Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qovunağacı (lat. Carica papaya) — bitkilər aləminin kələmçiçəklilər dəstəsinin karikakimilər fəsiləsinin karika cinsinə aid bitki növü.
| Qovunağacı | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Qovunağacı | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Milyonlarla insanın qida rasionuna daxil olan və mamao, paupau, papayya, çörəkağacı adları ilə tanınan qovunağacı (yemişağacı) karika (lat. Carica) cinsindəndir. Sarımtıl-ağ rəngli çiçəkləri bir və ya iki cinsiyyətlidir. Meyvəsi sarı və ya sarımtıl yaşıl olub, forma və quruluşu qovunu xatırladır. Məşhur səyyah Vasko da Qama qovunağacının dadına baxaraq onu "Hindistan qızıl ağacı" adlandırmışdır. Qovunağacı həcmcə armuddan bir qədər böyükdür, sarı və narıncı rəngli qabığı olur. Tünd narıncı lətinin içində çoxlu xırda və bir qədər bibər dadı verən yeməli toxumları var. Floridada yerli əhali qovunağacının yarpağından paltarları yumaq üçün sabun kimi istifadə etdikləri üçün ştatda onu "zənci sabunu" adlandırırlar. Meyvənin şirəsi mədə şirəsini əvəz edəcək qədər güclü fiziolojiaktivliyə malikdir və bu onun tərkibindəki papain adlı fermentin hesabına yaranır. Meyvəsi sarı və ya sarımtıl yaşıl olub, forma və quruluşu qovunu xatırladır. Şirəsindən papain fermenti alınır. Zülalları parçalayan papain tibdə və kosmetikada istifadə olunur.
Botaniki təsviri
Çox da hündür olmayan 5-10 metrlik həmişəyaşıl palmayabənzər papayya ağacı yarpaqsız gövdəyə malikdir. Bitki ikievli olub erkək və dişi fərdlərə ayırd edilir. Yarpaqları gövdənin lap ucunda yerləşir, diametrləri 50-70 sm-dir, formasına və dadına görə yemişi xatırladan kəhraba və ya sarı rəngli meyvələri isə 15-45 sm uzunluğunda, diametri 10-30 sm-ə, çəkisi isə 2-2,5 kq-a yaxındır. Tez yetişən bu bitki cəmi 5 il ömür sürür.
Yetişdirilməsi və istifadəsi
Papayyanın vətəni Meksikanın cənubu, Mərkəzi Amerika və Cənubu Amerikanın şimalı sayılır. Şaxtaya dözümü olmayan, suyu çox sevən bitki bütün tropik qurşaqda ilin istənilən fəslində yetişdirilir. Meyvələri alarkən hamar qabıqlı olanlara üstünlük vermək lazımdır. Əgər meyvələri kal olarsa, dəyməsi üçün 3-4 gün qaranlıq mühitdə və ya bananla bir qabda saxlamaq kifayətdir. Yetişmiş meyvələr soyuducuda 1 həftə qala bilər. Əsasən desert-qida məqsədilə meyvə salatlarında, sərinləşdirici içkilərin hazırlanmasında tətbiq edilir. Meyvənin qabığı soyulduqda və toxumları çıxarıldıqdan sonra çiy şəkildə yeyilir, meyvə tam yetişməyibsə, qaynadıb yemək olar. Ocaqda bişərkən ondan çox gözəl çörək ətri gəlir. Görünür, "çörək ağacı" adlanması da buna görədir. İspan dənizçiləri isə onu yemiş ağacı adlandırmışlar.
Tibbdə tətbiqi
ABŞ-da herpesin, ekzemanın müalicəsində papayyadan hazırlanmış həblərdən istifadə edilir. Həmçinin həzm sistemini yaxşılaşdıran vasitə kimi qastrit, mədə xorası, antikoaqulyant kimi isə damar trombozlarında, kosmetologiyada isə yanıqlarda, arzuedilməz tüklərin və çillərin yox edilməsində istifadə edilir.
Kimyəvi tərkibi
Kal papayya meyvəsinin, o cümlədən bitkinin bir çox hissələrinin süd şirəsinin və yetişmiş toxumlarının tərkibində çoxlu fermentlər mövcuddur. Bunlardan biri də papain fermentidir. Papaidən min illər boyu Cənubi Amerikada sərt ət liflərini parçalamaq üçün istifadə ediblər. Həmin fermentdən həzm sistemi pozğunluqları zamanı istifadə edilən həblər hazırlanır. Papayya yetişdirilmiş 1 hektar ərazidən bitkinin 100 kq-a yaxın fermentini əldə etmək olar. Papayyaya sarı rəngi verən isə karotin yox, karikaksantindir. Onun tərkibi A və C vitaminləri ilə də zəngindir. Meyvə toplayan zaman bir qədər ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki papayya lateks-şirə ifraz edərək dərini qıcıqlandıra, allergik reaksiyalara səbəb ola bilər. Papayyanın meyvə və yarpaqlarında qurdqovucu təsirə malik yüksək dozada təhlükəli olan karpain adlı alkaloid də mövcuddur. 100 qram papayya meyvəsi 26-74 kaloridir. Hindistan və Şri-Lankada yaşayan xanımlar uzun illər papayyadan kontrasepsiya vasitəsi kimi istifadə ediblər.
İstinadlar
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 1036.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qovunagaci lat Carica papaya bitkiler aleminin kelemcicekliler destesinin karikakimiler fesilesinin karika cinsine aid bitki novu QovunagaciElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste KelemciceklilerFesile KarikakimilerCins KarikaNov QovunagaciBeynelxalq elmi adiCarica papaya L 1753Sekil axtarisiITIS 22324NCBI 3649EOL 585682 Milyonlarla insanin qida rasionuna daxil olan ve mamao paupau papayya corekagaci adlari ile taninan qovunagaci yemisagaci karika lat Carica cinsindendir Sarimtil ag rengli cicekleri bir ve ya iki cinsiyyetlidir Meyvesi sari ve ya sarimtil yasil olub forma ve qurulusu qovunu xatirladir Meshur seyyah Vasko da Qama qovunagacinin dadina baxaraq onu Hindistan qizil agaci adlandirmisdir Qovunagaci hecmce armuddan bir qeder boyukdur sari ve narinci rengli qabigi olur Tund narinci letinin icinde coxlu xirda ve bir qeder biber dadi veren yemeli toxumlari var Floridada yerli ehali qovunagacinin yarpagindan paltarlari yumaq ucun sabun kimi istifade etdikleri ucun statda onu zenci sabunu adlandirirlar Meyvenin siresi mede siresini evez edecek qeder guclu fiziolojiaktivliye malikdir ve bu onun terkibindeki papain adli fermentin hesabina yaranir Meyvesi sari ve ya sarimtil yasil olub forma ve qurulusu qovunu xatirladir Siresinden papain fermenti alinir Zulallari parcalayan papain tibde ve kosmetikada istifade olunur Botaniki tesviriCox da hundur olmayan 5 10 metrlik hemiseyasil palmayabenzer papayya agaci yarpaqsiz govdeye malikdir Bitki ikievli olub erkek ve disi ferdlere ayird edilir Yarpaqlari govdenin lap ucunda yerlesir diametrleri 50 70 sm dir formasina ve dadina gore yemisi xatirladan kehraba ve ya sari rengli meyveleri ise 15 45 sm uzunlugunda diametri 10 30 sm e cekisi ise 2 2 5 kq a yaxindir Tez yetisen bu bitki cemi 5 il omur surur Yetisdirilmesi ve istifadesiPapayyanin veteni Meksikanin cenubu Merkezi Amerika ve Cenubu Amerikanin simali sayilir Saxtaya dozumu olmayan suyu cox seven bitki butun tropik qursaqda ilin istenilen feslinde yetisdirilir Meyveleri alarken hamar qabiqli olanlara ustunluk vermek lazimdir Eger meyveleri kal olarsa deymesi ucun 3 4 gun qaranliq muhitde ve ya bananla bir qabda saxlamaq kifayetdir Yetismis meyveler soyuducuda 1 hefte qala biler Esasen desert qida meqsedile meyve salatlarinda serinlesdirici ickilerin hazirlanmasinda tetbiq edilir Meyvenin qabigi soyulduqda ve toxumlari cixarildiqdan sonra ciy sekilde yeyilir meyve tam yetismeyibse qaynadib yemek olar Ocaqda biserken ondan cox gozel corek etri gelir Gorunur corek agaci adlanmasi da buna goredir Ispan denizcileri ise onu yemis agaci adlandirmislar Tibbde tetbiqiABS da herpesin ekzemanin mualicesinde papayyadan hazirlanmis heblerden istifade edilir Hemcinin hezm sistemini yaxsilasdiran vasite kimi qastrit mede xorasi antikoaqulyant kimi ise damar trombozlarinda kosmetologiyada ise yaniqlarda arzuedilmez tuklerin ve cillerin yox edilmesinde istifade edilir Kimyevi terkibiKal papayya meyvesinin o cumleden bitkinin bir cox hisselerinin sud siresinin ve yetismis toxumlarinin terkibinde coxlu fermentler movcuddur Bunlardan biri de papain fermentidir Papaiden min iller boyu Cenubi Amerikada sert et liflerini parcalamaq ucun istifade edibler Hemin fermentden hezm sistemi pozgunluqlari zamani istifade edilen hebler hazirlanir Papayya yetisdirilmis 1 hektar eraziden bitkinin 100 kq a yaxin fermentini elde etmek olar Papayyaya sari rengi veren ise karotin yox karikaksantindir Onun terkibi A ve C vitaminleri ile de zengindir Meyve toplayan zaman bir qeder ehtiyatli olmaq lazimdir cunki papayya lateks sire ifraz ederek derini qiciqlandira allergik reaksiyalara sebeb ola biler Papayyanin meyve ve yarpaqlarinda qurdqovucu tesire malik yuksek dozada tehlukeli olan karpain adli alkaloid de movcuddur 100 qram papayya meyvesi 26 74 kaloridir Hindistan ve Sri Lankada yasayan xanimlar uzun iller papayyadan kontrasepsiya vasitesi kimi istifade edibler IstinadlarLinnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 1036 Hemcinin bax