Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə . |
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Rusiyada kəndli islahatı—1861-ci ildə keçirilən islahat.
Tarixi
Rusiyada kəndli islahatının keçirilməsindən xeyli keçməsinə baxmayaraq çarizm Cənubi Qafqazda islahat keçirməyə tələsmirdi. Yerli feodallarla sıx ittifaqa girmiş çar hökuməti onları özündən narazı salmaq istəmirdi. Lakin Rusiyada kapitalizmin sürətli inkişafı ucqarlarda ciddi dəyişikliklərin edilməsini tələb edirdi. Əvvəlcədən onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda kəndli islahatını keçirmək tələbini irəli sürən ictimai təbəqələr zəif idi. İslahat ərəfəsində Rusiyadan fərqli olaraq biz Azərbaycanda elə bir ciddi kəndli üsyanı və ya narazılıqların şahidi olmuruq. Halbuki, kəndli islahatı ərəfəsində — 1859-1861-ci illərdə, Rusiyanı başdan-başa kəndli hərəkatı bürümuşdu və Rusiyada ilk inqilabi şərait yaranmışdı. Rusiyadan fərqli olaraq Azərbaycanda torpaq sahibləri ilə kəndlilər arasında mövcud olan sosial ziddiyyət o qədər də kəskin deyildi. Azərbaycanda kəndlilər nə torpağa, nə də feodalın şəxsiyyətinə təhkim olunmamışdılar. Azərbaycanda sahibkar kəndlilər torpağa və mülkədarlara təhkim olmayıb, sahibkar torpaqlarında yaşayan dövlət kəndliləri hesab edilirdilər. Bundan əlavə hökumət Azərbaycanda kəndli islahatının həyata keçirilməsi üçün hələ şəraitin olmadığını bahənə edir və bunun üçün hazırlıq tədbirlərinin görülməsinin vacibliyini qeyd edirdi. Bütün bunlar hökumətə islahatı təxirə salmağa imkan verirdi. Lakin hökumət, gec də olsa ucqarlarda, o cümlədən Azərbaycanda kəndli islahatını keçirməyə məcbur oldu. Bunun üçün bir sıra hazırlıq işləri görülməyə başladı. İslahatı keçirmək üçün ilk növbədə dövlət, sahibkar və kəndlilərin pay torpaqlarının sərhədləri dəqiq müəyyən edilməli idi. Bu məqsədlə Zaqafqaziya Mərz palatası təsis edildi və 1861-ci ilin 29 iyununda mərkəzləşdirmə işini həyata keçirmək üçün "Əsasnamə" təsdiq edildi. 1 yanvar 1862-ci ildən etibarən Zaqafqaziya mərz palatası fəaliyyətə başladı. Elə həmin ildə Cənubi Qafzaq Mərkəzi İslahat Komitəsi də yaradıldı. Lakin mərkəzləşdirmə işi çox ləng gedirdi. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, mərzləşdirmə işinə bilavasitə başlanandan 25 il keçənədək, mərkəzləşdirilməli olan torpaqların cəmisi 5%-i mübahisəsiz mərzləşdirilmişdi. Yerdə qalan torpaqlar mübahisəli torpaq fonduna daxil edilmişdi. İslahata hazırlıq sahəsində ikinci mühüm addım 1866-cı ildə bəy komissiyalarının yaradılması idi. Bəy komissiyaları Cənubi Qafqaz quberniyalarında ali müsəlman silkinin tərkibini müəyyən etməli idi. Ali müsəlman silkinin tərkibinin müəyyən edilməsi də çox böyük çətinliklərlə bağlı idi. Belə ki, bir sıra "yalançı bəylər" pulla şahidlər tutur, məmurlara rüşvət verərək özlərini ali müsəlman silkinin sıralarına saldırırdılar. Ümumiyyətlə, bəy komissiyaları Bakıda 22 yanvar 1870-ci ildən 1880-ci ilədək, Şuşada 15 mart 1870-ci ildən 1876-cı ilədək, Tiflis və İrəvanda isə 1865-1867-ci illərdə fəaliyyət göstərmişdir. Bütövlükdə Azərbaycanda bəy komissiyaları tərəfındən 1.188 nəsil əsli-nəcabətli bəy nəsli kimi tanındı, təxminən bir o qədər, yəni 1.048 nəslə bəy titulu verilməkdən imtina edildi. Bundan əlavə Şirvan, Talış və Bakı 3 keçmiş xan nəsli təsdiq edildi. Lakin Azərbaycanın ali müsəlman silkinə daxil olan bəylər rus zadəganları ilə bərabər hüquqda tutulmurdular, onlar yerli və ali hakimiyyət orqanlarında təmsil olunmurdular. Nəhayət, müəyyən hazırlıqlardan sonra 1870-cı ilin may ayının 14-də, Cənubi Qafqaz quberniyaları: Yelizavetpol, Bakı, İrəvan və qismən də Tiflis quberniyaları ali müsəlman silkindən olan şəxslərin, habelə erməni məliklərinin torpaqlarında sakin olan dövlət kəndlilərinin torpaq quruluşu haqqında əsasnamə" qəbul olundu. "Əsasnamə"nin adından göründüyü kimi islahat Azərbaycanın sahibkar kəndlilərinə şamil edilirdi ki, onlar da ümumi kəndli kütləsinin 1/5 hissəsini təşkil edirdilər. Ona görə də, bu islahat bütövlükdə Azərbaycan kəndində köklü dəyişikliyə səbəb ola bilməzdi. İslahatda kəndliləri maraqlandıran üç məsələyə, — torpaq, şəxsi azadlıq, vergi və mükəlləfıyyət məsələsinə toxunulurdu. "Əsasnamə"yə görə qanun verilənə qədər kəndlinin istifadəsində olan həyətyanı torpaq sahələri, meyvə, tut, üzüm bağları, onun daimi istifadəsində olan əkin və b. sahələr onun pay torpağı hesab edilirdi. Kəndli öz pay toraqlarını hissə-hissə və ya bütöv şəkildə, sahibkarlarla qarşılıqlı razılığa görə satın ala bilərdi. Ancaq bu zaman hər bir ev 15 desyatindən çox torpaq satın ala bilməzdi. Kəndli öz pay torpaqlarını hansı şəkildə olursa olsun, satın alarkən, dövlət tərəfındən ona heç bir yardım göstərilmirdi. Mövcud "Əsasnamə" elan ediləndən 2 ay sonra nizamlanma qaydalarının hazırlanmasına başlanılmalı idi. Nizamlanma qaydaları hər bir malikanə üçün əsasnamə elan edildikdən 2 il keçənədək hazırlanır və həyata keçirilirdi. Nizamlanma qaydalarını hazırlamağa başlamazdan ən azı 15 gün qabaq, həm sahibkara, həm də kəndliyə çağırış vərəqi göndərilməli idi. Onlar nizamlama qaydalarının hazırlanmasında iştirak etməli idilər. İslahata görə sahibkar kəndlilərinə 1870-ci il islahatına qədər istifadə etdikləri torpaq sahələrindən daimi istifadə etmək hüququ verilirdi ki, bu da sahibkar kəndlərində torpaqdan istifadədə sabitlik yaradırdı. Belə ki, hər bir şəxs özünün istifadə etdiyi torpaq payını nəslinin davamçısına verirdi və sahibkarın onu geri almaq hüququ yox idi. Sahibkar kəndlilərinə öz pay torpaqlarını satın almaq hüququ verilsə də, bu məcburi deyildi. Maraqlıdır ki, "Əsasnamə"də satın alınmalı torpağın dəqiq miqdarı göstərilmirdi. Halbuki, bu vaxta qədər, demək olar ki, bütün tarixi ədəbiyyatda bu sahədə yanlış fıkir hökm sürür. Əsasnamədə qeyd edilirdi ki, 1870-cı il 14 may qanunu verilənədək kəndlinin istifadəsində olan torpaqlar onların daimi istifadəsinə verilir. Beş desyatinlik norma Rusiyanın mərkəzi quberniyalarında son hədd kimi götürülmüş və ümumiyyətlə orada hər quberniya üçün yuxarı və aşağı norma müəyyən edilmişdi. 1870-ci il Əsasnaməsi ilə hökumət 5 desyatinlik normanı mübahisəli məsələlər üçün və həm də sahibkarlara artıq torpaq sahələrini kəsmək hüququ vermək üçün ortaya atmışdı. Belə ki, kənd icmasında pay torpağı hər bir kişi üçün 5 desyatindən çox olardısa və mülkədarlara əkinə yararlı torpaqların 1/3 hissəsindən azı qalardısa, sahibkara əvvəlcədən malik olduğu torpağın artıq hissəsini kəsib götürmək hüququ verilirdi. Torpaqların satın alınması üçün onun qiymətinin müəyyənləşdirilməsi vacib idi. Əgər torpaq mülkədar və kəndli arasında razılıq əsasında satın alınardısa, onda torpağın qiymətini onlar özləri müəyyən edirdilər. Əgər, kəndli torpağı öz tələbi ilə satın almaq istəyirdisə, onda dövlət orqanları torpağın satın alma qiymətini müəyyən etməli idi. Bu sahədə iki dəfə müəyyən təşəbbüs göstərilmişdi: 1) 1872-1876-cı illərdə torpağın 1 desyatinin məhsuldarlığından asılı olaraq Bakı quberniyasında 18 manat 19 qəpikdən 30 manat 15 qəpiyədək, Yelizavetpol quberniyasında isə 25 manatdan 202 manata qədər, Naxçıvan qəzasında isə 20 manat 66 qəpikdən 54 manat 56 qəpiyədək. Hətta rəsmi hökumət dairələri də həmin qiymətlərin mövcud vəziyyətə uyğun olmadığını etiraf edirdilər. Məhz bu səbəbdən də Qafqaz canişini həmin qiymətləri təsdiq etməkdən imtina etmişdi. İkinci dəfə torpağın 1 desyatininin qiymətinin müəyyənləşdirilməsi üçün 1876-1883-cü illərdə cəhd göstərildi. Bu dəfə torpağın 1 desyatinin qiyməti onun keyfıyyətindən asılı olaraq Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında hər desyatin torpağa 12 manat 50 qəpikdən 45 manata, Naxçıvan qəzasında 17 manat 50 qəpikdən 53 manata qədər müəyyən edilmişdi. Ancaq, həmin qiymətlər də mövcud vəziyyətə uyğun deyildi. Müqayisə üçün deyə bilərik ki, Bakı quberniyasında torpağın 1 desyatinin qiyməti, akad. Ə.S.Sumbatzadənin hesablamalarına görə Minsk quberniyasından 25, Astraxandan 20, Orenburq, Moqilyov, Perm, Tavriyadan 10, bütövlükdə Rusiyadan 7,7 dəfə baha idi. Yelizavetpol quberniyasında isə torpağın hər desyatinin qiyməti Astraxandan 60, Orenburq, Samara, Moqilyovdan 40, Perm, Minskdən 30, Kiyev, Riyazan, Moskvadan 10, bütövlükdə Rusiyadan 17 dəfə baha idi. Bu onu göstərir ki, hökumət Cənubi Qafqazda islahatın həyata keçirilməsində maraqdı deyildi. O, həm qiymətlərin müəyyən edilməsini yubadır, həm də "vıkup" — "ödənc" əməliyyatının həyata keçirilməsi üçün heç bir yardım göstərmirdi. Halbuki, Rusiyada kəndli bankları vasitəsilə torpaqların satın alınmasına borc pul ayrılmışdı və kəndlilər islahatdan dərhal sonra öz pay torpaqlarının mülkiyyətçisinə çevrilirdilər. Məhz bu səbədən də Rusiyada torpaqların satın alınması məcburi idi. 1870-cı il kəndli islahatı xırda kəndli torpaq sahibliyini yaratmaq əvəzinə, kəndlilərin torpaqdan istifadəsini qanuniləşdirdi. Azərbaycanın sahibkar kəndində çoxlu miqdarda xırda kəndli torpaq sahibliyinin yaradılması iri torpaq sahiblərinin mənafeyinə ziddi idi. Qafqaz və Mərkəzi Hökumət tərəfındən uzun müddət torpaqların satınalma qiymətlərinin dəqiq müəyyən edilməməsi və bu işə dövlət yardımının göstərilməməsinin səbəbi bununla aydın olur. Bu vaxta qədər tarixi ədəbiyyatda 1912-ci ilə qədər, yəni torpaqların məcburi satın alınması haqqında qanun verilənə qədər "satın alma" əməliyyatının keçirilmədiyi göstərilirdi. Məsələn, Azərbaycan tarixinin kapitalizm dövrünün ən böyük tarixçisi olan Ə.S.Sumbatzadə yazırdı ki, 1885-ci ilədək Azərbaycanda kəndlilərin nə tək, nə də icmalıqla pay torpağını satın alması faktına rast gəlmirik. Yalnız, 1885-ci ildə Bakı quberniyasında 11,5 min kəndli təsərrüfatından yalnız 10 təsərrüfat ikitərəfli razılıq əsasında öz pay torpağını satın ala bilmişdi. Yelizavetpol quberniyasında vəziyyət bundan da pis idi. Belə ki, yalnız 1902-ci ildə Şuşa və Yelizavetpol qəzalarında iki malikanədə və bir neçə başqa kəndli təsərrüfatında pay torpağını satın almağa təşəbbüs göstərilmişdi. Lakin, satınalma qiymətlərinin yüksək olması səbəbindən onlar da pay torpaqları ala bilmədilər. XX əsrin 80-ci illərində Y.Ələsgərovun apardığı tədqiqatlara görə, 1870-ci ildən 1912-ci ilədək Azərbaycanın 40 sahibkar kəndində müxtəlif növdən olan 2000 desyatin torpaq sahəsi satın alınmış və bunun müqabilində sahibkarlara 120 min manat pul ödənilmişdi. Satınalma əməliyyatı müvəffəqiyyət qazanmasa da, sahibkar kəndliləri faktiki olaraq öz pay torpaqlarının sahiblərinə çevrildilər və mülkədar heç bir vəchlə onu bu torpaqdan çıxara bilməzdi. Bu nöqteyi-nəzərdən 1870-cı il islahatından sonra torpaqdan istifadədə sabitlik yarandı ki, bu da buıjua xarakteri daşıyırdı. Belə ki, indi kəndli hər desyatin torpağa görə natural vergi olan 1/10 və ya 30 qəpik pul ödədikdən sonra, istifadəsində olan pay torpaqlarından götürdüyü məhsulun yerdə qalan hissəsindən azad şəkildə istifadə edə bilərdi. Bu, 1870-ci il islahatından sonra sahibkar kəndlərində aqrar münasibətlərin spesifık xüsusiyyətlərindən biridir. 1870-ci il islahatının tərtibçiləri mülkədarlan narazı salmamağa çalışırdılar. İslahatın mətnində (§2) bir tərəfdən qeyd olunurdu ki, sahibkar kəndlilərə məskun olduqları torpaqlardan daimi istifadə etmək hüququ verilirdi. Digər tərəfdən isə, "sahibkar kəndlilərin istifadə etdikləri" torpaqların torpaq sahibinin ixtiyarında qaldığı qeyd olunurdu. Buna görə də sahibkar kəndliləri 1912-ci il islahatına qədər öz pay torpaqlannın mülkiyyətçisinə çevrilmədilər. Onlar uzun müddət "müvəqqəti mükəlləfıyyətli" kəndli kateqoriyasına daxil edildilər. Beləliklə, 1870-ci il kəndli islahatı sahibkar kəndlərində torpaq məsələsini həll etmədi. Yenə də bəy və mülkədarların ixtiyannda külli miqdarda torpaq qaldı. İslahatdan sonra, Bakı quberniyasında 11,4 min kəndli təsərrüfatının ixtiyannda 110,3 min desyatin, mülkədarların ixtiyarında isə 246,9 min desyatin və ya 2 dəfə çox torpaq qalmışdı. Yelizavetpol quberniyasında isə 47,5 min kəndli təsərrüfatının istifadəsində 124,3 min desyatin, mülkədarlann ixtiyarında isə 4 dəfə çox və ya 440,7 min desyatin torpaq sahəsi qalmışdı. Bu rəqəmlər Azərbaycanın sahibkar kəndində torpaq məsələsinin nə vəziyyətdə olduğunu əyani şəkildə göstərir. İslahatın toxunduğu digər mühüm məsələ vergi və mükəlləfıyyətlər idi. 1870-ci il islahatına görə biyar hər desyatin pay torpağına görə 30 qəpik pulla əvəz edilirdi. Bu xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Mülkədarın təsərrüfatında işləmək üçün hər 10 ailədən 1 nəfər kəndli, hər ailədən 18 gün mülkədarın təsərrüfatında işləmək üçün ildə 1 nəfər ayırması da ləğv edildi ki, bu da kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafına mühüm təsir göstərirdi. Bununla belə, məhsulun 1/10-nin bəyin hüzuruna aparılması saxlanılırdı. Bundan əlavə, islahatda meşələrdən istifadə əvəzinə vergi ödənilməsi də nəzərdə tutulurdu İslahatda geniş yer tutan məsələlərdən biri də şəxsi asılılığın ləğv edilməsidir. Bu Əsasnamə ilə Azərbaycanın sahibkar kəndliləri şəxsən azad elan edilirdilər. İslahat hakim zümrəyə qeyri-iqtisadi asılılıq imkanı verən qayda və qanunları ləğv etdi. Kəndlilər öz pay torpaqlarını satın ala bilməyib, mülkədardan iqtisadi cəhətdən asılı qalsalar da, bu şəxsi asılılıq deyildi və islahatın bu xüsusiyyətləri sahibkar kəndlərində feodal-asılı münasibətlərə zərbə vurdu. Məhz bu nöqteyinəzərdən də 1870-ci il kəndli əsasnaməsi kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynadı. Lakin, islahat bütövlükdə Azərbaycan kəndində əsaslı dəyişikliklər yarada bilmədi. Çünki sahibkar kəndliləri həmin dövrdə Azərbaycan kəndlilərinin 1/5 hissəsini təşkil edirdilər.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Rusiyada kendli islahati 1861 ci ilde kecirilen islahat TarixiRusiyada kendli islahatinin kecirilmesinden xeyli kecmesine baxmayaraq carizm Cenubi Qafqazda islahat kecirmeye telesmirdi Yerli feodallarla six ittifaqa girmis car hokumeti onlari ozunden narazi salmaq istemirdi Lakin Rusiyada kapitalizmin suretli inkisafi ucqarlarda ciddi deyisikliklerin edilmesini teleb edirdi Evvelceden onu da qeyd edek ki Azerbaycanda kendli islahatini kecirmek telebini ireli suren ictimai tebeqeler zeif idi Islahat erefesinde Rusiyadan ferqli olaraq biz Azerbaycanda ele bir ciddi kendli usyani ve ya naraziliqlarin sahidi olmuruq Halbuki kendli islahati erefesinde 1859 1861 ci illerde Rusiyani basdan basa kendli herekati burumusdu ve Rusiyada ilk inqilabi serait yaranmisdi Rusiyadan ferqli olaraq Azerbaycanda torpaq sahibleri ile kendliler arasinda movcud olan sosial ziddiyyet o qeder de keskin deyildi Azerbaycanda kendliler ne torpaga ne de feodalin sexsiyyetine tehkim olunmamisdilar Azerbaycanda sahibkar kendliler torpaga ve mulkedarlara tehkim olmayib sahibkar torpaqlarinda yasayan dovlet kendlileri hesab edilirdiler Bundan elave hokumet Azerbaycanda kendli islahatinin heyata kecirilmesi ucun hele seraitin olmadigini bahene edir ve bunun ucun hazirliq tedbirlerinin gorulmesinin vacibliyini qeyd edirdi Butun bunlar hokumete islahati texire salmaga imkan verirdi Lakin hokumet gec de olsa ucqarlarda o cumleden Azerbaycanda kendli islahatini kecirmeye mecbur oldu Bunun ucun bir sira hazirliq isleri gorulmeye basladi Islahati kecirmek ucun ilk novbede dovlet sahibkar ve kendlilerin pay torpaqlarinin serhedleri deqiq mueyyen edilmeli idi Bu meqsedle Zaqafqaziya Merz palatasi tesis edildi ve 1861 ci ilin 29 iyununda merkezlesdirme isini heyata kecirmek ucun Esasname tesdiq edildi 1 yanvar 1862 ci ilden etibaren Zaqafqaziya merz palatasi fealiyyete basladi Ele hemin ilde Cenubi Qafzaq Merkezi Islahat Komitesi de yaradildi Lakin merkezlesdirme isi cox leng gedirdi Tekce onu qeyd etmek kifayetdir ki merzlesdirme isine bilavasite baslanandan 25 il kecenedek merkezlesdirilmeli olan torpaqlarin cemisi 5 i mubahisesiz merzlesdirilmisdi Yerde qalan torpaqlar mubahiseli torpaq fonduna daxil edilmisdi Islahata hazirliq sahesinde ikinci muhum addim 1866 ci ilde bey komissiyalarinin yaradilmasi idi Bey komissiyalari Cenubi Qafqaz quberniyalarinda ali muselman silkinin terkibini mueyyen etmeli idi Ali muselman silkinin terkibinin mueyyen edilmesi de cox boyuk cetinliklerle bagli idi Bele ki bir sira yalanci beyler pulla sahidler tutur memurlara rusvet vererek ozlerini ali muselman silkinin siralarina saldirirdilar Umumiyyetle bey komissiyalari Bakida 22 yanvar 1870 ci ilden 1880 ci iledek Susada 15 mart 1870 ci ilden 1876 ci iledek Tiflis ve Irevanda ise 1865 1867 ci illerde fealiyyet gostermisdir Butovlukde Azerbaycanda bey komissiyalari terefinden 1 188 nesil esli necabetli bey nesli kimi tanindi texminen bir o qeder yeni 1 048 nesle bey titulu verilmekden imtina edildi Bundan elave Sirvan Talis ve Baki 3 kecmis xan nesli tesdiq edildi Lakin Azerbaycanin ali muselman silkine daxil olan beyler rus zadeganlari ile beraber huquqda tutulmurdular onlar yerli ve ali hakimiyyet orqanlarinda temsil olunmurdular Nehayet mueyyen hazirliqlardan sonra 1870 ci ilin may ayinin 14 de Cenubi Qafqaz quberniyalari Yelizavetpol Baki Irevan ve qismen de Tiflis quberniyalari ali muselman silkinden olan sexslerin habele ermeni meliklerinin torpaqlarinda sakin olan dovlet kendlilerinin torpaq qurulusu haqqinda esasname qebul olundu Esasname nin adindan gorunduyu kimi islahat Azerbaycanin sahibkar kendlilerine samil edilirdi ki onlar da umumi kendli kutlesinin 1 5 hissesini teskil edirdiler Ona gore de bu islahat butovlukde Azerbaycan kendinde koklu deyisikliye sebeb ola bilmezdi Islahatda kendlileri maraqlandiran uc meseleye torpaq sexsi azadliq vergi ve mukellefiyyet meselesine toxunulurdu Esasname ye gore qanun verilene qeder kendlinin istifadesinde olan heyetyani torpaq saheleri meyve tut uzum baglari onun daimi istifadesinde olan ekin ve b saheler onun pay torpagi hesab edilirdi Kendli oz pay toraqlarini hisse hisse ve ya butov sekilde sahibkarlarla qarsiliqli raziliga gore satin ala bilerdi Ancaq bu zaman her bir ev 15 desyatinden cox torpaq satin ala bilmezdi Kendli oz pay torpaqlarini hansi sekilde olursa olsun satin alarken dovlet terefinden ona hec bir yardim gosterilmirdi Movcud Esasname elan edilenden 2 ay sonra nizamlanma qaydalarinin hazirlanmasina baslanilmali idi Nizamlanma qaydalari her bir malikane ucun esasname elan edildikden 2 il kecenedek hazirlanir ve heyata kecirilirdi Nizamlanma qaydalarini hazirlamaga baslamazdan en azi 15 gun qabaq hem sahibkara hem de kendliye cagiris vereqi gonderilmeli idi Onlar nizamlama qaydalarinin hazirlanmasinda istirak etmeli idiler Islahata gore sahibkar kendlilerine 1870 ci il islahatina qeder istifade etdikleri torpaq sahelerinden daimi istifade etmek huququ verilirdi ki bu da sahibkar kendlerinde torpaqdan istifadede sabitlik yaradirdi Bele ki her bir sexs ozunun istifade etdiyi torpaq payini neslinin davamcisina verirdi ve sahibkarin onu geri almaq huququ yox idi Sahibkar kendlilerine oz pay torpaqlarini satin almaq huququ verilse de bu mecburi deyildi Maraqlidir ki Esasname de satin alinmali torpagin deqiq miqdari gosterilmirdi Halbuki bu vaxta qeder demek olar ki butun tarixi edebiyyatda bu sahede yanlis fikir hokm surur Esasnamede qeyd edilirdi ki 1870 ci il 14 may qanunu verilenedek kendlinin istifadesinde olan torpaqlar onlarin daimi istifadesine verilir Bes desyatinlik norma Rusiyanin merkezi quberniyalarinda son hedd kimi goturulmus ve umumiyyetle orada her quberniya ucun yuxari ve asagi norma mueyyen edilmisdi 1870 ci il Esasnamesi ile hokumet 5 desyatinlik normani mubahiseli meseleler ucun ve hem de sahibkarlara artiq torpaq sahelerini kesmek huququ vermek ucun ortaya atmisdi Bele ki kend icmasinda pay torpagi her bir kisi ucun 5 desyatinden cox olardisa ve mulkedarlara ekine yararli torpaqlarin 1 3 hissesinden azi qalardisa sahibkara evvelceden malik oldugu torpagin artiq hissesini kesib goturmek huququ verilirdi Torpaqlarin satin alinmasi ucun onun qiymetinin mueyyenlesdirilmesi vacib idi Eger torpaq mulkedar ve kendli arasinda raziliq esasinda satin alinardisa onda torpagin qiymetini onlar ozleri mueyyen edirdiler Eger kendli torpagi oz telebi ile satin almaq isteyirdise onda dovlet orqanlari torpagin satin alma qiymetini mueyyen etmeli idi Bu sahede iki defe mueyyen tesebbus gosterilmisdi 1 1872 1876 ci illerde torpagin 1 desyatinin mehsuldarligindan asili olaraq Baki quberniyasinda 18 manat 19 qepikden 30 manat 15 qepiyedek Yelizavetpol quberniyasinda ise 25 manatdan 202 manata qeder Naxcivan qezasinda ise 20 manat 66 qepikden 54 manat 56 qepiyedek Hetta resmi hokumet daireleri de hemin qiymetlerin movcud veziyyete uygun olmadigini etiraf edirdiler Mehz bu sebebden de Qafqaz canisini hemin qiymetleri tesdiq etmekden imtina etmisdi Ikinci defe torpagin 1 desyatininin qiymetinin mueyyenlesdirilmesi ucun 1876 1883 cu illerde cehd gosterildi Bu defe torpagin 1 desyatinin qiymeti onun keyfiyyetinden asili olaraq Baki ve Yelizavetpol quberniyalarinda her desyatin torpaga 12 manat 50 qepikden 45 manata Naxcivan qezasinda 17 manat 50 qepikden 53 manata qeder mueyyen edilmisdi Ancaq hemin qiymetler de movcud veziyyete uygun deyildi Muqayise ucun deye bilerik ki Baki quberniyasinda torpagin 1 desyatinin qiymeti akad E S Sumbatzadenin hesablamalarina gore Minsk quberniyasindan 25 Astraxandan 20 Orenburq Moqilyov Perm Tavriyadan 10 butovlukde Rusiyadan 7 7 defe baha idi Yelizavetpol quberniyasinda ise torpagin her desyatinin qiymeti Astraxandan 60 Orenburq Samara Moqilyovdan 40 Perm Minskden 30 Kiyev Riyazan Moskvadan 10 butovlukde Rusiyadan 17 defe baha idi Bu onu gosterir ki hokumet Cenubi Qafqazda islahatin heyata kecirilmesinde maraqdi deyildi O hem qiymetlerin mueyyen edilmesini yubadir hem de vikup odenc emeliyyatinin heyata kecirilmesi ucun hec bir yardim gostermirdi Halbuki Rusiyada kendli banklari vasitesile torpaqlarin satin alinmasina borc pul ayrilmisdi ve kendliler islahatdan derhal sonra oz pay torpaqlarinin mulkiyyetcisine cevrilirdiler Mehz bu sebeden de Rusiyada torpaqlarin satin alinmasi mecburi idi 1870 ci il kendli islahati xirda kendli torpaq sahibliyini yaratmaq evezine kendlilerin torpaqdan istifadesini qanunilesdirdi Azerbaycanin sahibkar kendinde coxlu miqdarda xirda kendli torpaq sahibliyinin yaradilmasi iri torpaq sahiblerinin menafeyine ziddi idi Qafqaz ve Merkezi Hokumet terefinden uzun muddet torpaqlarin satinalma qiymetlerinin deqiq mueyyen edilmemesi ve bu ise dovlet yardiminin gosterilmemesinin sebebi bununla aydin olur Bu vaxta qeder tarixi edebiyyatda 1912 ci ile qeder yeni torpaqlarin mecburi satin alinmasi haqqinda qanun verilene qeder satin alma emeliyyatinin kecirilmediyi gosterilirdi Meselen Azerbaycan tarixinin kapitalizm dovrunun en boyuk tarixcisi olan E S Sumbatzade yazirdi ki 1885 ci iledek Azerbaycanda kendlilerin ne tek ne de icmaliqla pay torpagini satin almasi faktina rast gelmirik Yalniz 1885 ci ilde Baki quberniyasinda 11 5 min kendli teserrufatindan yalniz 10 teserrufat ikiterefli raziliq esasinda oz pay torpagini satin ala bilmisdi Yelizavetpol quberniyasinda veziyyet bundan da pis idi Bele ki yalniz 1902 ci ilde Susa ve Yelizavetpol qezalarinda iki malikanede ve bir nece basqa kendli teserrufatinda pay torpagini satin almaga tesebbus gosterilmisdi Lakin satinalma qiymetlerinin yuksek olmasi sebebinden onlar da pay torpaqlari ala bilmediler XX esrin 80 ci illerinde Y Elesgerovun apardigi tedqiqatlara gore 1870 ci ilden 1912 ci iledek Azerbaycanin 40 sahibkar kendinde muxtelif novden olan 2000 desyatin torpaq sahesi satin alinmis ve bunun muqabilinde sahibkarlara 120 min manat pul odenilmisdi Satinalma emeliyyati muveffeqiyyet qazanmasa da sahibkar kendlileri faktiki olaraq oz pay torpaqlarinin sahiblerine cevrildiler ve mulkedar hec bir vechle onu bu torpaqdan cixara bilmezdi Bu noqteyi nezerden 1870 ci il islahatindan sonra torpaqdan istifadede sabitlik yarandi ki bu da buijua xarakteri dasiyirdi Bele ki indi kendli her desyatin torpaga gore natural vergi olan 1 10 ve ya 30 qepik pul odedikden sonra istifadesinde olan pay torpaqlarindan goturduyu mehsulun yerde qalan hissesinden azad sekilde istifade ede bilerdi Bu 1870 ci il islahatindan sonra sahibkar kendlerinde aqrar munasibetlerin spesifik xususiyyetlerinden biridir 1870 ci il islahatinin tertibcileri mulkedarlan narazi salmamaga calisirdilar Islahatin metninde 2 bir terefden qeyd olunurdu ki sahibkar kendlilere meskun olduqlari torpaqlardan daimi istifade etmek huququ verilirdi Diger terefden ise sahibkar kendlilerin istifade etdikleri torpaqlarin torpaq sahibinin ixtiyarinda qaldigi qeyd olunurdu Buna gore de sahibkar kendlileri 1912 ci il islahatina qeder oz pay torpaqlannin mulkiyyetcisine cevrilmediler Onlar uzun muddet muveqqeti mukellefiyyetli kendli kateqoriyasina daxil edildiler Belelikle 1870 ci il kendli islahati sahibkar kendlerinde torpaq meselesini hell etmedi Yene de bey ve mulkedarlarin ixtiyannda kulli miqdarda torpaq qaldi Islahatdan sonra Baki quberniyasinda 11 4 min kendli teserrufatinin ixtiyannda 110 3 min desyatin mulkedarlarin ixtiyarinda ise 246 9 min desyatin ve ya 2 defe cox torpaq qalmisdi Yelizavetpol quberniyasinda ise 47 5 min kendli teserrufatinin istifadesinde 124 3 min desyatin mulkedarlann ixtiyarinda ise 4 defe cox ve ya 440 7 min desyatin torpaq sahesi qalmisdi Bu reqemler Azerbaycanin sahibkar kendinde torpaq meselesinin ne veziyyetde oldugunu eyani sekilde gosterir Islahatin toxundugu diger muhum mesele vergi ve mukellefiyyetler idi 1870 ci il islahatina gore biyar her desyatin pay torpagina gore 30 qepik pulla evez edilirdi Bu xususi ehemiyyete malik idi Mulkedarin teserrufatinda islemek ucun her 10 aileden 1 nefer kendli her aileden 18 gun mulkedarin teserrufatinda islemek ucun ilde 1 nefer ayirmasi da legv edildi ki bu da kendde kapitalist munasibetlerinin inkisafina muhum tesir gosterirdi Bununla bele mehsulun 1 10 nin beyin huzuruna aparilmasi saxlanilirdi Bundan elave islahatda meselerden istifade evezine vergi odenilmesi de nezerde tutulurdu Islahatda genis yer tutan meselelerden biri de sexsi asililigin legv edilmesidir Bu Esasname ile Azerbaycanin sahibkar kendlileri sexsen azad elan edilirdiler Islahat hakim zumreye qeyri iqtisadi asililiq imkani veren qayda ve qanunlari legv etdi Kendliler oz pay torpaqlarini satin ala bilmeyib mulkedardan iqtisadi cehetden asili qalsalar da bu sexsi asililiq deyildi ve islahatin bu xususiyyetleri sahibkar kendlerinde feodal asili munasibetlere zerbe vurdu Mehz bu noqteyinezerden de 1870 ci il kendli esasnamesi kendde kapitalist munasibetlerinin inkisafinda muhum rol oynadi Lakin islahat butovlukde Azerbaycan kendinde esasli deyisiklikler yarada bilmedi Cunki sahibkar kendlileri hemin dovrde Azerbaycan kendlilerinin 1 5 hissesini teskil edirdiler IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler