni türk tayfaları artırdı ki, bu da Azərbaycanın etnik simasını müəyyənləşdirdi". Sir mahalının başkəndi Sir idi. Sir orta çağda şəhər biçimində yaşam sürmüşdü. Feodal ara çəkişmələri dönəmində bu şəhər dağılmış, kəndə çevrilmişdi. Sir sonralar Ab (Su) kəndi ilə birləşib Sərab (Sərov) adlandı. Təxminən VI yüzilin önlərində Sirin başçısı Qoçqar olmuşdu. Erməni müəllifləri onun adını Xoçkarik kimi yazırlar. Sirin qədim kəndlərindən biri də Qaklıdır. M. Kalankatuklunun əsərində bu kəndin adı Haku kimi keçir. O, yazır: "Sonra Tsri (Sir) şəhərində iranlı Arkesin əliylə şəhid olanların və cəsədləri basdırılan Haku məntəqəsində yerli kilsənin Yakov adlı keşişinin (o dönəmdə Albaniya əhalisinin yarısı xristian idi-Ə. Ç.) gecə yuxusuna nurani sifətli və vüqarlı kişi və onunla birlikdə gözəl simalı bir gənc oğlan gəlib dedilər: "Dur, get Tsri (Sir) şəhərinin valisi olan alban nahararı Xoçkorikin (Qoçkarın-Ə. Ç.) yanına və gördüklərin haqda danış". Sir mahalının qədim yurdlarından biri də Xazalandır. Əski bir el bayatısında bu yurdun adı çəkilir:
Bu yurdda Xazalandı, Sar qovub qaz alandı. Dərdlərim nə qurtaran, Nə də ki, azalandı.
Xazalan yurdunda Cavanşir elinin obalarından biri poladlılar məskunlaşmışdılar. Poladlı obasından Xazalanski və Poladov kimi tanınmış Azərbaycan soyları çıxıb. İbrahim bəy Azər (1836–1885), Abdulla bəy Asi (1840–1874), Xudadad bəy kimi şairlər, kimi zərif bu obanın, bu yurdun yetirməsidir. Sir əhalisi öncə bütpərəst olmuşdu. Sonra xristianlığı qəbul etdilər. Islam bu ölkəyə ayaq basandan sidq ürəklə müsəlman oldular. Bütün bu faktlar ermənilərin müddəalarını rədd edir. Sir heç zaman nə erməni yuvası, nə də Ermənistanın tərkibində olmuşdur. Sir-əski bir türk yurdudur. Bu gün kimi həqiqətdir. Ermənilər nə qədər çalışsalar da, günəşi palçıqla suvaya bilməyəcəklər.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Sirin sirri açılır, "Soy" dərgisi, 6 (14), 2008, 118–121.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Sir Qafqaz Albaniyasi erazisinde qedim seher ve nahiye TarixiQedim qayim Qarabagin tarixi mahallarindan biri de Sirdir Tarix boyu Ermenistanin serhedleri icerisine daxil olmamis bu erazini ermeni saxtakarlari ozununkulesdirirler Dersliklerine Tarix kitablarina saliblar Gelin tarixe nezer salaq Qedim Alban Aran tarixcisi M Kalankatuklu yazir ki Sir Albaniyanin erazisindedir Hetta burani seher kimi teqdim edir O yazir Isanin namine sehid olan muqeddeslerin qaximis cesedleri olan yerde Tsri adlanan seherde coxlu elametdar hadise ve mocuzeler bas vermisdi M Kalankatuklu kitabinin 17 feslinde Sirden vilayet kimi behs edir Ele hemin ilde beyleqanlilar pavlikiler E C geldiler ve Sunik Tsri Sir E C ve Amaras vilayetlerini talan etdiler Sir seherini ve vilayetini ermeni muellifleri Tsri kimi qeyd edirler Bu yanlis teleffuzdur Nedense Albaniya tarixinden behs eden Azerbeycan tarixcileri de bu vilayetin adini Tsri yazirlar Bizce bu ermeni muelliflerini korkorane yamsilamaqdir Ermeni muellifi Berxudarov Sir mahalinin adini Trri kimi qeyd edib bildirir ki bu erazi tarixi Arsax eyaletinin dorduncu vilayetidir ve hazirda ora Kebirli adlanir Sirin bir hissesi xanliq doneminde Kebirli mahalina rus usul idaresi vaxtinda Susa qezasinin Kebirli sahesine bagli idi Sir mahali erken orta cagda vilayet sonra nahiye kimi Qarabagin bagrinda fealiyyet gostermisdi Indiki Terter Berde Agdam ve Agcabedi bolgelerinin bir hissesini ehate edirdi Ehalisi turklerden ibaret idi Oguz boylarina mensub qayilar Iyirmidord Qacar eline aid oymaqlar qaraqoyunlular ve basqalari bu mahalin erazisinde yasayirdilar Sir nahiyesi1593 cu ilde Osmanli dovleti Berde sancaginin oba kend qislaq ve mezrelerini siyahiya alib 1593 cu ile bagli Osmanli qaynaginda qeyd olunur ki Sir nahiyesinde Qacar elinden Qaraca Sevgulen Qaytaq Qolsuzlu Eglenli Sambayati Iyirmidord elinden Elisarli Alpavut Tobili ve eli belli olmayan Darigali Durhesenli Ibrahimbeyli Qaraqoyunlu Quzanli oymaqlari qerar tuturdular XVIII yuzilde Sir nahiye kimi Berde sancagina tabe idi Bu nahiyede 23 meskun 12 bos kend vardi Sir nahiyesine bagli kendler Mehriban Tulayi Yenice Seyxbaba Sehlabad Aciheyadan Sirab Sir ve Su Deryabeyan Alpagud Eliabad Kopderi Alpagud Kotan Qolsuz Kotan Qarasud Hesenabad Kelek Dudenk Qayi Divararxi Qakli Piranciq Yeni Zorkeran Kurdehele Saqiyan Pustenkeran Quzanli Arslansah Siyahkolan Eliabad Seyxseid Zahidsahbulagi Qutluqdemir Seyidani Merdexeyr Yeni Hacicilek Ebulferecabad Boyuk Heddi Xelifat Kicik Heddi Xelifat Cunik Xanegahi Abbas Araniyan Nahiyenin erazisinden Tertercay Qarqarcay Qarasucay Kotancay ve Sircay caylari axirdi 1727 ci ilde Osmanli Imperiyasinin Gence Qarabag eyaletinde Berde livasi inzibati erazi nahiye Sir nahiyesinde bir cox suvarma arxlari fealiyyet gosterirdi Adlarini sadalayaq Yuzbasili arxi Xatun arxi Xazalan arxi Zeleban arxi Darugali arxi Qaraxancinari arxi Bazarceten arxi Hind arxi Zogalat arxi Muxur arxi Guculu arxi Doyran arxi Zebe arxi ve basqalari Hani burda ermeniler Hani burda ermeni diline bagli yer adlari Tarixin hansi donemine baxsaniz Sir nahiyesinde turkleri goreceksiniz Sir mahalindaki kendlerin caylarin arxlarin adlari ve basqa toponimler Azerbaycan dili vastesile izah olunur Cunku bu yurdun koklu ehalisi turkler idi Albaniya Aran ehalisini tedqiq eden turkoloq M I Artamanov yazir Turklerin savirlerin xezerlerin bolqarlarin ve b Zaqafqaziyada xususen aran Albaniyada meskenleri yeqin ki onlarin bu olkeye ilk girislerinden movcud idi Sonralar onlarin sayini yeni turk tayfalari artirdi ki bu da Azerbaycanin etnik simasini mueyyenlesdirdi Sir mahalinin baskendi Sir idi Sir orta cagda seher biciminde yasam surmusdu Feodal ara cekismeleri doneminde bu seher dagilmis kende cevrilmisdi Sir sonralar Ab Su kendi ile birlesib Serab Serov adlandi Texminen VI yuzilin onlerinde Sirin bascisi Qocqar olmusdu Ermeni muellifleri onun adini Xockarik kimi yazirlar Sirin qedim kendlerinden biri de Qaklidir M Kalankatuklunun eserinde bu kendin adi Haku kimi kecir O yazir Sonra Tsri Sir seherinde iranli Arkesin eliyle sehid olanlarin ve cesedleri basdirilan Haku menteqesinde yerli kilsenin Yakov adli kesisinin o donemde Albaniya ehalisinin yarisi xristian idi E C gece yuxusuna nurani sifetli ve vuqarli kisi ve onunla birlikde gozel simali bir genc oglan gelib dediler Dur get Tsri Sir seherinin valisi olan alban naharari Xockorikin Qockarin E C yanina ve gorduklerin haqda danis Sir mahalinin qedim yurdlarindan biri de Xazalandir Eski bir el bayatisinda bu yurdun adi cekilir Bu yurdda Xazalandi Sar qovub qaz alandi Derdlerim ne qurtaran Ne de ki azalandi Xazalan yurdunda Cavansir elinin obalarindan biri poladlilar meskunlasmisdilar Poladli obasindan Xazalanski ve Poladov kimi taninmis Azerbaycan soylari cixib Ibrahim bey Azer 1836 1885 Abdulla bey Asi 1840 1874 Xudadad bey kimi sairler kimi zerif bu obanin bu yurdun yetirmesidir Sir ehalisi once butperest olmusdu Sonra xristianligi qebul etdiler Islam bu olkeye ayaq basandan sidq urekle muselman oldular Butun bu faktlar ermenilerin muddealarini redd edir Sir hec zaman ne ermeni yuvasi ne de Ermenistanin terkibinde olmusdur Sir eski bir turk yurdudur Bu gun kimi heqiqetdir Ermeniler ne qeder calissalar da gunesi palciqla suvaya bilmeyecekler MenbeEnver Cingizoglu Sirin sirri acilir Soy dergisi 6 14 2008 118 121 IstinadlarMoisey Kalankatuklu Albaniya tarixi Baki Elm 1993 seh 56 M Kalankatuklu Gos Eseri seh 196 Gence Qarabag eyaletinin icmal defteri Istanbul Basbakanliq Arsivi Tapu 699 Gence Qarabag eyaletinin mufessel defteri Baki Susa 2000 seh 314 335 M Kalankatuklu Gos Eseri seh 56Hemcinin baxUtikXarici kecidler