Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sarpet xardalı (lat. Brassica juncea) — bitkilər aləminin kələmçiçəklilər dəstəsinin kələmkimilər fəsiləsinin kələm cinsinə aid bitki növü.
| Sarpet xardalı | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Sarpet xardalı | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Sinonimləri
- Brassica argyi H.Lév.
- Brassica arvensis var. juncea (L.) Kuntze
- Brassica besseriana Andrz. ex Trautv.
- Brassica cernua (Thunb.) Matsum.
- Brassica cernua (Thunb.) F.B. Forbes & Hemsl.
- Brassica cernua var. chirimenna Makino
- Brassica chenopodiifolia Sennen & Pau [Invalid]
- Brassica integrifolia (H.West) Rupr.
- Brassica integrifolia var. timoriana (DC.) O.E.Schulz
- Brassica japonica (Thunb.) Siebold ex Miq.
- Brassica juncea var. aspera (Prain) O.E.Schulz
- Brassica juncea var. chinensis (L.) N.Busch
- Brassica juncea var. crassicaulis Chen & Yang
- Brassica juncea var. crispifolia L.H.Bailey
- Brassica juncea var. elata (Prain) O.E.Schulz
- Brassica juncea var. foliosa L.H.Bailey
- Brassica juncea var. gemmifera Lee & Lin
- Brassica juncea var. gracilis Tsen & S.H.Lee
- Brassica juncea subsp. integrifolia (West) Thell.
- Brassica juncea var. integrifolia (Stokes) Sinskaya
- Brassica juncea var. involutus Yang & Chen
- Brassica juncea var. japonica (Thunb.) L.H.Bailey
- Brassica juncea subsp. juncea
- Brassica juncea var. juncea
- Brassica juncea var. laevis (Prain) O.E.Schulz
- Brassica juncea var. linearifolia Y.Z. Sun
- Brassica juncea var. longidens L.H.Bailey
- Brassica juncea var. longipes Tsen & S.H.Lee
- Brassica juncea var. longipetiolatus Yang & Chen
- Brassica juncea var. megarrhiza Tsen & S.H.Lee
- Brassica juncea var. multiceps Tsen & S.H.Lee
- Brassica juncea var. multisecta L.H.Bailey
- Brassica juncea var. napiformis (Pailleux & Bois) Kitam.
- Brassica juncea subsp. napiformis (Paillieux & Bois) Gladis
- Brassica juncea var. oleifera Prain
- Brassica juncea subsp. rugosa (Roxb.) Prain
- Brassica juncea var. rugosa (Roxb.) Kitam.
- Brassica juncea var. strumata Tsen & S.H.Lee
- Brassica juncea var. subintegrifolia Sinskaya
- Brassica juncea var. tsatsai Z.I.Mao
- Brassica juncea subsp. tsatsai (Z.M.Mao) Gladis
- Brassica juncea var. tumida Tsen & S.H.Lee
- Brassica lanceolata (DC.) Lange
- Brassica napiformis (Pailleux & Bois) L.H.Bailey
- Brassica napiformis var. multisecta A.I.Baranov
- Brassica richeri Lange
- Brassica rugosa (Roxb.) Prain
- Brassica rugosa (Roxb.) L.H. Bailey
- Brassica taquetii H.Lév.
- Brassica willdenovii Boiss.
- Crucifera juncea E.H.L.Krause
- Raphanus junceus (L.) Crantz
- Sinabraca juncea (L.) G.H.Loos
- Sinapis abyssinica A. Braun
- Sinapis cernua Thunb.
- Sinapis chinensis L.
- Sinapis chinensis var. integrifolia Stokes
- Sinapis cuneifolia Roxb.
- Sinapis integrifolia H.West
- Sinapis japonica Thunb.
- Sinapis juncea L.
- Sinapis juncea var. napiformis Pailleux & Bois
- Sinapis lanceolata DC.
- Sinapis patens Roxb.
- Sinapis ramosa Roxb. ex Fleming, Henry
- Sinapis ramosa Roxb.
- Sinapis rugosa Roxb.
- Sinapis timoriana DC.
Əhəmiyyəti
Becərilən göy xardal formalarının toxumlarında 30-47% yarımquruyan yağ (yod ədədi 92-119), 25%- ə qədər zülal, 1,7%-ə qədər efir yağı vardır. Soyuq üsulla sıxılmış xardal yağı yaxşı dada malikdir və qida kimi istifadə olunur. Ondan çörək, peçenye, qənnadı, konserv və marqarin yağları sənayesində istifadə olunur. İsti üsulla sıxılmış xardal yığında siniqrin (efir yağı) qlükozidi olur ki, bu da ona kəskin iy və xoşagəlməyən dad verir. Belə yağlar texniki məqsədlər üçün istifadə olunur.
Xardal toxumlarının kəskin yandırıcı dada və ətirli iyə malik olması onların tərkibində olan siniqrin qlikozidindən asılıdır. Siniqrin qlikozidi xardal toxumlarının əsas təsiredici maddəsi hesab olunur. Bu qlikozid toxumlarda olan mirozin fermentinin təsirindən parçalandıqda efirli xardal yağına, kalium-hidrosulfata və qlükozaya ayrılır. Efirli xardal yağı açıq- sarı rəngli mayedir, çox kəskin yandırıcı dada və iyə malikdir. Xardal toxumlarında 25-47%-ə qədər piyli yağ da vardır. Bu yağdan ancaq yeyinti sənayesində istifadə olunur. Xardal toxumlarından elmi təbabətdə xardal yaxması (Charta sınapina) və xardal spirti (Spiritus sinapis) şəklində revmatizmdə və soyuqdəymədə xaricə sürtmə dərmanı kimi istifadə edilir. Xardal yaxması piyli yağdan azad edilmiş xardal toxumu tozundan hazırlanır.
Ondan sabun bişirmədə, toxuculuqda və digər sənaye sahələrində istifadə edilir. Xardaldan alınan efir yağları ətriyyat sənayesində istifadə edilir. Xardal jmıxı sürfə xardalı hazırlanmasında və tibdə işlədilir. Onun tərkibində zərərli maddə olan siniqrin və sanalbin olduğundan heyvanlara xüsusi işlənmədən sonra verilə bilər.
Göy xardal yaxşı bal verən bitkidir. Rusiyanın Şimal-Qərb rayonlarında ondan yaşıl gübrə kimi də istifadə edilir.Xardal toxumlarının işlənməsindən sonra əldə olunan məhsulun 90%-i xeyirli hesab olunur. 100 kq orta kondisiyalı xardal toxumun-dan 23-24 kq yeməli xardal yağı, xardal efiri almaq üçün 5 kq yağ, 50 kq xardal ovuntusu (poroşoku) almaq üçün jmıx, 15 kq heyvan yemi üçün jmıx, 7,5 kq yanacaq üçün qabıq (şeluxa) əldə olunur. Xardal yağı presləmə (sıxma) və ya ayırma (ekstrasiya) yolu ilə alınır.Soyuq sıxma üsulu ilə alınan xardal yağı daha keyfiyyətli hesab edilir. İsti sıxma üsulunda yağın tərkibinə 0,1-1,7%-ə qədər xardal efiri yağı və siniqrin qlükozidi qarışır ki, bu da kəskin iyli və xoşagəlməyən dada malikdir. Mütəxəssislərin fikrinə görə ərzaqlıq xardal yağının tərkibində olein və linol turşuları 80%-dən aşağı, linolen 4%-dən, palmitin və stearin turşuları 5-15%-dən artıq olmamalı, eruk və eykozen turşuları isə olmamalıdır.
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı
Göy xardalın vətəni şərqi Çin hesab edilir. Bu bitki məhz burada yabanı formalardan seçilməklə mədəni hala salınmışdır. Göy xardal Çindən Hindistana keçmiş və Hindistan göy xardal becərən ilkin mərkəzlərdən birinə çevrilmişdir. Ona görə də bəzi müəlliflər göy xardalın vətəninin Hindistan olduğunu güman edirlər. Burada ona alaq bitkisi kimi də rast gəlinir. Bəziləri isə onun vətəninin orta Asiya olduğunu qeyd edirlər. Xardal Çində, Hindistanda, Misirdə və ön Asiya ölkələrində qədimdən becərilir.
Hindistanda göy xardal və ya Sarept xardalı "cənnət xardalı" adı ilə məşhurdur. Xardal və turpəng (Sarzon) bizim eradan əvvəl 3-2 minilliklərdən becərilir. Bu növlərin toxumları tibdə və dini mərasimlərdə istifadə edilirdi. Səpin üçün “cənnət xardalının” iki forması istifadə olunur. Onlardan biri hündürboylu gecyetişən, ikincisi isə alçaqboylu tezyetişəndir. Hazırda göy xardal Hindistanla yanaşı Çində, Misirdə və başqa ölkələrdə də becərilir. Göy xardalın mədəni hala keçirilməsi yaxın vaxtlarda baş vermişdir. Rusiya ərazisinə xardal XVIII əsrin əvvəllərində Asyadan keçmiş və onu ilk dəfə aşağı Volqaboyunda Sarept şəhəri yaxınlığında mədəni hala keçirmişlər. Bu bitki öz rus adını (Sarept xardalı adını) Volqaboyunda becərilməyə başladığı Sarept kəndinin adından götürmüşdür. Burada Rusiyada ilk dəfə xardal zavodu yaradılmışdır. 1765-ci ildə Sarept şəhərə çevrilmişdir. Buraya II Yekaterina tərəfindən Almaniyadan mütəxəssislər dəvət olunub yerləşdirilmişdir. Hazırda Volqoqrad vilayətinin rayonlarından biridir. Sarept xardalı dünyada ən yaxşı xardal hesab edilir.
Hazırda Rusiya ərazisində göy xardal bitkisi kələmkimilər (xaç-çiçəklilər) fəsiləsinə daxil olan yağlı bitki kimi geniş yayılmışdır. Onun əkin sahələri, günəbaxan, soya və yağlı kətandan sonra 4-cü yeri tutur. Rusiyada göy xardalın əkin sahəsi 270 min hektara yaxındır. Onun əkinləri əsasən Volqaboyunda Volqoqrad və Saratov vilayətlərində, kiçik sahələrdə isə qərbi Sibirdə, Qazaxıstanda, şimali Qafqazda, Qara dəniz sahillərində və Qırğızıstanda və b. yerlərdə becərilir. Hektardan orta toxum məhsuldarlığı 0,8-1,5 tondur. Yüksək aqrotexniki şəraitdə hektardan 1,5-2,0 ton toxum verə bilir. İsveçdə süni (mutant) yolla çox qiymətli xardal formaları əldə olunmuşdur. Hindistanın Bihar, Utar-Pradeş, qərbi Benqal ştatlarında və bir çox başqa yerlərdə adi tarla bitkisi hesab olunur. Göy xardal təmiz halda və ya nut, noxud və arpa ilə qarışıq səpilir. Qarışıq səpin-lərdə səpin norması 9 kq/ha təmiz halda səpildikdə isə 18 kq/ha- qədər götürülür.
İstinadlar
- Sarpet xardalı:''The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sarpet xardali lat Brassica juncea bitkiler aleminin kelemcicekliler destesinin kelemkimiler fesilesinin kelem cinsine aid bitki novu Sarpet xardaliElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste KelemciceklilerFesile KelemkimilerCins KelemNov Sarpet xardaliBeynelxalq elmi adiBrassica juncea Czern Sekil axtarisiITIS 23059NCBI 3707EOL 583919SinonimleriBrassica argyi H Lev Brassica arvensis var juncea L Kuntze Brassica besseriana Andrz ex Trautv Brassica cernua Thunb Matsum Brassica cernua Thunb F B Forbes amp Hemsl Brassica cernua var chirimenna Makino Brassica chenopodiifolia Sennen amp Pau Invalid Brassica integrifolia H West Rupr Brassica integrifolia var timoriana DC O E Schulz Brassica japonica Thunb Siebold ex Miq Brassica juncea var aspera Prain O E Schulz Brassica juncea var chinensis L N Busch Brassica juncea var crassicaulis Chen amp Yang Brassica juncea var crispifolia L H Bailey Brassica juncea var elata Prain O E Schulz Brassica juncea var foliosa L H Bailey Brassica juncea var gemmifera Lee amp Lin Brassica juncea var gracilis Tsen amp S H Lee Brassica juncea subsp integrifolia West Thell Brassica juncea var integrifolia Stokes Sinskaya Brassica juncea var involutus Yang amp Chen Brassica juncea var japonica Thunb L H Bailey Brassica juncea subsp juncea Brassica juncea var juncea Brassica juncea var laevis Prain O E Schulz Brassica juncea var linearifolia Y Z Sun Brassica juncea var longidens L H Bailey Brassica juncea var longipes Tsen amp S H Lee Brassica juncea var longipetiolatus Yang amp Chen Brassica juncea var megarrhiza Tsen amp S H Lee Brassica juncea var multiceps Tsen amp S H Lee Brassica juncea var multisecta L H Bailey Brassica juncea var napiformis Pailleux amp Bois Kitam Brassica juncea subsp napiformis Paillieux amp Bois Gladis Brassica juncea var oleifera Prain Brassica juncea subsp rugosa Roxb Prain Brassica juncea var rugosa Roxb Kitam Brassica juncea var strumata Tsen amp S H Lee Brassica juncea var subintegrifolia Sinskaya Brassica juncea var tsatsai Z I Mao Brassica juncea subsp tsatsai Z M Mao Gladis Brassica juncea var tumida Tsen amp S H Lee Brassica lanceolata DC Lange Brassica napiformis Pailleux amp Bois L H Bailey Brassica napiformis var multisecta A I Baranov Brassica richeri Lange Brassica rugosa Roxb Prain Brassica rugosa Roxb L H Bailey Brassica taquetii H Lev Brassica willdenovii Boiss Crucifera juncea E H L Krause Raphanus junceus L Crantz Sinabraca juncea L G H Loos Sinapis abyssinica A Braun Sinapis cernua Thunb Sinapis chinensis L Sinapis chinensis var integrifolia Stokes Sinapis cuneifolia Roxb Sinapis integrifolia H West Sinapis japonica Thunb Sinapis juncea L Sinapis juncea var napiformis Pailleux amp Bois Sinapis lanceolata DC Sinapis patens Roxb Sinapis ramosa Roxb ex Fleming Henry Sinapis ramosa Roxb Sinapis rugosa Roxb Sinapis timoriana DC EhemiyyetiBecerilen goy xardal formalarinin toxumlarinda 30 47 yarimquruyan yag yod ededi 92 119 25 e qeder zulal 1 7 e qeder efir yagi vardir Soyuq usulla sixilmis xardal yagi yaxsi dada malikdir ve qida kimi istifade olunur Ondan corek pecenye qennadi konserv ve marqarin yaglari senayesinde istifade olunur Isti usulla sixilmis xardal yiginda siniqrin efir yagi qlukozidi olur ki bu da ona keskin iy ve xosagelmeyen dad verir Bele yaglar texniki meqsedler ucun istifade olunur Xardal toxumlarinin keskin yandirici dada ve etirli iye malik olmasi onlarin terkibinde olan siniqrin qlikozidinden asilidir Siniqrin qlikozidi xardal toxumlarinin esas tesiredici maddesi hesab olunur Bu qlikozid toxumlarda olan mirozin fermentinin tesirinden parcalandiqda efirli xardal yagina kalium hidrosulfata ve qlukozaya ayrilir Efirli xardal yagi aciq sari rengli mayedir cox keskin yandirici dada ve iye malikdir Xardal toxumlarinda 25 47 e qeder piyli yag da vardir Bu yagdan ancaq yeyinti senayesinde istifade olunur Xardal toxumlarindan elmi tebabetde xardal yaxmasi Charta sinapina ve xardal spirti Spiritus sinapis seklinde revmatizmde ve soyuqdeymede xarice surtme dermani kimi istifade edilir Xardal yaxmasi piyli yagdan azad edilmis xardal toxumu tozundan hazirlanir Ondan sabun bisirmede toxuculuqda ve diger senaye sahelerinde istifade edilir Xardaldan alinan efir yaglari etriyyat senayesinde istifade edilir Xardal jmixi surfe xardali hazirlanmasinda ve tibde isledilir Onun terkibinde zererli madde olan siniqrin ve sanalbin oldugundan heyvanlara xususi islenmeden sonra verile biler Goy xardal yaxsi bal veren bitkidir Rusiyanin Simal Qerb rayonlarinda ondan yasil gubre kimi de istifade edilir Xardal toxumlarinin islenmesinden sonra elde olunan mehsulun 90 i xeyirli hesab olunur 100 kq orta kondisiyali xardal toxumun dan 23 24 kq yemeli xardal yagi xardal efiri almaq ucun 5 kq yag 50 kq xardal ovuntusu porosoku almaq ucun jmix 15 kq heyvan yemi ucun jmix 7 5 kq yanacaq ucun qabiq seluxa elde olunur Xardal yagi presleme sixma ve ya ayirma ekstrasiya yolu ile alinir Soyuq sixma usulu ile alinan xardal yagi daha keyfiyyetli hesab edilir Isti sixma usulunda yagin terkibine 0 1 1 7 e qeder xardal efiri yagi ve siniqrin qlukozidi qarisir ki bu da keskin iyli ve xosagelmeyen dada malikdir Mutexessislerin fikrine gore erzaqliq xardal yaginin terkibinde olein ve linol tursulari 80 den asagi linolen 4 den palmitin ve stearin tursulari 5 15 den artiq olmamali eruk ve eykozen tursulari ise olmamalidir Tarixi yayilmasi ve mehsuldarligiGoy xardalin veteni serqi Cin hesab edilir Bu bitki mehz burada yabani formalardan secilmekle medeni hala salinmisdir Goy xardal Cinden Hindistana kecmis ve Hindistan goy xardal beceren ilkin merkezlerden birine cevrilmisdir Ona gore de bezi muellifler goy xardalin veteninin Hindistan oldugunu guman edirler Burada ona alaq bitkisi kimi de rast gelinir Bezileri ise onun veteninin orta Asiya oldugunu qeyd edirler Xardal Cinde Hindistanda Misirde ve on Asiya olkelerinde qedimden becerilir Hindistanda goy xardal ve ya Sarept xardali cennet xardali adi ile meshurdur Xardal ve turpeng Sarzon bizim eradan evvel 3 2 minilliklerden becerilir Bu novlerin toxumlari tibde ve dini merasimlerde istifade edilirdi Sepin ucun cennet xardalinin iki formasi istifade olunur Onlardan biri hundurboylu gecyetisen ikincisi ise alcaqboylu tezyetisendir Hazirda goy xardal Hindistanla yanasi Cinde Misirde ve basqa olkelerde de becerilir Goy xardalin medeni hala kecirilmesi yaxin vaxtlarda bas vermisdir Rusiya erazisine xardal XVIII esrin evvellerinde Asyadan kecmis ve onu ilk defe asagi Volqaboyunda Sarept seheri yaxinliginda medeni hala kecirmisler Bu bitki oz rus adini Sarept xardali adini Volqaboyunda becerilmeye basladigi Sarept kendinin adindan goturmusdur Burada Rusiyada ilk defe xardal zavodu yaradilmisdir 1765 ci ilde Sarept sehere cevrilmisdir Buraya II Yekaterina terefinden Almaniyadan mutexessisler devet olunub yerlesdirilmisdir Hazirda Volqoqrad vilayetinin rayonlarindan biridir Sarept xardali dunyada en yaxsi xardal hesab edilir Hazirda Rusiya erazisinde goy xardal bitkisi kelemkimiler xac cicekliler fesilesine daxil olan yagli bitki kimi genis yayilmisdir Onun ekin saheleri gunebaxan soya ve yagli ketandan sonra 4 cu yeri tutur Rusiyada goy xardalin ekin sahesi 270 min hektara yaxindir Onun ekinleri esasen Volqaboyunda Volqoqrad ve Saratov vilayetlerinde kicik sahelerde ise qerbi Sibirde Qazaxistanda simali Qafqazda Qara deniz sahillerinde ve Qirgizistanda ve b yerlerde becerilir Hektardan orta toxum mehsuldarligi 0 8 1 5 tondur Yuksek aqrotexniki seraitde hektardan 1 5 2 0 ton toxum vere bilir Isvecde suni mutant yolla cox qiymetli xardal formalari elde olunmusdur Hindistanin Bihar Utar Prades qerbi Benqal statlarinda ve bir cox basqa yerlerde adi tarla bitkisi hesab olunur Goy xardal temiz halda ve ya nut noxud ve arpa ile qarisiq sepilir Qarisiq sepin lerde sepin normasi 9 kq ha temiz halda sepildikde ise 18 kq ha qeder goturulur IstinadlarSarpet xardali The Plant List saytinda takson barede melumat ing Hemcinin bax