Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Saplaqlı bibər (lat. Capsicum annuum) — bitkilər aləminin quşüzümüçiçəklilər dəstəsinin quşüzümükimilər fəsiləsinin bibər cinsinə aid bitki növü. Saplaqlı bibər istisevən bitki olduğundan cənub rayonlarında daha çox becərilir.
| Saplaqlı bibər | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Saplaqlı bibər | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Bibərin vətəni Meksika və Qvatemaladır. Rusiyanın və Ukraynanın cənub rayonlarında, Moldaviya, Orta Asiya və Zaqafqaziya respublikalarında becərilir.
Bibərin tərkibi onun sortundan, yaşıl və ya qırmızı olmasından, yetişmə dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir. Şirin bibərin tərkibində orta hesabla 4,8-9,5% quru maddə, o cümlədən 1,0-1,3% zülali maddə, 4,7-7,3% ümumi karbohidratlar, 0,5-0,6% mineral maddə və 90-350 mq% C vitamini vardır.
Acı bibərdə 9-20% quru maddə, o cümlədən 4,5-8,0% şəkər vardır. Bibərin acı dadı onun tərkibindəki kapsaisin qlükozidinin (C18H27NO3) miqdarından (0,02-1,0) asılıdır. Bibər dad xüsusiyyətinə görə acı və şirin növlərinə ayrılır. Daxilində isə 2-4 kamera yerləşir. Adətən şirin sortlar acılardan iri olur. Şirinlərdən duza və sirkəyə qoyma, habelə salat və 2-ci xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilir. Acılar isə aşpazlıqda, duza və sirkəyə qoymaq və qurutmaq üçün istifadə edilir.
Bibər yetişməsindən asılı olaraq tünd qırmızı, sarı-qırmızı, sarımtıl və yaşıl rəngdə olur. Şirin bibər kal dərilir və satışa buraxılır. Acı bibər döyülmüş quru toz halında da satışa verilər bilər. Bütün bibər növləri saplağı ilə birlikdə dərilir. Acı bibərin saplağının uzunluğu 2 sm-dən, şirin bibərin saplağının uzunluğu isə 3 sm-dən artıq olmamalıdır.
Bibərlər formasına görə silindrik, konusvari, yumurtavari, darəvi hamar, əyilmiş, qabırğalı və çopur səthli olur. Ölçüsünə görə iri – 45 qr-dan çox, orta – 25-45 qr və xırda – 25 qr-a qədər olurlar. Ətli hissənin qalınlığından asılı olaraq nazik divarlı – 1-2 mm qalınlığında, orta qalınlıqda – 3-4 mm və qalındivarlı – 4 mm-dən çox qalınlıqda olurlar. Yetişmə müddətindən asılı olaraq tezyetişən (90-120 günə), ortayetişən (121-140 günə) və gecyetişən (140 gündən çox) qruplarına bölünür.
Şirin bibərlərin ən çox yayılmış sortlarından ağ Krım, Bolqar-79, iri sarı, maykop, Adıgey, Kalinkov, Novoçerkask-35, Qoqaşarı, Qırmızı konservlik-211, Oş-Kom, Ağ Moldaviya, Ağ nikitskiy, Ratunda və başqaları göstərilə bilər.
Acı bibərlərin ən çox yayılmış sortlarından Həştərxan A 160, 147/628, Kayen, Ukrayna, Kardinalskiy, Velikan, Margelan, Fil xortumu-304 və başqaları göstərilə bilər.
Azərbaycanda şirin bibər sortlarından Maykop-470, acı bibərlərdən isə Fil xortumu-304 və Həştərxan-628 sortu becərilir.
Şirin bibərin meyvəsi təzə, təmiz, sağlam, forması və rəngi botaniki sortuna müvafiq olmalıdır. Saplaqlı, yetişmə dərəcəsinə görə eynicinsli, rəngləri tünd yaşıldan, yaşılımtıl-sarı, tam yetişmişlər isə qırmızı və ya sarı rəngli olmalıdır. Uzunsov formalıların uzunluğu 6 smdən, yumru formalıların diametri 4 sm-dən az olmamalıdır. Dadı şirin və bibərə xas olan zəif tündlüyə malik olmalıdır. Kiçik ölçülü meyvələrin olmasına yol verilir. Uzunsov formalılarda 4 sm-dən 6 sm-ə qədər ölçülü və yumru formalılarda 3 sm-dən 4 sm-ə qədər ölçülü olanların miqdarı 8%-dən çox olmamalıdır.
Bir qədər solmuş, lakin büzüşməmiş, sıxılmış və çatlamışların miqdarı 15%-ə qədər ola bilər. Kənarlaşmanın ümumi miqdarı hər göstərici üzrə norma daxilində 20%-dən çox olmamalıdır. Acı bibər təzə, meyvəsi təmiz, sağlam, bütöv, müxtəlif formalı, saplaqlı, yetişmiş, qırmızı rəngli, dadı acı və yandırıcı olmalıdır. Acı bibər partiyasında 5% miqdarında əzilmiş və çatlamışların və 5% miqdarında yaşıl rəngdə müxtəlif bibərlərin olmasına yol verilir.
Botaniki xarakteristikası
Birillik mədəni ot bitkisi olub, hündürlüyü 30-60(90) sm-ə bərabərdir. Zəif budaqlanan mil köklü, gövdəsi düz və ya girintili-çıxıntılı, aşağı hissəsi odunlaşan tükcüklü, bəzən isə çılpaqdır. Yarpaqları növbəli, uzun saplaqlı, bütövkənarlı və ya oyuqlu, itiuclu, əsası bizəoxşar, yuxarı tərəfi tünd-yaşıl, aşağı tərəfi isə açıq rəngli, müxtəlif dərəcəli tükcüklü və ya çılpaq, aşağı yarpaqları isə qarşı-qarşıya dayanır. Çiçəkləri tək, sallaq, kasacığı zəngşəkilli və ya qədəhəbənzər olub, 5 qısa dişcikdən ibarətdir. Meyvəsi konusşəkilli, tünd və ya sarımtıl-qırmızı, lətli, şirəli, çoxtoxumlu meyvəli olub, uzunluğu 15-20 sm-dir. Çiçək tacı laylara ayrılan 5-9 pərli bükük, ağ rəngdən çəhrayıya, hətta sarımtıl rəngə qədər dəyişir. Hamar, yalançı meyvəyanlığından ibarətdir. Toxumları yastı, böyrəkşəkilli olub, tutqun-sarı rənglidir.
Vətəni Mərkəzi Amerikadır. Tərəvəz kimi min ildən çoxdur ki, becərilir. Amerika kəşf olunduqdan sonra əksər ölkələrdə yayılmışdır.
Becərilən bibər il ərzində bir vegetasiya dövrü keçirən, tərəvəz kimi lətli meyvələri olan, qida kimi yetişməyən meyvələrindən istifadə edilən, ədviyyəli, acı dada malikdir.
Xammal kimi payızın sonunda soyuqlar düşən zaman (ilk donvurma) yetişmiş meyvələri əl ilə toplanılır. Günəş altında hava axını olan yerlərdə və ya quruducu şkafda 50оС-də qurudulur.
Xammal kimi yetişmiş quru meyvələri tünd-qırmızı və ya sarı-qırmızı rəngli, konusşəkilli, üst tərəfdən parlaq, uzunluğu 5-12 sm, eni isə 2-4 sm olub, meyvələri azacıq yastılanmış, ucu isə əyilmişdir. Meyvələri yastılanmış, 5 dişcikli yaşılımtıl-qonur kasacıqlıdır. Meyvələri daxildən içiboş, yuxarı hissəsi təkyuvalı, aşağı hissədən iki qovuqlu plasentaya bölünən, möhkəm bitişən çoxtoxumlu, böyrəkşəkilli yastı, toxumları olmaqla, diametri 3-5 mm-ə bərabərdir. Qırmızı bibərin tozu selikli qişaya möhkəm hoparaq, yüksək qıcıqlanma yaradır. Ona görə də respiratorla işləmək lazımdır.
Tərkibi və təsiri
Meyvələrinin tərkibində alkaloidlər, aromatk amikapsaiçin, vanillilamid 0,03-0,2% miqdarında vardır. Tərkibində 15% kapsaiçin olur. O cümlədən toxumlarının tərkibində 2%-ə qədər olur. Bundan başqa tərkibində karotinoidlər, 1,5% efir yağı, piyli yağlar (toxumlarında 10%), 200 mq askorbin turşusu vardır. Bəzi sortlarının tərkibində isə steroid saponinlər daha çox olur. Meyvələrinin tərkibində mis, sink və selen ionları vardır.
Yerli keyləşdirici və analgetik dərmanlar.
Xammal kimi əsasən toxumları hesab olunur. Birillik mədəni sortlarında acı dadlı yetişmiş quru meyvələri xammal kimi keyfiyyətli dərmandır. Yerli keyləşdirici maddədir.
Bibər cövhəri 90% etil spirtində 1:10 nisbətində. Yerli keyləşdirici və yayındırıcı vasitədir.
Bibərin kompleks preparatları. «Kapsin», «Kapsitrin», «Kamfoçin», «Efkamon».
Bibər plastrı. Yayındırıcı və ağrıkəsici dərmandır.
Ekstraktiv maddə və kapsaiçinin kombinəedilmiş dərman preparatları.«Espol», «Nicofleks», «Kapsikam».
Meyvələrindən hazırlanan məhluldan iştahın artırılmasında və nevralgiya, miozit, nevrit və digər xəstəliklərində tətbiq edilir.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 188.
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
- S.C.İbadullayeva, M.C.Qəhrəmanova Bitkilərin Sirli Dünyası (Ot Bitkiləri) Bakı 2016 s.333
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Saplaqli biber lat Capsicum annuum bitkiler aleminin qusuzumucicekliler destesinin qusuzumukimiler fesilesinin biber cinsine aid bitki novu Saplaqli biber istiseven bitki oldugundan cenub rayonlarinda daha cox becerilir Saplaqli biberElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste QusuzumuciceklilerFesile QusuzumukimilerYarimfesile Triba Cins BiberNov Saplaqli biberBeynelxalq elmi adiCapsicum annuum L 1753Sekil axtarisiITIS 30492NCBI 4072EOL 581098 Biberin veteni Meksika ve Qvatemaladir Rusiyanin ve Ukraynanin cenub rayonlarinda Moldaviya Orta Asiya ve Zaqafqaziya respublikalarinda becerilir Biberin terkibi onun sortundan yasil ve ya qirmizi olmasindan yetisme derecesinden asili olaraq deyisir Sirin biberin terkibinde orta hesabla 4 8 9 5 quru madde o cumleden 1 0 1 3 zulali madde 4 7 7 3 umumi karbohidratlar 0 5 0 6 mineral madde ve 90 350 mq C vitamini vardir Aci biberde 9 20 quru madde o cumleden 4 5 8 0 seker vardir Biberin aci dadi onun terkibindeki kapsaisin qlukozidinin C18H27NO3 miqdarindan 0 02 1 0 asilidir Biber dad xususiyyetine gore aci ve sirin novlerine ayrilir Daxilinde ise 2 4 kamera yerlesir Adeten sirin sortlar acilardan iri olur Sirinlerden duza ve sirkeye qoyma habele salat ve 2 ci xoreklerin hazirlanmasinda istifade edilir Acilar ise aspazliqda duza ve sirkeye qoymaq ve qurutmaq ucun istifade edilir Biber yetismesinden asili olaraq tund qirmizi sari qirmizi sarimtil ve yasil rengde olur Sirin biber kal derilir ve satisa buraxilir Aci biber doyulmus quru toz halinda da satisa veriler biler Butun biber novleri saplagi ile birlikde derilir Aci biberin saplaginin uzunlugu 2 sm den sirin biberin saplaginin uzunlugu ise 3 sm den artiq olmamalidir Biberler formasina gore silindrik konusvari yumurtavari darevi hamar eyilmis qabirgali ve copur sethli olur Olcusune gore iri 45 qr dan cox orta 25 45 qr ve xirda 25 qr a qeder olurlar Etli hissenin qalinligindan asili olaraq nazik divarli 1 2 mm qalinliginda orta qalinliqda 3 4 mm ve qalindivarli 4 mm den cox qalinliqda olurlar Yetisme muddetinden asili olaraq tezyetisen 90 120 gune ortayetisen 121 140 gune ve gecyetisen 140 gunden cox qruplarina bolunur Sirin biberlerin en cox yayilmis sortlarindan ag Krim Bolqar 79 iri sari maykop Adigey Kalinkov Novocerkask 35 Qoqasari Qirmizi konservlik 211 Os Kom Ag Moldaviya Ag nikitskiy Ratunda ve basqalari gosterile biler Aci biberlerin en cox yayilmis sortlarindan Hesterxan A 160 147 628 Kayen Ukrayna Kardinalskiy Velikan Margelan Fil xortumu 304 ve basqalari gosterile biler Azerbaycanda sirin biber sortlarindan Maykop 470 aci biberlerden ise Fil xortumu 304 ve Hesterxan 628 sortu becerilir Sirin biberin meyvesi teze temiz saglam formasi ve rengi botaniki sortuna muvafiq olmalidir Saplaqli yetisme derecesine gore eynicinsli rengleri tund yasildan yasilimtil sari tam yetismisler ise qirmizi ve ya sari rengli olmalidir Uzunsov formalilarin uzunlugu 6 smden yumru formalilarin diametri 4 sm den az olmamalidir Dadi sirin ve bibere xas olan zeif tundluye malik olmalidir Kicik olculu meyvelerin olmasina yol verilir Uzunsov formalilarda 4 sm den 6 sm e qeder olculu ve yumru formalilarda 3 sm den 4 sm e qeder olculu olanlarin miqdari 8 den cox olmamalidir Bir qeder solmus lakin buzusmemis sixilmis ve catlamislarin miqdari 15 e qeder ola biler Kenarlasmanin umumi miqdari her gosterici uzre norma daxilinde 20 den cox olmamalidir Aci biber teze meyvesi temiz saglam butov muxtelif formali saplaqli yetismis qirmizi rengli dadi aci ve yandirici olmalidir Aci biber partiyasinda 5 miqdarinda ezilmis ve catlamislarin ve 5 miqdarinda yasil rengde muxtelif biberlerin olmasina yol verilir Botaniki xarakteristikasiBirillik medeni ot bitkisi olub hundurluyu 30 60 90 sm e beraberdir Zeif budaqlanan mil koklu govdesi duz ve ya girintili cixintili asagi hissesi odunlasan tukcuklu bezen ise cilpaqdir Yarpaqlari novbeli uzun saplaqli butovkenarli ve ya oyuqlu itiuclu esasi bizeoxsar yuxari terefi tund yasil asagi terefi ise aciq rengli muxtelif dereceli tukcuklu ve ya cilpaq asagi yarpaqlari ise qarsi qarsiya dayanir Cicekleri tek sallaq kasacigi zengsekilli ve ya qedehebenzer olub 5 qisa discikden ibaretdir Meyvesi konussekilli tund ve ya sarimtil qirmizi letli sireli coxtoxumlu meyveli olub uzunlugu 15 20 sm dir Cicek taci laylara ayrilan 5 9 perli bukuk ag rengden cehrayiya hetta sarimtil renge qeder deyisir Hamar yalanci meyveyanligindan ibaretdir Toxumlari yasti boyreksekilli olub tutqun sari renglidir Veteni Merkezi Amerikadir Terevez kimi min ilden coxdur ki becerilir Amerika kesf olunduqdan sonra ekser olkelerde yayilmisdir Becerilen biber il erzinde bir vegetasiya dovru keciren terevez kimi letli meyveleri olan qida kimi yetismeyen meyvelerinden istifade edilen edviyyeli aci dada malikdir Xammal kimi payizin sonunda soyuqlar dusen zaman ilk donvurma yetismis meyveleri el ile toplanilir Gunes altinda hava axini olan yerlerde ve ya quruducu skafda 50oS de qurudulur Xammal kimi yetismis quru meyveleri tund qirmizi ve ya sari qirmizi rengli konussekilli ust terefden parlaq uzunlugu 5 12 sm eni ise 2 4 sm olub meyveleri azaciq yastilanmis ucu ise eyilmisdir Meyveleri yastilanmis 5 discikli yasilimtil qonur kasaciqlidir Meyveleri daxilden icibos yuxari hissesi tekyuvali asagi hisseden iki qovuqlu plasentaya bolunen mohkem bitisen coxtoxumlu boyreksekilli yasti toxumlari olmaqla diametri 3 5 mm e beraberdir Qirmizi biberin tozu selikli qisaya mohkem hoparaq yuksek qiciqlanma yaradir Ona gore de respiratorla islemek lazimdir Terkibi ve tesiriMeyvelerinin terkibinde alkaloidler aromatk amikapsaicin vanillilamid 0 03 0 2 miqdarinda vardir Terkibinde 15 kapsaicin olur O cumleden toxumlarinin terkibinde 2 e qeder olur Bundan basqa terkibinde karotinoidler 1 5 efir yagi piyli yaglar toxumlarinda 10 200 mq askorbin tursusu vardir Bezi sortlarinin terkibinde ise steroid saponinler daha cox olur Meyvelerinin terkibinde mis sink ve selen ionlari vardir Yerli keylesdirici ve analgetik dermanlar Xammal kimi esasen toxumlari hesab olunur Birillik medeni sortlarinda aci dadli yetismis quru meyveleri xammal kimi keyfiyyetli dermandir Yerli keylesdirici maddedir Biber covheri 90 etil spirtinde 1 10 nisbetinde Yerli keylesdirici ve yayindirici vasitedir Biberin kompleks preparatlari Kapsin Kapsitrin Kamfocin Efkamon Biber plastri Yayindirici ve agrikesici dermandir Ekstraktiv madde ve kapsaicinin kombineedilmis derman preparatlari Espol Nicofleks Kapsikam Meyvelerinden hazirlanan mehluldan istahin artirilmasinda ve nevralgiya miozit nevrit ve diger xesteliklerinde tetbiq edilir IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 188 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333 S C Ibadullayeva M C Qehremanova Bitkilerin Sirli Dunyasi Ot Bitkileri Baki 2016 s 333Hemcinin bax