Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qarışqalar (lat. Formicidae) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinin pərdəqanadlılar dəstəsinə aid heyvan fəsiləsi. Tropik ölkələrdə geniş yayılmışdır. Qafqazda 160-dan çox, Azərbaycanda 90-a qədər növü məlumdur.
| Qarışqalar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinif: Ranqsız: Yarımsinif: Budaq: İnfrasinif: Ranqsız: Dəstəüstü: Dəstə: Ranqsız: Yarımdəstə: İnfradəstə: Fəsiləüstü: Fəsilə: Qarışqalar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Qarışqalara, qidaları tapıldıqdan sonra yuvaya geri qayıtdıqları zaman keçdikləri yolun üstünə vücud sonundakı ifraz şirələri vasitəsilə kimyəvi işarələr qoymaq xasdır. Yuvadakı digər işçilərin də eyni yolu təqib edərək qida qaynağını tapmaqda bu işarələr yardımcı olurlar. Bir neçə dəqiqədən sonra təsiri gedən bu iz qoxularının davamlı olaraq yenilənməsi lazımdır. Digər tərəfdən koloniyaya yaxınlaşan bir təhlükə seziləndə, fərqli quruluşda diqqət qoxuları ifraz edilməkdə, təhlükə digər fərdlərə dərhal bildirilərək çox qısa müddətdə həmin yer tərk edilməkdədir.
Qarışqa inqulinləri
Kəpənək növlərindən Aloeides dentatisin birinci və ikinci dövr sürfələri sərbəst yaşarkən, üçüncü dövrdən altıncı dövrə qədər olan daha inkişaf etmiş sürfələri, bir qarışqa növü olan Akantolepis kapensisin yuvalarında yaşamaqdadır. Koloniyaya daxil olan kəpənək sürfələri gün boyunca yuvada qalır və gecə bəslənmək üçün yuvanı tərk edirlər. Çox fərqli bir qrupdan olmaqlarına baxmayaraq qida axtarma gəzintisində qarışqalar, kəpənək sürfələrinə özlərindən ayırmadan yoldaşlıq edir və eyni zamanda düşmənlərinə qarşı qorunmaqda kömək edirlər. Qaz xromatoqrafiyası ilə aparılan analizlərdə kəpənək sürfələrində qarışqa sürfələrinə oxşayan kimyəvi maddələrin olduğu tapılmışdır. Oxşar kimyəvi gizlənmə davranışı milçək növü olan Microdon albikomatus sürfələrində də müşahidə edilməkdədir. Qarışqa sürfələri üzərində ovçu kimi bəslənən albikomatus sürfələri yuvada narahat edilmədikcə sərbəst yaşayır, hətta qarışqa sürfələri kimi fəhlə qarışqalar tərəfindən daşınmaqdadır. Vücud divarındakı hidrokarbon qarışıqlarının kimyəvi analizi aparıldıqda, albikomatus sürfələrinin hidrokarbon modelinin qonaq növü olan mirmika inkompleta balasının molekulyar quruluşuna çox bənzədiyi müəyyən edilmişdir.
Əhəmiyyəti
Fomica cinsindən olan kürən meşə qarışqaları biosenozda mühüm rol oynayır; xırda onurğasızları məhv edir, sorucu həşəratlarda, başlıca olaraq mənənələrlə simbioz münasibətdə ("trofobioz") olur. Kürən meşə qarışqalarının bəzi növlərindən yarpaq gəmiriciləri ilə mübarizədə istifadə edirlər.
Hər qarışqa yuvasının öz xüsusi qoxusu var. Bəzi qarışqaların qanadları da olur.
Maraqlı faktlar
Məlumdur ki, qarışqalar 130 000 000 ildir ki, Yer planetində yaşayır. Qarışqalar barəsində bizim bilmədiyimiz möcüzəli tərəflər:
- Qarışqalar dinozavrlarla eyni dövrdə yaşamış, dinozavrlar müəmmalı şəkildə məhv olsalar da, onlar yaşamağa davam etmiş, hər bir şəraitə uyğunlaşmışlar;
- Qarışqalarda ən möcüzəli cəhət onların ədalətli bir cəmiyyət qurmalarındadır – hər bir qarışqanın evi, işi vardır, hər bir qarışqa öz işini kənardan nəzarət edilmədən mükəmməl şəkildə yerinə yetirir. Onlar arasındakı iş bölgüsü bir sirr olaraq hələ də müəmmalıdır;
- Qarışqalar yeraltı səltənətlərini mahir bir üslubda yaradır – bəzi alimlər bu səltənəti yeraltı şəhər adlandırırlar. Bu şəhər yerin 8-11 metr dərinliyində və 50 metr uzunluğunda olur. Qeyd etmək lazımdır ki, iki ventilyasiya sistemi ərsəyə gətirilir; birinci vasitəsilə bütün yeraltı səltənətə yuxarıdan daima təmiz hava-oksigen daxil olursa, ikincidən daimi olaraq içəridəki ağır hava- zəhərli qazlar yuxarı – yerin üstünə doğru ötürür. Qarışqalar yuvalarının ağzında ora başqa heç bir canlının daxil ola bilməməsi üçün labirintlər qururlar;
- Qarışqalar həm zəhər ifraz edir, həm də bu zəhərdən özlərini qorumaq məqsədilə özlərindən daima antibiotik buraxırlar. Alimlər qeyd edir ki, antibiotiki daim ifraz etmək bacarığı qarışqanı insan dərisindən dəfələrlə təmiz olmasını şərtləndirir. Daima özlərindən kimyəvi maddə ifraz edən qarışqaları alimlər həm də gəzən kimyəvi laboratoriya adlandırırlar;
- İlan, arı, hörümçək, əqrəb zəhərlərinin tibdə dərman kimi yararlı olduğu məlumdur. Qarışqalar ilanı, əqrəbi, hörümçəyi, dəvədəlləyini, arıları yeyir və onların zəhərlərindən pay alırlar;
- Argentinada yarpaqkəsən qarışqa növü yaşayır. Bu qarışqalar gün ərzində yarpaq, müxtəlif bitki növlərini: gülləri, çiçəkləri, otları kəsərək yuvalarına daşıyır, burada daha kiçik həcmdə olan qarışqalar həmin bitkiləri horra halına salır. Yerin altında göbələk yetişdirən bu qarışqa növü həm də zəhərli bitki növlərini də zəhərsizləşdirmək qüdrətinə malikdir. Yetişdirdikləri göbələklər isə xüsusi bir bitkidir və bu göbələklər qarışqalar üçün təbii antibiotik rolunu oynamaqdadır;
- Qarışqalar həm də meyvə, müxtəlif ağac və bitkilərin şirəsi ilə qidalanan mənələri müxtəlif vəhşi həşaratlardan hifz edərək onları qoruyur və qışda yem olmadıqda bu mənələrin şirin nektarı ilə qidalanırlar;
- Elə qarışqa növləri var ki, bal istehsal edir. ABŞ-nin Arizona ştatındakı qarışqalar məhz öz adlarının bal qarışqası olmasını bal istehsal etmələri ilə qazanıblar. Bu qarışqalar "canlı bal çəlləkləri" adlanırlar. Ballı qarışqalar sağlamlıq üçün faydalı hesab olunur;
- Qarışqalarda özünü vaksinləşdirmə məharəti vardır. Onlar xüsusi zəhərli göbələklərdən azacıq alaraq özlərini istənilən virusdan qoruya bilirlər;
- ABŞ-nin cənubunda yaşayan qırmızı, yaxud odlu qarışqaların zəhərləri isə daha güclüdür. Bu ərazidə digər bir qarışqa növü də var ki, onlar istənilən həşəratın qorxduğu odlu qarışqalardan çəkinmir. Bu qarışqalar odlu qarışqaların olduqca güclü hesab edilən zəhərlərini neytrallaşdırmaq qüdrətinə malikdirlər;
- Qarışqalarda havanın necə olacağı, hətta zəlzələni belə düzgün proqnozlaşdırmaq bacarığı vardır;
- Qarışqalarda beyin hüceyrələri onların üstünlüklərindəndir. Alimlər qeyd edirlər ki, bu canlılar hətta superorqanizm adını almışlar;
- Bu canlılarda böyük maqnit sahəsi vardır ki, bu da qarışqalara yollarını asanlıqla müəyyənləşdirməkdə kömək edir. Maqnit sahəsinin göstərişi onları düzgün yola istiqamətləndirir;
- Qarışqalar öz xəstəliklərinin başqa bir həll yolunu müəyyənləşdirmişlər. Onlar müxtəlif ağaclardakı qətranları evlərinə daşıyaraq xəstələnəndə bu qətranlardan dərman vasitəsi kimi yararlanırlar;
- Bu canlılar çəkilərindən 10 dəfə, hətta 100 dəfə artıq yük götürmək bacarığına malikdirlər. Afrikanın şərqində qaçan qarışqalar yaşayırlar ki, onlar çəkilərindən 5000 dəfə çox yük qaldırmağı bacarır;
- Qarışqalar saniyədə 7 sm irəliləmək bacarığındadır;
- Alimlərin söylədiyi faktlara əsasən, hazırda Yer Kürəsində 10 kvadrillin qarışqa yaşamaqdadır;
- Qarışqalar bir ildə 10 000 000 kq ət yeyirlər. Bu, olduqca böyük rəqəmdir. Bütün vəhşi heyvanların bir ildə yedikləri ətdən daha çoxdur;.
- Onlar ölənə yaxın qoxu ifraz edirlər. Bu qoxuya əsasən, həmin qarışqanı dəfn edirlər. Qarışqaların qəbristanlığı vardır və bu qəbiristanlıq daha qədimdir;
- Avstraliya alimi Endrü Bitti qarışqa zəhərindən ən yeni antibiotiklər əldə etməyin mümkünlüyünü göstərib. Alimlərin fikrincə, qarışqa zəhərində antivirus, iltihab əleyhinə və ağrıkəsici maddəlar mövcuddur.
İstinadlar
- Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. Bakı: Elm, 2003, 516 s.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qarisqalar lat Formicidae heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin heseratlar sinfinin perdeqanadlilar destesine aid heyvan fesilesi Tropik olkelerde genis yayilmisdir Qafqazda 160 dan cox Azerbaycanda 90 a qeder novu melumdur QarisqalarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip AltiayaqlilarSinif HeseratlarRanqsiz Yarimsinif QanadlilarBudaq Infrasinif YeniqanadlilarRanqsiz Ranqsiz Tam cevrilme ile inkisaf eden heseratlarDesteustu Deste PerdeqanadlilarRanqsiz Yarimdeste SaplaqqarinciqlilarInfradeste IynelilerFesileustu Fesile QarisqalarBeynelxalq elmi adiFormicidae Pierre Andre Latreille 1809Sekil axtarisiITIS 154193NCBI 36668EOL 699FW 70728 Qarisqalara qidalari tapildiqdan sonra yuvaya geri qayitdiqlari zaman kecdikleri yolun ustune vucud sonundaki ifraz sireleri vasitesile kimyevi isareler qoymaq xasdir Yuvadaki diger iscilerin de eyni yolu teqib ederek qida qaynagini tapmaqda bu isareler yardimci olurlar Bir nece deqiqeden sonra tesiri geden bu iz qoxularinin davamli olaraq yenilenmesi lazimdir Diger terefden koloniyaya yaxinlasan bir tehluke sezilende ferqli qurulusda diqqet qoxulari ifraz edilmekde tehluke diger ferdlere derhal bildirilerek cox qisa muddetde hemin yer terk edilmekdedir Qarisqa inqulinleriKepenek novlerinden Aloeides dentatisin birinci ve ikinci dovr surfeleri serbest yasarken ucuncu dovrden altinci dovre qeder olan daha inkisaf etmis surfeleri bir qarisqa novu olan Akantolepis kapensisin yuvalarinda yasamaqdadir Koloniyaya daxil olan kepenek surfeleri gun boyunca yuvada qalir ve gece beslenmek ucun yuvani terk edirler Cox ferqli bir qrupdan olmaqlarina baxmayaraq qida axtarma gezintisinde qarisqalar kepenek surfelerine ozlerinden ayirmadan yoldasliq edir ve eyni zamanda dusmenlerine qarsi qorunmaqda komek edirler Qaz xromatoqrafiyasi ile aparilan analizlerde kepenek surfelerinde qarisqa surfelerine oxsayan kimyevi maddelerin oldugu tapilmisdir Oxsar kimyevi gizlenme davranisi milcek novu olan Microdon albikomatus surfelerinde de musahide edilmekdedir Qarisqa surfeleri uzerinde ovcu kimi beslenen albikomatus surfeleri yuvada narahat edilmedikce serbest yasayir hetta qarisqa surfeleri kimi fehle qarisqalar terefinden dasinmaqdadir Vucud divarindaki hidrokarbon qarisiqlarinin kimyevi analizi aparildiqda albikomatus surfelerinin hidrokarbon modelinin qonaq novu olan mirmika inkompleta balasinin molekulyar qurulusuna cox benzediyi mueyyen edilmisdir EhemiyyetiFomica cinsinden olan kuren mese qarisqalari biosenozda muhum rol oynayir xirda onurgasizlari mehv edir sorucu heseratlarda baslica olaraq menenelerle simbioz munasibetde trofobioz olur Kuren mese qarisqalarinin bezi novlerinden yarpaq gemiricileri ile mubarizede istifade edirler Her qarisqa yuvasinin oz xususi qoxusu var Bezi qarisqalarin qanadlari da olur Maraqli faktlarMelumdur ki qarisqalar 130 000 000 ildir ki Yer planetinde yasayir Qarisqalar baresinde bizim bilmediyimiz mocuzeli terefler Qarisqalar dinozavrlarla eyni dovrde yasamis dinozavrlar muemmali sekilde mehv olsalar da onlar yasamaga davam etmis her bir seraite uygunlasmislar Qarisqalarda en mocuzeli cehet onlarin edaletli bir cemiyyet qurmalarindadir her bir qarisqanin evi isi vardir her bir qarisqa oz isini kenardan nezaret edilmeden mukemmel sekilde yerine yetirir Onlar arasindaki is bolgusu bir sirr olaraq hele de muemmalidir Qarisqalar yeralti seltenetlerini mahir bir uslubda yaradir bezi alimler bu selteneti yeralti seher adlandirirlar Bu seher yerin 8 11 metr derinliyinde ve 50 metr uzunlugunda olur Qeyd etmek lazimdir ki iki ventilyasiya sistemi erseye getirilir birinci vasitesile butun yeralti seltenete yuxaridan daima temiz hava oksigen daxil olursa ikinciden daimi olaraq icerideki agir hava zeherli qazlar yuxari yerin ustune dogru oturur Qarisqalar yuvalarinin agzinda ora basqa hec bir canlinin daxil ola bilmemesi ucun labirintler qururlar Qarisqalar hem zeher ifraz edir hem de bu zeherden ozlerini qorumaq meqsedile ozlerinden daima antibiotik buraxirlar Alimler qeyd edir ki antibiotiki daim ifraz etmek bacarigi qarisqani insan derisinden defelerle temiz olmasini sertlendirir Daima ozlerinden kimyevi madde ifraz eden qarisqalari alimler hem de gezen kimyevi laboratoriya adlandirirlar Ilan ari horumcek eqreb zeherlerinin tibde derman kimi yararli oldugu melumdur Qarisqalar ilani eqrebi horumceyi devedelleyini arilari yeyir ve onlarin zeherlerinden pay alirlar Argentinada yarpaqkesen qarisqa novu yasayir Bu qarisqalar gun erzinde yarpaq muxtelif bitki novlerini gulleri cicekleri otlari keserek yuvalarina dasiyir burada daha kicik hecmde olan qarisqalar hemin bitkileri horra halina salir Yerin altinda gobelek yetisdiren bu qarisqa novu hem de zeherli bitki novlerini de zehersizlesdirmek qudretine malikdir Yetisdirdikleri gobelekler ise xususi bir bitkidir ve bu gobelekler qarisqalar ucun tebii antibiotik rolunu oynamaqdadir Qarisqalar hem de meyve muxtelif agac ve bitkilerin siresi ile qidalanan meneleri muxtelif vehsi hesaratlardan hifz ederek onlari qoruyur ve qisda yem olmadiqda bu menelerin sirin nektari ile qidalanirlar Ele qarisqa novleri var ki bal istehsal edir ABS nin Arizona statindaki qarisqalar mehz oz adlarinin bal qarisqasi olmasini bal istehsal etmeleri ile qazaniblar Bu qarisqalar canli bal cellekleri adlanirlar Balli qarisqalar saglamliq ucun faydali hesab olunur Qarisqalarda ozunu vaksinlesdirme mehareti vardir Onlar xususi zeherli gobeleklerden azaciq alaraq ozlerini istenilen virusdan qoruya bilirler ABS nin cenubunda yasayan qirmizi yaxud odlu qarisqalarin zeherleri ise daha gucludur Bu erazide diger bir qarisqa novu de var ki onlar istenilen heseratin qorxdugu odlu qarisqalardan cekinmir Bu qarisqalar odlu qarisqalarin olduqca guclu hesab edilen zeherlerini neytrallasdirmaq qudretine malikdirler Qarisqalarda havanin nece olacagi hetta zelzeleni bele duzgun proqnozlasdirmaq bacarigi vardir Qarisqalarda beyin huceyreleri onlarin ustunluklerindendir Alimler qeyd edirler ki bu canlilar hetta superorqanizm adini almislar Bu canlilarda boyuk maqnit sahesi vardir ki bu da qarisqalara yollarini asanliqla mueyyenlesdirmekde komek edir Maqnit sahesinin gosterisi onlari duzgun yola istiqametlendirir Qarisqalar oz xesteliklerinin basqa bir hell yolunu mueyyenlesdirmisler Onlar muxtelif agaclardaki qetranlari evlerine dasiyaraq xestelenende bu qetranlardan derman vasitesi kimi yararlanirlar Bu canlilar cekilerinden 10 defe hetta 100 defe artiq yuk goturmek bacarigina malikdirler Afrikanin serqinde qacan qarisqalar yasayirlar ki onlar cekilerinden 5000 defe cox yuk qaldirmagi bacarir Qarisqalar saniyede 7 sm irelilemek bacarigindadir Alimlerin soylediyi faktlara esasen hazirda Yer Kuresinde 10 kvadrillin qarisqa yasamaqdadir Qarisqalar bir ilde 10 000 000 kq et yeyirler Bu olduqca boyuk reqemdir Butun vehsi heyvanlarin bir ilde yedikleri etden daha coxdur Onlar olene yaxin qoxu ifraz edirler Bu qoxuya esasen hemin qarisqani defn edirler Qarisqalarin qebristanligi vardir ve bu qebiristanliq daha qedimdir Avstraliya alimi Endru Bitti qarisqa zeherinden en yeni antibiotikler elde etmeyin mumkunluyunu gosterib Alimlerin fikrince qarisqa zeherinde antivirus iltihab eleyhine ve agrikesici maddelar movcuddur IstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ekoloqlarin melumat kitabi Baki Elm 2003 516 s Hemcinin bax