Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin cavab vermədiyinə dair şübhələr var. Lütfən, ensiklopedikliyi təsdiq etmək üçün məqalənin mövzusuna uyğun əlavə edin. Əgər belə mənbələr göstərilməzsə, məqalə birləşdirilə, köçürülə, yönləndirilə və ya silinə bilər. (may 2024) |
Qobustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonu — Şamaxı-Qobustan sinklinorisini və Abşeron yarımadasını əhatə edir. şərqində yerləşən Qobustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonu Xəzər dənizinin sahillərindən şimal-qərbdə Gədi dağına (1222 m) qədər olan əraziləri əhatə edir. Rayon cənub-qərbdə Şirvan düzünə qədər, cənubda qədər uzanır. Qobustan alçaq dağlıq sahəsi və fiziki-coğrafi rayonda mühüm relyef formalarıdır. Burada həmçinin yarğanlar, alçaq dağlar, tirələr, dağlararası çökəkliklər və sahilboyu terraslar geniş yayılmışdır.
Geoloji quruluşu və relyefi
Bölgə paleogenin, neogenin və dördüncü dövrün , qum və gillərindən təşkil olunmuşdur. Alçaq dağlıqdan və dağətəklərindən ibarət olan bu ərazidə dağ tirələri, yastanlar, dağarası çökəkliklər, düzəlmə səthləri, dəniz terrası düzənlikləri əsas yer tutur. Burada əsasən ariddenudasiya, eroziya-denudasiya, abraziya və akkumulyasiya relyefəmələgətirici proseslər üstünlük təşkil edir. Azərbacanın ərazisində inkişaf etmiş palçıq vulkanlarının iri, sıx və aktiv olanları bu rayon daxilindədir. (Torağay, Axtarma Paşalı, və s)
Temperatur rejimi və iqlimi
Qonustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonunun ərazisi yayı quraq keçən mülayim - isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi zonasına daxildir. Burada bir ildə günəşli saatların miqdarı 2400-2500-ə bərabərdir. Ümumi günəş radiasiyasının illik miqdarı 135 - 140 kkal/sm²-ə bərabərdir. İyul ayında torpaq səthi ilə hava temperaturu arasındakı orta aylıq fərq 6 - 7 °C - dir. Qobustan - Abşeron rayonunun cənubunda və cənub-şərqində il ərzində müşahidə edilən buxarlanma defisiti (900 –1000 mm) respublikada ən yüksək olub, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Arazboyu düzənliyində olduğu qədərdir.
Havanın orta illik temperaturu Qobustanın cənub-şərqində 14-14,5 °C- dir. Deməli, bura respublikada ən isti sahədir. Rayonun qalan ərazisində isə havanın orta illik temperaturu 10-12 °C-dir. Əgər yanvarda havanın orta aylıq temperaturu 0 °C ilə müsbət 3 °C arasındadırsa, iyulun orta aylıq temperaturu 25 -27 °C -dir. Qobustanın cənubi-şərqində bu temperaturu 27 °C -dən də artıqdır. Qeyd olunan temeratur göstəricilərindən yayın isti, qışın isə mülayim keçdiyi aydın görünür.
İl ərzində havanın mütləq minimal (18 - 22 °C) və mütləq maksimal (40-43 °C) temeraturunun amplitudu 65 °C-yə qədərdir. 10 °C-dən yuxarı orta sutkalıq temperaturun illik cəmi cənub-şərqi Qobustanda 4400 °C-dən çoxdur, ondan şimalda və şərqdə isə bu temperatur 3800 °C-yə qədərdir. 10 °C-dən yuxarı orta sutkalıq temeraturun cəmi gəstərir ki, Qobustan - Abşeron rayonu ərazisində olan yüksək istilik ehtiyatından kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilməsində istifadə edilərsə, ondan yüksək məhsul götürmək mümkündür. Lakin buranın illik təbii yağıntısının azlığı (300 mm) və rayonun cənub-şərq hissəsində onun respublika ərazisi daxilində minimuma (200 mm-dən az) çatması burada təsərrüfatın genişləndirilməsinə ciddi maneə yaradır. İsti yarımildə (aprel-sentyabr) 100 mm-dən az, soyuq yarım ildə isə 150 mm-ə qədər yağıntı düşür.
Qobustan-Abşeron rayonunda il ərzində qar örtüyü olan günlərin sayı cənub-şərqdə minimal olub, 10 gündən az, şimal-qərbdə isə 20 gündən artıqdır. Bu, Qobustan-Abşeron ərazisindən qış otlaqları kimi istifadə etməyə geniş imkanlar yaradır. Odur ki, bu ərazi respublikamızın ən iri qış otaqlarından biridir. İl ərzində cənub-şərqdə nisbi nəmlik cüzi (20%), şimal-qərbdə isə zəifdir. (30-40%). İl ərzində (aprel-sentyabr) Qobustan-Abşeronda 50-yə qədər ağ yelli günlər olur. Bu isə təsərrüfata ciddi ziyanlar vurur. Əgər Qobustanda hakim küləklər qərbdən və şərqdən əsirsə, Abşeronda əksinə, şimaldan (xəzri) və cənubdan (gilavar) əsir.
Qobustan-Abşeron rayonunun ərazisi respublikamıza daxil olan (yerli hava şəraitindən başqa) 8 hava tipindən ən azı beşinin bilavasitə təsiri altındadır. Odur ki, Qobustan və Abşeron ərazilərində hava əsasən dəyişkən olur.
Daxili suları
Ərazi ən az axım zonasına daxildir. Burada il ərzində axım 1 l/san km²-dən azdır. Qobustanın şimalında çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,20 km/km²-ə çatırsa, onun cənub şərqində və Abşeronda bu rəqəm sıfra enir. Qobustan ərazisindən Sumqayıtçay, Pirsaatçayları keçir. Dövrü olaraq quruyan Ceyrankeçməz çayı Qobustan ərazisində formalaşır. Birinci hər iki çay ilin isti yarısında (xüsusilə iyul və avqust aylarında) quruyur. Ceyrankeçməz çayı isə yağış və qar sularıdan qidalandığından burada su ancaq ilin soyuq yarısında olur. Şıdırığı yağış zamanı Ceyrankeçməz çayından geclü su-palçıq axınlı sel keçir. Bu sellər təsərrüfata ziyan vurmaqla bəzən insan tələfatı ilə də nəticələnir.
Sular öz kimyəvi tərkibinə görə natrium-sulfatlıdır. Bəzi quru dərələrin suyu (xüsusilə ilin yay aylarında) çox acı olub istifadəyə tam yararsızdır. Suyu acı olduğundan dərələrin birini Acı dərə adalandırmışlar. Qobustanda üzə çıxan şirin qrunt suları ancaq onun şimal, şimal-qərb hissəsindədir. Ərazidə suların codluğu çox yüksəkdir.
Torpaq örtüyü
Qobustan-Abşeron ərazisi torpaqları şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru tədricən dəyişir. Şimal-qərbdə relyefin qismən yüksəkliyi, illik yağıntıların qismən artıqlığı, ot örtüyünün olması burada şabalıdı və açıq-şabalıdı torpaqların yaranması ilə nəticələnmişdir. Cənub-şərqə doğru havanın temperaturunun artması torpağın qismən quru iqlim şəraitində formalaşmasına və qismən şorlaşmasına səbəb olmuşdur. Odur ki, həmin istiqamətdə şabalıdı, açıq-şabalıdı torpaqlar boz-qonur torpaqlarla, ondan şərqə isə (dəniz sahillərinə doğru) şorakətvari boz-qonur torpaqlarla əvəz olunur.
Təpəlik və yastanlararası çökəkliklərdə şoran və şoranvari torpaqlar yayılmışdır. Abşeron yarımadasının təpəlik və yüksək terras düzənliklərində boz-qonur torpaqlar inkişaf etmişdir. Yuxarıda adları çəkilən torpaqlarda süvarma tətbiq olduqda bir sıra kənd təsərrüfatı bitkilərinin (xüsusilə üzümçülük, bağçılıq, tərəvəzçilik, taxılçılıq) inkişaf etdirliməsi və yüksək məhsul alınması imkanı vardır.
Flora və faunası
Qobustan ərazisində, xüsusilə onun şimal-qərbində və cənub-qərbində yovşanlı, yovşanlı-şoranlı quru çöl bitkiləri, cənub-şərqində isə xırda kollu (kəngiz) yarımsəhra bitkiləri vardır. Abşeron yarımadasının mərkəz hissəsində efemerli, müxtəlif otlar, sahil zonası boyu isə qum bitkiləri yayılmışdır. Şor göllərin yerində və sahillərində, həmçinin tirəarası çökəkliklərdə şoranlıqlar vardır. Abşeron yarımadası bitkiləri bəzən yarımsavanna xarakterini daşıyır. Qobustanın şərq zonasında dar zolaq şəklində birillik şoran otlu sahələr (Bağaz düzü, Lökbatan-Sanqaçal düzü və s.) vardır.
Qobustan-Abşeronda , qırmızıquyruq qum siçanı çox geniş yayılmışdır. Keçmişdə sürü ilə olan ceyranlardan indi əsər-əlamət qalmamışdır. Burada qırqovul və kəklik vardır. Bu ərazi əsasən qışlaq kimi istifadə olunur. Burada maldarlıq, suvarma əkinçiliyi, üzümçülük və bağçılıq ilbəil inkişaf edir. Zeytun plantasiyaları yüksək məhsul verir. Badam və püstə sahələridə yetərincə genişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Qurbanov Veis Aydın oğlu. “BÖYÜK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ VƏ CƏNUB-QƏRB YAMACLARINDA TƏBİİ DAĞIDICI PROSESLƏRİN YARATDIĞI EKOLOJİ PROBLƏMLƏR VƏ ONLARA QARŞI MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ” 2018-09-20 at the Wayback Machine.BAKI - 2015. səh: 9
- Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. Bakı və Abşeron yarımadasının Palçıq vulkanları qrupu Dövlət Təbiət Qoruğu Arxivləşdirilib 2017-09-27 at Archive.today
- "Sel suları Qobustanda fəsadlar törədib". 2017-08-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-10-16.
Ədəbiyyat
- B.Ə.Budaqov. Azərbaycan təbiəti. Bakı. s. 202. səh:126-129
- Müseyibov M.A., Budaqov B. Ə. Azərbaycan SSR-nin yeni fiziki-coğrafiy rayonlaşması. № 2, 1975, s.71 -76
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin ensiklopedik teleblere cavab vermediyine dair subheler var Lutfen ensiklopedikliyi tesdiq etmek ucun meqalenin movzusuna uygun terefsiz etibarli menbeler elave edin Eger bele menbeler gosterilmezse meqale birlesdirile kocurule yonlendirile ve ya siline biler may 2024 Qobustan Abseron fiziki cografi rayonu Samaxi Qobustan sinklinorisini ve Abseron yarimadasini ehate edir serqinde yerlesen Qobustan Abseron fiziki cografi rayonu Xezer denizinin sahillerinden simal qerbde Gedi dagina 1222 m qeder olan erazileri ehate edir Rayon cenub qerbde Sirvan duzune qeder cenubda qeder uzanir Qobustan alcaq dagliq sahesi ve fiziki cografi rayonda muhum relyef formalaridir Burada hemcinin yarganlar alcaq daglar tireler daglararasi cokeklikler ve sahilboyu terraslar genis yayilmisdir 5 Qobustan Abseron fiziki cografi rayonuGeoloji qurulusu ve relyefiPalciq vulkanlari Bolge paleogenin neogenin ve dorduncu dovrun qum ve gillerinden teskil olunmusdur Alcaq dagliqdan ve dageteklerinden ibaret olan bu erazide dag tireleri yastanlar dagarasi cokeklikler duzelme sethleri deniz terrasi duzenlikleri esas yer tutur Burada esasen ariddenudasiya eroziya denudasiya abraziya ve akkumulyasiya relyefemelegetirici prosesler ustunluk teskil edir Azerbacanin erazisinde inkisaf etmis palciq vulkanlarinin iri six ve aktiv olanlari bu rayon daxilindedir Toragay Axtarma Pasali ve s Temperatur rejimi ve iqlimiQonustan Abseron fiziki cografi rayonunun erazisi yayi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimi zonasina daxildir Burada bir ilde gunesli saatlarin miqdari 2400 2500 e beraberdir Umumi gunes radiasiyasinin illik miqdari 135 140 kkal sm e beraberdir Iyul ayinda torpaq sethi ile hava temperaturu arasindaki orta ayliq ferq 6 7 C dir Qobustan Abseron rayonunun cenubunda ve cenub serqinde il erzinde musahide edilen buxarlanma defisiti 900 1000 mm respublikada en yuksek olub Naxcivan Muxtar Respublikasinin Arazboyu duzenliyinde oldugu qederdir Havanin orta illik temperaturu Qobustanin cenub serqinde 14 14 5 C dir Demeli bura respublikada en isti sahedir Rayonun qalan erazisinde ise havanin orta illik temperaturu 10 12 C dir Eger yanvarda havanin orta ayliq temperaturu 0 C ile musbet 3 C arasindadirsa iyulun orta ayliq temperaturu 25 27 C dir Qobustanin cenubi serqinde bu temperaturu 27 C den de artiqdir Qeyd olunan temeratur gostericilerinden yayin isti qisin ise mulayim kecdiyi aydin gorunur Il erzinde havanin mutleq minimal 18 22 C ve mutleq maksimal 40 43 C temeraturunun amplitudu 65 C ye qederdir 10 C den yuxari orta sutkaliq temperaturun illik cemi cenub serqi Qobustanda 4400 C den coxdur ondan simalda ve serqde ise bu temperatur 3800 C ye qederdir 10 C den yuxari orta sutkaliq temeraturun cemi gesterir ki Qobustan Abseron rayonu erazisinde olan yuksek istilik ehtiyatindan kend teserrufati bitkileri becerilmesinde istifade edilerse ondan yuksek mehsul goturmek mumkundur Lakin buranin illik tebii yagintisinin azligi 300 mm ve rayonun cenub serq hissesinde onun respublika erazisi daxilinde minimuma 200 mm den az catmasi burada teserrufatin genislendirilmesine ciddi manee yaradir Isti yarimilde aprel sentyabr 100 mm den az soyuq yarim ilde ise 150 mm e qeder yaginti dusur Qobustan Abseron rayonunda il erzinde qar ortuyu olan gunlerin sayi cenub serqde minimal olub 10 gunden az simal qerbde ise 20 gunden artiqdir Bu Qobustan Abseron erazisinden qis otlaqlari kimi istifade etmeye genis imkanlar yaradir Odur ki bu erazi respublikamizin en iri qis otaqlarindan biridir Il erzinde cenub serqde nisbi nemlik cuzi 20 simal qerbde ise zeifdir 30 40 Il erzinde aprel sentyabr Qobustan Abseronda 50 ye qeder ag yelli gunler olur Bu ise teserrufata ciddi ziyanlar vurur Eger Qobustanda hakim kulekler qerbden ve serqden esirse Abseronda eksine simaldan xezri ve cenubdan gilavar esir Qobustan Abseron rayonunun erazisi respublikamiza daxil olan yerli hava seraitinden basqa 8 hava tipinden en azi besinin bilavasite tesiri altindadir Odur ki Qobustan ve Abseron erazilerinde hava esasen deyisken olur Daxili sulariSumqayitcay Sumqayit kanyonu Erazi en az axim zonasina daxildir Burada il erzinde axim 1 l san km den azdir Qobustanin simalinda cay sebekesinin sixligi 0 20 km km e catirsa onun cenub serqinde ve Abseronda bu reqem sifra enir Qobustan erazisinden Sumqayitcay Pirsaatcaylari kecir Dovru olaraq quruyan Ceyrankecmez cayi Qobustan erazisinde formalasir Birinci her iki cay ilin isti yarisinda xususile iyul ve avqust aylarinda quruyur Ceyrankecmez cayi ise yagis ve qar sularidan qidalandigindan burada su ancaq ilin soyuq yarisinda olur Sidirigi yagis zamani Ceyrankecmez cayindan geclu su palciq axinli sel kecir Bu seller teserrufata ziyan vurmaqla bezen insan telefati ile de neticelenir Sular oz kimyevi terkibine gore natrium sulfatlidir Bezi quru derelerin suyu xususile ilin yay aylarinda cox aci olub istifadeye tam yararsizdir Suyu aci oldugundan derelerin birini Aci dere adalandirmislar Qobustanda uze cixan sirin qrunt sulari ancaq onun simal simal qerb hissesindedir Erazide sularin codlugu cox yuksekdir Torpaq ortuyuQobustan Abseron erazisi torpaqlari simal qerbden cenub serqe dogru tedricen deyisir Simal qerbde relyefin qismen yuksekliyi illik yagintilarin qismen artiqligi ot ortuyunun olmasi burada sabalidi ve aciq sabalidi torpaqlarin yaranmasi ile neticelenmisdir Cenub serqe dogru havanin temperaturunun artmasi torpagin qismen quru iqlim seraitinde formalasmasina ve qismen sorlasmasina sebeb olmusdur Odur ki hemin istiqametde sabalidi aciq sabalidi torpaqlar boz qonur torpaqlarla ondan serqe ise deniz sahillerine dogru soraketvari boz qonur torpaqlarla evez olunur Tepelik ve yastanlararasi cokekliklerde soran ve soranvari torpaqlar yayilmisdir Abseron yarimadasinin tepelik ve yuksek terras duzenliklerinde boz qonur torpaqlar inkisaf etmisdir Yuxarida adlari cekilen torpaqlarda suvarma tetbiq olduqda bir sira kend teserrufati bitkilerinin xususile uzumculuk bagciliq terevezcilik taxilciliq inkisaf etdirlimesi ve yuksek mehsul alinmasi imkani vardir Flora ve faunasiQobustan erazisinde xususile onun simal qerbinde ve cenub qerbinde yovsanli yovsanli soranli quru col bitkileri cenub serqinde ise xirda kollu kengiz yarimsehra bitkileri vardir Abseron yarimadasinin merkez hissesinde efemerli muxtelif otlar sahil zonasi boyu ise qum bitkileri yayilmisdir Sor gollerin yerinde ve sahillerinde hemcinin tirearasi cokekliklerde soranliqlar vardir Abseron yarimadasi bitkileri bezen yarimsavanna xarakterini dasiyir Qobustanin serq zonasinda dar zolaq seklinde birillik soran otlu saheler Bagaz duzu Lokbatan Sanqacal duzu ve s vardir Qobustan Abseronda qirmiziquyruq qum sicani cox genis yayilmisdir Kecmisde suru ile olan ceyranlardan indi eser elamet qalmamisdir Burada qirqovul ve keklik vardir Bu erazi esasen qislaq kimi istifade olunur Burada maldarliq suvarma ekinciliyi uzumculuk ve bagciliq ilbeil inkisaf edir Zeytun plantasiyalari yuksek mehsul verir Badam ve puste saheleride yeterince genisdir Hemcinin baxAzerbaycan erazisinin fiziki cografi rayonlasdirilmasiIstinadlarQurbanov Veis Aydin oglu BOYUK QAFQAZIN SIMAL SERQ VE CENUB QERB YAMACLARINDA TEBII DAGIDICI PROSESLERIN YARATDIGI EKOLOJI PROBLEMLER VE ONLARA QARSI MUHAFIZE TEDBIRLERI 2018 09 20 at the Wayback Machine BAKI 2015 seh 9 Azerbaycan Respublikasi Ekologiya ve Tebii Servetler Nazirliyi Baki ve Abseron yarimadasinin Palciq vulkanlari qrupu Dovlet Tebiet Qorugu Arxivlesdirilib 2017 09 27 at Archive today Sel sulari Qobustanda fesadlar toredib 2017 08 29 tarixinde Istifade tarixi 2017 10 16 EdebiyyatB E Budaqov Azerbaycan tebieti Baki s 202 seh 126 129 Museyibov M A Budaqov B E Azerbaycan SSR nin yeni fiziki cografiy rayonlasmasi 2 1975 s 71 76