Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rasizadə alqoritmi — rifahı xammal ixracından asılı olan dövlətlərdə sənayesizləşmə, yoxsullaşma, deqradasiya və həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi prosesində hadisələrin təbii ardıcıllığını izah edən tipoloji model, biri qaçılmaz olaraq digərinə gətirib çıxarır. O, ilk dəfə 2008-ci ildə qlobal iqtisadi böhran ərəfəsində amerikalı tədqiqatçı Əli Rasizadə tərəfindən tərtib edilmiş və neft, qaz ixrac edən ölkələrin sosial-iqtisadi göstəricilərinin və digər minerallar aşağı düşmə dövrlərinin ardıcıllığını proqnozlaşdırmaq üçün sonrakı illərdə elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.
Nəzəri təsvir
Alqoritm ilk dəfə nəzəri olaraq onun müəllifi tərəfindən 2008-ci ilin qlobal iqtisadi böhranı ərəfəsində "Contemporary Review" Oksford elmi jurnalında dünya neft və qaz qiymətlərinin yüksəlişinin zirvəsində, heç kimin neft üçün geri dönməz nəticələrlə gözlənilən ucuzlaşmasını gözləmədiyi bir vaxtda ixrac edən ölkələr təsvir edilmişdir. Bundan əvvəl neft bumu nəticəsində ixrac edilən faydalı qazıntıların qiymətlərinin qalxmasının milli valyutanın real məzənnəsinin möhkəmlənməsinə və onların ixracatçılarının iqtisadi inkişafına təsiri yalnız "Holland xəstəliyi" nəzəriyyəsi ilə təsvir edilirdi. Bu termin ilk dəfə 1977-ci ildə London Economist jurnalı tərəfindən istifadə edilib, və avstraliyalı iqtisadçı Maks Kordenin sonrakı əsərlərində istifadə edilmişdir. Bu nəzəriyyənin müəllifi Hollandiya iqtisadiyyatını artan təbii qaz qiymətlərinin ixracından asılılığında model kimi götürmüşdür, çünki bu ölçüdə olan ölkədə bu fenomenin bütün yerli iqtisadiyyata, sonra isə tədqiqatının nəticələrini tipoloji nümunə kimi ümumiləşdirmişdir təsirini klassik formada izləmək daha asan idi.
1970-ci illərdə Hollandiyada olduğu kimi, 2000-ci illərin əvvəllərində dünya bazarında neftin qiymətinin sürətlə artması neft hasil edən ölkələrdə: Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan, Nigeriya, Əlcəzair, Venesuela və Körfəz ölkələrində də analoji təsir göstərdi. Xəzinəyə daxil olan neft dollarları ilə Çin və ya Türkiyə kimi ölkələrdən hazır məhsul almaq daha məqsədəuyğun olduğu bir vaxtda məhsuldar əməklə məşğul olmaq sadəcə olaraq sərfəli olmadığı bir vaxtda onların hamısı "Holland xəstəliyinə" yoluxdu. Bu ölkələrdə milli valyutaların möhkəmlənməsi və hiperinflyasiya nəticəsində yerli sənaye və kənd təsərrüfatının məhdudlaşdırılması, işsizliyin artması və daxil olan axının bölgüsünə çıxışı olan plutokratiyanın yaranması ilə sinfi təbəqələşmənin dərinləşməsi neft dollarları və eyni neft dollarlarını bankları, ticarət əməliyyatları, tikinti və dövlət sifarişlərinin icrası vasitəsilə dövriyyəyə buraxan oliqarxiya baş verdi.
Bununla belə, "Holland xəstəliyi" nəzəriyyəsi dünya bazarında neftin qiyməti aşağı düşməyə başlayandan sonra hadisələrin sonrakı gedişatını təsvir etmirdi: neft bumu başa çatdıqdan sonra bu, neftdən asılı ölkələr üçün necə nəticələnəcək? 2008-ci ildə neftin qiyməti ilin ortasındakı 147 dollardan ilin sonunda 75 faiz ucuzlaşaraq 32 dollara düşdüyü zaman məhz belə oldu. İxrac edən ölkələrdə çaxnaşma və iqtisadi böhran başladı — heç kim bunu gözləmirdi və buna hazır deyildi. Məhz bu məqamda Əli Rasizadənin hələ 2008-ci ilin yayında, neftin qiymətinin pik həddə çatdığı və onun düşməsindən əsər-əlamət qalmadığı bir vaxtda onun yazdığı məqalə nəşr olundu. Məqalənin ortaya çıxması o qədər vaxtında idi ki, orada tərtib edilmiş payız alqoritmi elmi ədəbiyyatda nəzəriyyənin müəllifindən sonra "Rasizadə alqoritmi" kimi götürüldü. O, XXI əsrin əvvəllərindəki Xəzər neft bumu nümunəsindən istifadə edərək, onun əvvəlki işlərinin nəticələrini nəzəri cəhətdən ümumiləşdirmiş və elm aləmində təqdim etmişdir.
Ümumi şəkildə alqoritm belə görünür: neft və qaz hasilatının və ya qiymətlərinin aşağı düşməsi > xəzinəyə neft dollarları axınının sinxron azalması > yerli valyutanın devalvasiyası > dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin dollar hesablanmasında azalması > dövlət aparatında ştatların, idarə və təşkilatların ixtisarı > əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin düşməsi > məhsullar, mallar, xidmətlər və daşınmaz əmlak qiymətlərinin dollar ekvivalentində azalması > idxalın və gömrük yığımlarının azalması > özəl sektorunda ümumi müflisləşmə və işçilərin kütləvi ixtisarı > vergi bazasının sıxılması > büdcə işçilərin maaşları və sosial müavinətlərin kəsilməsi > kütləvi işsizlik və əhalinin yoxsullaşması > ölkənin üçüncü dünya dövlətləri arasındaki qanuni yerinə düşməsi.
İstinadlar
- "A.Rasizade. The end of cheap oil. = Contemporary Review (Oxford), Autumn 2008, volume 290, number 1690, pages 273—284". 2021-02-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-01.
- "The Dutch disease. = The Economist (London), 26.XI.1977, pages 82-83" (PDF). 2021-11-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-14.
- "W.M.Corden. Booming sector and Dutch disease economics: survey and consolidation. = Oxford Economic Papers, November 1984, volume 36, number 3, pages 359—380" (PDF). 2020-06-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-12-01.
- Misal üçün, Rasizadə alqoritmi aşağıdakı elmi əsərlərdə qeyd olunub: M.Humphreys, J.D.Sachs, J.Stiglitz. Escaping the resource curse. Columbia University Press (New York), 2009; K.M.Morrison. Oil, nontax revenue and the redistributional foundations of regime stability. = International Organization (Cambridge University Press), January 2009, volume 63, number 1, pages 107—138; O.J.Blanchard & J.Galí. The macroeconomic effects of oil price shocks. = International Dimensions of Monetary Policy (University of Chicago Press), Summer 2009, pages 182—203; J.D.Hamilton. Causes and consequences of the oil shock of 2007—2008. = University of California at San Diego, 2009, 69 pages; R.Torvik. Why do some resource-abundant countries succeed while others do not? = Oxford Review of Economic Policy, July 2009, volume 25, issue 2, pages 241—256.
- Algoritmin daha ətraflı təsviri üçün bax: Algorithm of Rasizade (basic principles). = The Russian Question, 15.VII.2022. 2022-07-21 at the Wayback Machine
Müvafiq biblioqrafiya
- A.Rasizade. Azerbaijan and the oil trade: prospects and pitfalls. = The Brown Journal of World Affairs (Brown University Press), Summer-Fall 1997, volume 4, number 2, pages 277—294.
- A.Rasizade. Azerbaijan, the US and oil prospects on the Caspian Sea. = Journal of Third World Studies (Association of Third World Studies), Spring 1999, volume 16, number 1, pages 29-48.
- A.Rasizade. Mythology of the munificent Caspian bonanza and its concomitant pipeline geopolitics. = Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East (Duke University Press), 2000 double issue, volume 20, numbers 1-2, pages 138—152.
- A.Rasizade. The great game of Caspian energy: ambitions and the reality. = Journal of Southern Europe and the Balkans (London: Taylor & Francis), April 2005, volume 7, number 1, pages 1-17.
- A.Rasizade. The end of cheap oil. = Contemporary Review (Oxford), Autumn 2008, volume 290, number 1690, pages 273—284.
Ədəbiyyat
- Dead ends of transition: rentier economies and protectorates (edited by M.Dauderstädt & A.Schildberg). Campus Verlag, Frankfurt, 2006, 249 pages.
- J.D.Sachs & A.M.Warner. The curse of natural resources. = European Economic Review (Amsterdam), May 2001, volume 45, issues 4–6, pages 827–838.
- N.Shaxson. Oil, corruption and the resource curse. = International Affairs (London), November 2007, volume 83, number 6, pages 1123–1140.
- M.I.Goldman. Petrostate: Putin, power and the new Russia. Oxford University Press, London, 2008, 244 pages.
- M.L.Ross. The oil curse: how petroleum wealth shapes the development of nations. Princeton University Press, Princeton (USA), 2012, 312 pages.
- S.LeVine. The oil and the glory: the pursuit of empire and fortune on the Caspian Sea. Random House, New York, 2007, 470 pages.
- Escaping the resource curse (edited by M.Humphreys, J.D.Sachs, J.Stiglitz). Columbia University Press, New York, 2007, 432 pages.
- E.R.Sadik-zada. Oil abundance and economic growth. Logos Verlag, Berlin, 2016, 167 pages.
- D.Yergin. The Prize: the epic quest for oil, money and power. Simon & Schuster, New York, 1991, 877 pages.
- M.A.El-Gamal & A.M.Jaffe. Oil, dollars, debt and crises: the global curse of black gold. Cambridge University Press, Cambridge (England), 2010, 217 pages.
- P.Roberts. The end of oil: on the edge of a perilous new world. Houghton Mifflin, New York, 2004, 389 pages.
- D.O’Sullivan. Petromania: black gold, paper barrels, and oil price bubbles. Harriman House, Petersfield (England), 2009, 306 pages.
- Algorithm of Rasizade (basic principles). = The Russian Question, 15. VII.2022.
- Алгоритм Расизаде: обсуждение. = Мировой кризис (Москва), 3. XII.2017.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rasizade alqoritmi rifahi xammal ixracindan asili olan dovletlerde senayesizlesme yoxsullasma deqradasiya ve heyat seviyyesinin asagi dusmesi prosesinde hadiselerin tebii ardicilligini izah eden tipoloji model biri qacilmaz olaraq digerine getirib cixarir O ilk defe 2008 ci ilde qlobal iqtisadi bohran erefesinde amerikali tedqiqatci Eli Rasizade terefinden tertib edilmis ve neft qaz ixrac eden olkelerin sosial iqtisadi gostericilerinin ve diger minerallar asagi dusme dovrlerinin ardicilligini proqnozlasdirmaq ucun sonraki illerde elmi dovriyyeye daxil edilmisdir Nezeri tesvirEli Rasizade 2024 cu ilde Bakida Alqoritm ilk defe nezeri olaraq onun muellifi terefinden 2008 ci ilin qlobal iqtisadi bohrani erefesinde Contemporary Review Oksford elmi jurnalinda dunya neft ve qaz qiymetlerinin yukselisinin zirvesinde hec kimin neft ucun geri donmez neticelerle gozlenilen ucuzlasmasini gozlemediyi bir vaxtda ixrac eden olkeler tesvir edilmisdir Bundan evvel neft bumu neticesinde ixrac edilen faydali qazintilarin qiymetlerinin qalxmasinin milli valyutanin real mezennesinin mohkemlenmesine ve onlarin ixracatcilarinin iqtisadi inkisafina tesiri yalniz Holland xesteliyi nezeriyyesi ile tesvir edilirdi Bu termin ilk defe 1977 ci ilde London Economist jurnali terefinden istifade edilib ve avstraliyali iqtisadci Maks Kordenin sonraki eserlerinde istifade edilmisdir Bu nezeriyyenin muellifi Hollandiya iqtisadiyyatini artan tebii qaz qiymetlerinin ixracindan asililiginda model kimi goturmusdur cunki bu olcude olan olkede bu fenomenin butun yerli iqtisadiyyata sonra ise tedqiqatinin neticelerini tipoloji numune kimi umumilesdirmisdir tesirini klassik formada izlemek daha asan idi 1970 ci illerde Hollandiyada oldugu kimi 2000 ci illerin evvellerinde dunya bazarinda neftin qiymetinin suretle artmasi neft hasil eden olkelerde Rusiya Qazaxistan Azerbaycan Nigeriya Elcezair Venesuela ve Korfez olkelerinde de analoji tesir gosterdi Xezineye daxil olan neft dollarlari ile Cin ve ya Turkiye kimi olkelerden hazir mehsul almaq daha meqsedeuygun oldugu bir vaxtda mehsuldar emekle mesgul olmaq sadece olaraq serfeli olmadigi bir vaxtda onlarin hamisi Holland xesteliyine yoluxdu Bu olkelerde milli valyutalarin mohkemlenmesi ve hiperinflyasiya neticesinde yerli senaye ve kend teserrufatinin mehdudlasdirilmasi issizliyin artmasi ve daxil olan axinin bolgusune cixisi olan plutokratiyanin yaranmasi ile sinfi tebeqelesmenin derinlesmesi neft dollarlari ve eyni neft dollarlarini banklari ticaret emeliyyatlari tikinti ve dovlet sifarislerinin icrasi vasitesile dovriyyeye buraxan oliqarxiya bas verdi Bununla bele Holland xesteliyi nezeriyyesi dunya bazarinda neftin qiymeti asagi dusmeye baslayandan sonra hadiselerin sonraki gedisatini tesvir etmirdi neft bumu basa catdiqdan sonra bu neftden asili olkeler ucun nece neticelenecek 2008 ci ilde neftin qiymeti ilin ortasindaki 147 dollardan ilin sonunda 75 faiz ucuzlasaraq 32 dollara dusduyu zaman mehz bele oldu Ixrac eden olkelerde caxnasma ve iqtisadi bohran basladi hec kim bunu gozlemirdi ve buna hazir deyildi Mehz bu meqamda Eli Rasizadenin hele 2008 ci ilin yayinda neftin qiymetinin pik hedde catdigi ve onun dusmesinden eser elamet qalmadigi bir vaxtda onun yazdigi meqale nesr olundu Meqalenin ortaya cixmasi o qeder vaxtinda idi ki orada tertib edilmis payiz alqoritmi elmi edebiyyatda nezeriyyenin muellifinden sonra Rasizade alqoritmi kimi goturuldu O XXI esrin evvellerindeki Xezer neft bumu numunesinden istifade ederek onun evvelki islerinin neticelerini nezeri cehetden umumilesdirmis ve elm aleminde teqdim etmisdir Umumi sekilde alqoritm bele gorunur neft ve qaz hasilatinin ve ya qiymetlerinin asagi dusmesi gt xezineye neft dollarlari axininin sinxron azalmasi gt yerli valyutanin devalvasiyasi gt dovlet budcesinin gelir ve xerclerinin dollar hesablanmasinda azalmasi gt dovlet aparatinda statlarin idare ve teskilatlarin ixtisari gt ehalinin aliciliq qabiliyyetinin dusmesi gt mehsullar mallar xidmetler ve dasinmaz emlak qiymetlerinin dollar ekvivalentinde azalmasi gt idxalin ve gomruk yigimlarinin azalmasi gt ozel sektorunda umumi muflislesme ve iscilerin kutlevi ixtisari gt vergi bazasinin sixilmasi gt budce iscilerin maaslari ve sosial muavinetlerin kesilmesi gt kutlevi issizlik ve ehalinin yoxsullasmasi gt olkenin ucuncu dunya dovletleri arasindaki qanuni yerine dusmesi Istinadlar A Rasizade The end of cheap oil Contemporary Review Oxford Autumn 2008 volume 290 number 1690 pages 273 284 2021 02 02 tarixinde Istifade tarixi 2023 12 01 The Dutch disease The Economist London 26 XI 1977 pages 82 83 PDF 2021 11 03 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 02 14 W M Corden Booming sector and Dutch disease economics survey and consolidation Oxford Economic Papers November 1984 volume 36 number 3 pages 359 380 PDF 2020 06 05 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 12 01 Misal ucun Rasizade alqoritmi asagidaki elmi eserlerde qeyd olunub M Humphreys J D Sachs J Stiglitz Escaping the resource curse Columbia University Press New York 2009 K M Morrison Oil nontax revenue and the redistributional foundations of regime stability International Organization Cambridge University Press January 2009 volume 63 number 1 pages 107 138 O J Blanchard amp J Gali The macroeconomic effects of oil price shocks International Dimensions of Monetary Policy University of Chicago Press Summer 2009 pages 182 203 J D Hamilton Causes and consequences of the oil shock of 2007 2008 University of California at San Diego 2009 69 pages R Torvik Why do some resource abundant countries succeed while others do not Oxford Review of Economic Policy July 2009 volume 25 issue 2 pages 241 256 Algoritmin daha etrafli tesviri ucun bax Algorithm of Rasizade basic principles The Russian Question 15 VII 2022 2022 07 21 at the Wayback MachineMuvafiq biblioqrafiyaA Rasizade Azerbaijan and the oil trade prospects and pitfalls The Brown Journal of World Affairs Brown University Press Summer Fall 1997 volume 4 number 2 pages 277 294 A Rasizade Azerbaijan the US and oil prospects on the Caspian Sea Journal of Third World Studies Association of Third World Studies Spring 1999 volume 16 number 1 pages 29 48 A Rasizade Mythology of the munificent Caspian bonanza and its concomitant pipeline geopolitics Comparative Studies of South Asia Africa and the Middle East Duke University Press 2000 double issue volume 20 numbers 1 2 pages 138 152 A Rasizade The great game of Caspian energy ambitions and the reality Journal of Southern Europe and the Balkans London Taylor amp Francis April 2005 volume 7 number 1 pages 1 17 A Rasizade The end of cheap oil Contemporary Review Oxford Autumn 2008 volume 290 number 1690 pages 273 284 EdebiyyatDead ends of transition rentier economies and protectorates edited by M Dauderstadt amp A Schildberg Campus Verlag Frankfurt 2006 249 pages J D Sachs amp A M Warner The curse of natural resources European Economic Review Amsterdam May 2001 volume 45 issues 4 6 pages 827 838 N Shaxson Oil corruption and the resource curse International Affairs London November 2007 volume 83 number 6 pages 1123 1140 M I Goldman Petrostate Putin power and the new Russia Oxford University Press London 2008 244 pages M L Ross The oil curse how petroleum wealth shapes the development of nations Princeton University Press Princeton USA 2012 312 pages S LeVine The oil and the glory the pursuit of empire and fortune on the Caspian Sea Random House New York 2007 470 pages Escaping the resource curse edited by M Humphreys J D Sachs J Stiglitz Columbia University Press New York 2007 432 pages E R Sadik zada Oil abundance and economic growth Logos Verlag Berlin 2016 167 pages D Yergin The Prize the epic quest for oil money and power Simon amp Schuster New York 1991 877 pages M A El Gamal amp A M Jaffe Oil dollars debt and crises the global curse of black gold Cambridge University Press Cambridge England 2010 217 pages P Roberts The end of oil on the edge of a perilous new world Houghton Mifflin New York 2004 389 pages D O Sullivan Petromania black gold paper barrels and oil price bubbles Harriman House Petersfield England 2009 306 pages Algorithm of Rasizade basic principles The Russian Question 15 VII 2022 Algoritm Rasizade obsuzhdenie Mirovoj krizis Moskva 3 XII 2017