Qaralama:Faydalı qazıntı yataqlarının geologiyası

1.Dağ-mədən işlərinin məqsədi

Dağ-mədən işlərinin məqsədi, yerin dərinliklərindən müxtəlif faydalı qazıntıların və mineral resurslarının çıxarılması və emalıdır. Bu işlər, iqtisadiyyatın bir çox sahələrini dəstəkləyir və sənayenin inkişafı üçün vacibdir. Dağ-mədən işlərinin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:

Faydalı qazıntıların çıxarılması: Dağ-mədən işləri əsasən yeraltı və yerüstü faydalı qazıntıların (mədən, metal, daş kömür, qeyri-metal resurslar və s.) çıxarılmasını təmin edir.

Mineral resurslarının təhlili və istifadəsi: Dağ-mədən işləri, yerin dərinliklərindən çıxarılan mineralların analizi və işlənməsini nəzərdə tutur. Bu resurslar sənaye, tikinti, enerji və digər sahələrdə istifadə olunur.

İqtisadi və strateji inkişaf: Faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi ölkələrin iqtisadiyyatını inkişaf etdirir, yeni iş yerləri yaradır və yerli sənayenin inkişafına töhfə verir. Həmçinin, bəzi mineral resurslar strateji əhəmiyyət daşıyır.

Enerji istehsalı: Dağ-mədən işləri, kömür, neft, qaz və digər enerji resurslarının çıxarılmasına xidmət edir. Bu resurslar enerji istehsalında, istilik və elektrik enerjisinin təmin olunmasında istifadə olunur.

Tikinti və sənaye xammalı təminatı: Dağ-mədən işləri, tikinti üçün lazımi materialların (daş, qum, gips, keramik materiallar) və digər sənaye xammallarının təmin olunmasında mühüm rol oynayır.

Ekoloji təsirin azaldılması: Dağ-mədən işlərinin müasir dövrün tələblərinə uyğun həyata keçirilməsi, ekoloji tarazlığın qorunması və mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün tədbirlər görülür.

Ümumiyyətlə, dağ-mədən işləri iqtisadiyyatın inkişafına xidmət edən, eyni zamanda düzgün və səmərəli şəkildə idarə edilməli olan bir sahədir.

2.Dağ-mədən işlərinin məzmunu

Dağ-mədən işlərinin məzmunu, yeraltı və yerüstü faydalı qazıntıların aşkar edilməsi, çıxarılması, emalı və daşınması kimi müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Bu işlər kompleks proseslərdən ibarət olub, aşağıdakı əsas addımları və mərhələləri özündə birləşdirir:

1. Geoloji tədqiqatlar və mineral ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi:

Dağ-mədən işləri, ilkin mərhələdə geoloji tədqiqatlarla başlayır. Bu mərhələdə yerin strukturu və mineral ehtiyatları araşdırılır.

Geoloji xəritələr hazırlanır, mineral yataqlarının yerləşməsi və miqyası müəyyən edilir.

Mineral ehtiyatlarının keyfiyyəti və miqdarı qiymətləndirilir, bu da mədənlərin işlənməsi və iqtisadi cəhətdən əlverişli olub-olmaması barədə qərar verməyə kömək edir.

2. Mədən yatağının hazırlanması:

Bu mərhələdə mədən yatağına giriş təmin edilir. Bu, yerüstü və ya yeraltı yollar vasitəsilə baş verə bilər.

Yeraltı mədən işləri: Yeraltı mədənlərdə tunellər, şaftlar və galeriyalar açılır ki, bu da minerallara və faydalı qazıntılara çıxış imkanını təmin edir.

Yerüstü mədən işləri: Yerüstü mədənlərdə isə qazıntılar açılır və material yer səthinə çıxarılır.

3. Faydalı qazıntıların çıxarılması:

Faydalı qazıntıların çıxarılması prosesi əsas mərhələdir. Mədənlərdə müxtəlif metodlar tətbiq olunur:

Açıq mədən: Bu metod yer səviyyəsindən yaxın olan mineral ehtiyatları çıxarmağa imkan verir.

Yerləşmə mədəni (yeraltı mədən): Bu metod daha dərinlərdə yerləşən mineral yataqlarının çıxarılması üçün istifadə edilir.

Mədənlərin növünə və yataqların yerləşmə şəraitinə görə müxtəlif texnologiyalar və avadanlıqlar tətbiq edilir.

4. Mineral resurslarının emalı:

Çıxarılan faydalı qazıntılar təmizlənir, emal edilir və istifadə oluna biləcək forma gətirilir.

Emal prosesləri arasında üzvi və qeyri-üzvi maddələrin çıxarılması, təmizlənməsi, sıxılması və ya digər kimyəvi proseslər yer alır.

Məsələn, metallurgiyada metalın xammaldan təmizlənməsi və əridilməsi, kömürün emalı və ya neftin distillə edilməsi.

5. Faydalı qazıntıların daşınması və saxlanması:

Çıxarılan və emal edilən faydalı qazıntılar müvafiq tələblərə uyğun olaraq saxlanılır və müxtəlif sənaye sahələrinə, tikinti sahələrinə və ya enerji istehsalına daşınır.

Bu mərhələdə nəqliyyatın müxtəlif növləri (tranzit, dəmir yolu, avtomobil, boru kəməri və s.) istifadə oluna bilər.

6. Ətraf mühitin qorunması və sosial məsuliyyət:

Dağ-mədən işləri ekoloji təsirlərini minimuma endirmək məqsədilə xüsusi ekoloji standartlara riayət etməlidir.

Mədən işləri nəticəsində yaranan tullantılar düzgün şəkildə idarə edilməli, su və hava çirklənməsinin qarşısı alınmalıdır.

Sosial məsuliyyət baxımından, mədən işçilərinin təhlükəsizliyi və iş şəraiti, həmçinin yerli əhali ilə əlaqələr nəzərə alınmalıdır.

7. Dağ-mədən işlərinin dayanıqlı inkişafı:

Mədən sənayesi inkişaf etdirərkən iqtisadi, sosial və ekoloji amillərin harmonik şəkildə birləşdirilməsi məqsəd qoyulmalıdır.

Dayanıqlı dağ-mədən işləri, resursların uzunmüddətli istifadəsini və təbii ehtiyatların qorunmasını təmin etməyə çalışır.

8. Mədən işlərinin bağlanması və rehabilitasiyası:

Mədən işləri bitdikdən sonra yerli ekosistemi bərpa etmək və ərazini mühafizə etmək üçün rehabilitasiya işləri aparılır.

Bu mərhələ mədənlər bağlandıqdan sonra ətraf mühitə mümkün olan təsirləri azaltmaq və sahənin istifadə olunmasını təmin etmək üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.

3.Dağ-mədən işlərinin tarixi

Dağ-mədən işlərinin tarixi, insan cəmiyyətinin inkişafının və texnoloji tərəqqisinin əks etdirildiyi mühüm bir sahədir. Faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi, min illər boyunca müxtəlif mədəniyyətlərdə və dövrlərdə əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Dağ-mədən işlərinin tarixi ümumilikdə iki əsas mərhələyə bölünə bilər: ilk mədənçilik dövrü və müasir mədənçilik dövrü.

1. İlk mədənçilik dövrü

İlk dağ-mədən işləri, insanların ilkin təcrübə və ehtiyaclarına əsaslanmışdır. Bu dövrə aid əsas inkişaflar aşağıdakılardır:

a) Paleolit dövrü (təxminən 2,5 milyon il əvvəl - 10.000 il əvvəl):

İlk insan yaradıcılıq və texniki bacarıqları, daş alətlərdən istifadə etmək üçün müxtəlif daş növlərini çıxarmağa başlamışdır.

Qazıntılar vasitəsilə təbii daşlar, xüsusən alətlər və silahlar üçün daşlar (çaxmaq daşı, obsidian) əldə edilib.

b) Neolit dövrü (təxminən 10.000 - 3.000 il əvvəl):

Bu dövrdə insanlar daha inkişaf etmiş təcrübələr əldə etməyə başlamışdır. Fərqli daş və mineralların istifadə olunduğu ilk daşqayırma mədənləri yaranmışdır.

Mis, qızıl və daş-kömür kimi ilkin metal resurslarının tapılması və işlənməsi başlanmışdır.

c) Tunc dövrü (təxminən 3.000 - 1.200 il əvvəl):

Tuncun kəşfi və emalı, ilkin mədənçilik texnologiyalarının inkişafına səbəb olmuşdur. Tunc istehsalı üçün mis və qalay qazıntıları aparılmışdır.

Mədəniyyətlər, mis və tuncdan silahlar, alətlər və bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Mədənçiliyin mütəşəkkil bir sənətə çevrilməsi bu dövrdə başlanmışdır.

d) Dəmir dövrü (təxminən 1.200 il əvvəl - eramızdan əvvəl 500-cü illər):

Dəmirin kəşfi və işlənməsi ilə mədənçiliyin növbəti inkişafı başladı. Bu dövrdə dəmirin çıxarılması üçün yeni texnologiyalar tətbiq edilirdi.

Mədənçilik sənayesi daha mütəşəkkil hala gəldi və insanların həyatında mühüm yer tutdu. Bu dövrdə həmçinin digər metal və mineralların (gümüş, gold) çıxarılması artmışdır.

2. Müasir mədənçilik dövrü

Müasir dağ-mədən işləri, sənayeləşmə və texnoloji inkişaflarla sıx bağlıdır. Bu dövrü aşağıdakı mərhələlərə ayıra bilərik:

a) Orta əsrlər (5-ci - 15-ci əsrlər):

Orta əsrlərdə mədənçilik fəaliyyəti bəzi Avropa, Asiya və Yaxın Şərq ölkələrində inkişaf etməyə davam etmişdir. Xüsusilə qızıl, gümüş, mis və kömür kimi resurslar çıxarılmışdır.

Mədən işləri əsasən yerüstü qazıntılarla həyata keçirilirdi və insanların həyatına iqtisadi baxımdan əhəmiyyətli təsir göstərirdi.

Avropada mədənçilik sənayesi XIII əsrdən sonra daha geniş vüsət almışdır.

b) Sənayeləşmə dövrü (18-ci - 19-cu əsrlər):

Sənaye İnqilabı ilə mədənçiliyin inkişafı sürətləndi. 18-ci əsrdən etibarən kömür və metal mədənçiliyi əhəmiyyətli dərəcədə artdı.

Dəmir yolu və neft sənayesinin inkişafı mədən işlərinin daha geniş miqyasda həyata keçirilməsinə imkan verdi.

Maşınlaşma və yeni texnologiyalar mədən işlərini daha effektiv və sərfəli etməyə başladı. İlk dəfə yeraltı mədənlərdə daha mükəmməl texnika və avadanlıq tətbiq edilərək mədənlərdə işləmə şəraiti yaxşılaşdırıldı.

c) 20-ci əsr:

Müasir dağ-mədən texnologiyalarının inkişafı bu dövrə təsadüf edir. Bu illər ərzində yeraltı mədənçiliyin təkmilləşdirilməsi və yerüstü mədənlərdə böyük texnologiyalar tətbiq olunmağa başlanmışdır.

Kimyəvi maddələr və avtomatlaşdırma sistemləri mədənçilikdə daha geniş istifadə olunmuşdur.

Bu dövrdə neft, təbii qaz, kömür, gümüş, qızıl və digər qiymətli resursların çıxarılması dünya iqtisadiyyatına mühüm təsir göstərmişdir.

d) 21-ci əsr:

Müasir dövrdə dağ-mədən işləri daha da texnologiya və avtomatlaşdırma ilə əlaqəlidir. Avtomatlaşdırılmış sistemlər, robotlar, drone-lar, sensorlar və yeni növ alətlər mədənçiliyin müxtəlif mərhələlərində istifadə olunur.

Mədənçilik ekoloji və sosial məsuliyyətlə daha çox əlaqələndirilir. Bərpa olunan enerji resursları və ətraf mühitin qorunması, müasir mədənçilikdə əsas diqqət sahələrindən birinə çevrilmişdir.

Çoxsaylı yeni texnologiyalar mədən sənayesində daha yüksək məhsuldarlıq, təhlükəsizlik və ekoloji uyğunluq təmin edir.

3. Tarixə ümumi baxış:

Dağ-mədən işləri, əslində insanın öz ehtiyaclarını qarşılamaq və həyatını inkişaf etdirmək məqsədilə təbiətdən resurslar çıxarmağa başladığı dövrdən bəri var. Tarix boyunca mədənçiliyin inkişafı, iqtisadi, sosial və texnoloji irəliləyişlərlə sıx bağlı olub, müxtəlif dövrlərdə insanların həyatına böyük təsir göstərmişdir. Müasir dövrdə isə mədənçilik sahəsindəki yeniliklər və tələblər, həm iqtisadiyyatı, həm də ətraf mühitin qorunmasını ön plana çəkir.

4.Faydalı qazıntılar

Faydalı qazıntılar yer qabığından çıxarılaraq müxtəlif sahələrdə istifadə olunan təbii mineral resurslardır. Onlar insanların iqtisadi, texnoloji və sənaye ehtiyaclarını qarşılamaq üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Faydalı qazıntılar tərkibinə, mənşəyinə və istifadəsinə görə müxtəlif növlərə ayrılır.

Faydalı qazıntıların əsas növləri:

1. Yanacaq-enerji faydalı qazıntıları:

Bu qazıntılar enerji istehsalında istifadə olunur və iqtisadiyyatın mühüm sektorlarında əsas resurslardır:

Kömür: Elektrik enerjisi istehsalı, istilik və metallurgiya sahələrində geniş istifadə olunur.

Neft: Yanacaq istehsalında, kimya sənayesində (plastiklər, gübrələr) mühüm rol oynayır.

Təbii qaz: İstilik enerjisi və elektrik enerjisi istehsalı üçün əsas mənbədir.

Şistlər və torf: Alternativ yanacaq mənbələri kimi istifadə olunur.

2. Metallik faydalı qazıntılar:

Bu qazıntılar metallurgiya sənayesində istifadə olunur və texnologiyanın əsasını təşkil edir:

Qara metallar:

Dəmir: Polad istehsalı və inşaatda geniş istifadə olunur.

Manqan: Dəmir və polad istehsalında vacib əlavələrdəndir.

Rəngli metallar:

Mis: Elektronika, kabel istehsalı və tikintidə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Alüminium: Yüngül sənaye, nəqliyyat və tikinti üçün geniş istifadə olunur.

Sink və qurğuşun: Batareyalar, örtüklər və digər texnoloji tətbiqlərdə istifadə olunur.

Qiymətli metallar:

Qızıl: Zərgərlik, maliyyə sektorunda və elektronika istehsalında istifadə olunur.

Gümüş: Zərgərlik, elektronika və tibbi tətbiqlərdə mühüm rol oynayır.

Platina: Katalizator istehsalında, zərgərlik və texnoloji cihazlarda tətbiq edilir.

3. Qeyri-metallik faydalı qazıntılar:

Bu qazıntılar tikinti, sənaye və kimya istehsalında istifadə olunur:

Daş və qum: Tikinti və yol salma işlərində əsas xammaldır.

Gips: Tikinti materialları istehsalında geniş istifadə olunur.

Kvars: Şüşə istehsalı, optik cihazlar və keramika sənayesində tətbiq olunur.

Feldispat: Keramika və şüşə sənayesində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Asbest: İzolyasiya materialları və sənaye məqsədləri üçün istifadə olunur.

4. Kimyəvi faydalı qazıntılar:

Bu qazıntılar kimya sənayesi və gübrə istehsalında istifadə edilir:

Kükürd: Kimya sənayesi və gübrə istehsalında əsas xammaldır.

Fosforit: Gübrə və kimyəvi məhsulların istehsalında tətbiq olunur.

Duz: Qida, kimya və sənaye məqsədləri üçün geniş istifadə olunur.

5. Seyrək rast gəlinən və radioaktiv faydalı qazıntılar:

Bu qazıntılar texnologiya və enerji istehsalında istifadə edilir:

Uran: Atom enerji istehsalında əsas mənbədir.

Toryum: Alternativ enerji istehsalında perspektivli mənbədir.

Lantan və digər nadir torpaq elementləri: Elektronika, maqnitlər və müasir texnologiyalarda istifadə olunur.

Faydalı qazıntıların istifadəsi:

Faydalı qazıntılar insan həyatının müxtəlif sahələrində mühüm rol oynayır:

Enerji istehsalı: Neft, qaz və kömür enerji təminatında əsas rol oynayır.

Sənaye istehsalı: Metallik və qeyri-metallik qazıntılar sənaye məhsullarının istehsalında xammal kimi istifadə edilir.

Tikinti: Daş, qum, sement və digər materiallar inşaatda əvəzolunmazdır.

Zərgərlik və maliyyə sektoru: Qızıl, gümüş və qiymətli daşlar həm zərgərlikdə, həm də iqtisadi məqsədlər üçün istifadə edilir.

Texnologiya: Nadir torpaq elementləri müasir texnologiyada mühüm komponentlərdir (məsələn, smartfonlar, batareyalar, maqnitlər).

Kənd təsərrüfatı: Kimyəvi gübrə istehsalı üçün fosforit və kalium duzları əsas mənbədir.

5.Faydalı qazıntıların araşdırılması

Faydalı qazıntıların araşdırılması onların yerləşdiyi yerlərin, tərkibinin, keyfiyyətinin və miqdarının müəyyən edilməsi üçün həyata keçirilən kompleks elmi və texnoloji prosesdir. Bu araşdırma faydalı qazıntıların tapılması və iqtisadi baxımdan səmərəli istifadəsi üçün vacib mərhələdir.

Faydalı qazıntıların araşdırılmasının əsas mərhələləri:

1. Əvvəlcədən məlumat toplanması:

Geoloji məlumatların təhlili: Faydalı qazıntıların mövcud ola biləcəyi ərazilər haqqında mövcud geoloji məlumatlar toplanır və təhlil edilir. Bu mərhələdə xəritələr, kəşfiyyat hesabatları və əvvəlki tədqiqatların nəticələri öyrənilir.

Riyazi modelləşdirmə: Kompüter proqramları vasitəsilə potensial yataqların modelləri yaradılır.

2. Geofiziki araşdırmalar:

Yer qabığının strukturu, sıxlığı və maqnit xassələri öyrənilir.

Maqnitometriya: Yer qabığının maqnit sahəsi ölçülərək metal filizlərinin yerləşməsi müəyyən edilir.

Seysmologiya: Seismik dalğaların yayılma sürətinə əsasən müxtəlif qatların sıxlığı və xüsusiyyətləri araşdırılır.

Elektrik və radioaktiv ölçmələr: Mineralların elektrik keçiriciliyi və radioaktivliyi ölçülərək onların tipi müəyyən edilir.

3. Geokimyəvi analizlər:

Torpaq, su və hava nümunələri götürülərək kimyəvi analizlər aparılır.

Faydalı qazıntıların kimyəvi tərkibi müəyyən edilir və onların keyfiyyəti qiymətləndirilir.

4. Yüzey (səthi) araşdırmaları:

Faydalı qazıntıların yer səthinə yaxın hissələri araşdırılır.

Daş və torpaq qatlarının xüsusiyyətləri öyrənilir.

Yüzey qazıntıları ilə mineralların ilkin təhlili aparılır.

5. Dərinlik araşdırmaları:

Kəşfiyyat qazıntıları: Dərin qazıntılar aparılaraq yeraltı təbəqələrin strukturu və faydalı qazıntıların miqdarı öyrənilir.

Nümunə götürülməsi: Dərin qazıntılardan götürülən nümunələr laboratoriyada tədqiq edilir.

Sonda quyular: Dərin yataqların öyrənilməsi üçün xüsusi qazma quyuları açılır.

6. Laboratoriya tədqiqatları:

Toplanmış nümunələr analiz edilərək onların mineral tərkibi, kimyəvi xassələri və potensial istifadəsi araşdırılır.

Filizlərin zənginliyi və keyfiyyəti qiymətləndirilir.

7. Coğrafi və iqtisadi analiz:

Faydalı qazıntıların çıxarılmasının iqtisadi cəhətdən səmərəliliyi təhlil edilir.

Əraziyə yaxın infrastruktur, nəqliyyat imkanları və bazara yaxınlıq kimi amillər nəzərə alınır.

Ekoloji təsir və mümkün risklər qiymətləndirilir.

Faydalı qazıntıların araşdırılmasında istifadə olunan metodlar:

a) Geoloji xəritələmə:

Müxtəlif ərazilərin geoloji xüsusiyyətləri xəritələşdirilir.

Faydalı qazıntıların yerləşməsi barədə ilkin məlumatlar toplanır.

b) Qazıntı üsulları:

Yerüstü və yeraltı qazıntılar vasitəsilə faydalı qazıntılar öyrənilir.

Tunel qazıntıları və şaftlar açılaraq dərin qatlar tədqiq edilir.

c) Aerogeofiziki metodlar:

Uçuş zamanı xüsusi cihazlarla ərazinin geofiziki məlumatları toplanır.

Böyük əraziləri qısa müddətdə araşdırmaq üçün istifadə olunur.

d) Təsvir analizləri:

Peyk şəkilləri və dron vasitəsilə çəkilmiş görüntülər analiz edilir.

Bu üsul geniş miqyaslı geoloji tədqiqatlar üçün tətbiq edilir.

Faydalı qazıntıların araşdırılmasının əhəmiyyəti:

Resursların aşkarlanması: Yer qabığındakı faydalı qazıntıların yerləşdiyi yataqları müəyyən etməyə imkan verir.

İqtisadi fayda: Yataqların iqtisadi baxımdan səmərəliliyini qiymətləndirməklə mədən işlərinin effektivliyini təmin edir.

Ekoloji təhlükəsizlik: Araşdırmalar ekoloji riskləri qiymətləndirir və onların minimuma endirilməsinə kömək edir.

Texnoloji inkişaf: Yeni texnologiyaların tətbiqi faydalı qazıntıların daha dəqiq və effektiv araşdırılmasına imkan verir.

Planlaşdırma: Faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi üçün müfəssəl plan hazırlamaq mümkün olur.

6.Faydalı qazıntı yataqlarının işlənmə üsulları

Faydalı qazıntı yataqlarının işlənmə üsulları, onların yer qabığından çıxarılması və emalı üçün istifadə olunan texnologiya və metodların məcmusudur. Bu üsullar yataqların yerləşmə dərinliyi, tərkibi, geoloji xüsusiyyətləri və iqtisadi səmərəliliyinə əsasən seçilir. Faydalı qazıntı yataqlarının işlənmə üsulları əsasən yerüstü (açıq) işlənmə, yeraltı işlənmə və kombinə edilmiş işlənmə olaraq üç qrupa bölünür.

1. Yerüstü (açıq) işlənmə üsulları

Yerüstü işlənmə üsulu faydalı qazıntıların yer səthinə yaxın yerləşdiyi halda tətbiq edilir. Bu üsul daha az xərc tələb edir və texniki cəhətdən sadədir.

a) Karyer üsulu:

Faydalı qazıntılar yer səthindən qazıntı üsulu ilə çıxarılır.

Mərhələli qazıntılar aparılaraq mineral qatlara çatılır.

Əsasən daş, qum, kömür, dəmir filizi və digər yerüstü minerallar üçün istifadə olunur.

b) Yamac üsulu:

Faydalı qazıntılar yamac şəklində qazılaraq çıxarılır.

Əksər hallarda yamac üsulu qrunt torpaqlar və daş materialların çıxarılması üçün tətbiq edilir.

c) Hidravlik üsul:

Su təzyiqindən istifadə edərək faydalı qazıntılar yuyularaq çıxarılır.

Çay və göl yataqlarında yerləşən mineralların, xüsusilə də qızıl və qumın çıxarılmasında tətbiq olunur.

2. Yeraltı işlənmə üsulları

Yeraltı işlənmə üsulları faydalı qazıntıların yer səthindən çox dərinlikdə yerləşdiyi halda tətbiq edilir. Bu üsul daha mürəkkəb və xərcli olsa da, yeraltı resurslardan səmərəli istifadə etməyə imkan verir.

a) Şaxta üsulu:

Şaquli və ya əyri şaxtalar qazılaraq faydalı qazıntılara çatılır.

Bu üsul kömür, metal filizləri, duz yataqları və digər dərin qazıntılar üçün istifadə olunur.

b) Tunel üsulu:

Yeraltı tunellər qazılaraq faydalı qazıntı yataqlarına çatılır.

Metallik faydalı qazıntılar və qiymətli daşlar üçün geniş tətbiq olunur.

c) Kameralı üsul:

Faydalı qazıntı çıxarılan sahələrdə böyük boşluqlar yaradılır və qalan hissələr dayaqlar kimi saxlanılır.

Bu üsul əsasən zəif süxurların yerləşdiyi ərazilərdə istifadə edilir.

d) Blok üsulu:

Yataq bir neçə böyük bloka bölünür və hər blok müstəqil olaraq işlənir.

Blokların uçurulması və onların daşınması yeraltı nəqliyyat vasitələri ilə həyata keçirilir.

3. Kombinə edilmiş işlənmə üsulları

Kombinə edilmiş üsullar yerüstü və yeraltı işlənmə üsullarının birləşməsi ilə həyata keçirilir. Bu üsul faydalı qazıntıların müxtəlif dərinliklərdə yerləşdiyi hallarda tətbiq edilir.

a) Mərhələli üsul:

İlk mərhələdə yerüstü qazıntılar aparılır, daha sonra yeraltı işlənmə üsulları tətbiq edilir.

Əsasən geniş və dərin yataqlar üçün tətbiq olunur.

b) Paralel üsul:

Yerüstü və yeraltı işlənmə prosesləri eyni vaxtda aparılır.

İri miqyaslı yataqlarda faydalı qazıntıların sürətli çıxarılmasını təmin edir.

Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsində istifadə olunan texnologiyalar

Partlayış texnologiyası:

Sərt süxurları parçalamaq üçün partlayıcı maddələrdən istifadə edilir.

Çox vaxt metal filizlərinin və daş yataqlarının çıxarılmasında tətbiq olunur.

Maşın qazma texnologiyası:

Qazıntı işləri xüsusi qazma maşınları ilə həyata keçirilir.

Daha dərin və iri miqyaslı yataqların işlənməsi üçün istifadə edilir.

Avtomatlaşdırma və robot texnologiyaları:

Yeraltı və yerüstü işlənmə proseslərində avtomatlaşdırılmış sistemlər və robotlardan istifadə olunur.

Bu texnologiyalar məhsuldarlığı artırır və insan həyatını riskdən qoruyur.

Hidrometallurgiya texnologiyası:

Faydalı qazıntılar su və kimyəvi məhlullar vasitəsilə emal edilir.

Qızıl, mis və digər qiymətli metalların çıxarılmasında geniş istifadə olunur.

Faydalı qazıntı yataqlarının işlənmə üsullarının seçimində amillər:

Geoloji xüsusiyyətlər: Faydalı qazıntı yatağının yerləşməsi, ölçüsü və dərinliyi.

Məhsulun növü: Faydalı qazıntının tipi (metal, yanacaq və s.).

İqtisadi səmərəlilik: İşlənmə üsulunun xərci və gəlirliliyi.

Ətraf mühit təsirləri: İşlənmə proseslərinin ekoloji nəticələri.

Texnoloji imkanlar: Mövcud texnologiya və avadanlıqlar.

7.Dağ süxurları işlənmə obyekti kimi

Dağ süxurları işlənmə obyekti kimi, yer qabığının müxtəlif sahələrində yerləşən geoloji formalaşmalardır və insanlar tərəfindən müxtəlif məqsədlərlə işlənərək istifadə edilir. Dağ süxurları sənaye, tikinti, energetika, kənd təsərrüfatı və digər sahələrdə mühüm resurs hesab olunur. Onlar həmçinin faydalı qazıntı yataqlarının əsas komponenti kimi çıxış edir.

Dağ süxurlarının növləri

Dağ süxurları mənşəyinə və xüsusiyyətlərinə görə üç əsas qrupa bölünür:

1. Magmatik süxurlar:

Yer qabığında ərimiş maqmanın soyuması və bərkiməsi nəticəsində yaranır.

Nümunələr:

Qranit: Tikinti materialı, heykəltəraşlıq və memarlıq üçün istifadə olunur.

Bazalt: Yol örtüklərində və tikinti işlərində tətbiq edilir.

Əsas xüsusiyyətləri:

Sərt və dayanıqlı quruluş.

İstiyə və təzyiqə davamlılıq.

2. Tortul süxurlar:

Yer səthində müxtəlif çöküntü materiallarının yığılması və sıxılması nəticəsində yaranır.

Nümunələr:

Kömür: Yanacaq və enerji istehsalında əsas resursdur.

Kireçdaşı: Tikinti materialı, sement istehsalı və kimya sənayesində istifadə edilir.

Qumdaşları: Şüşə istehsalı və tikinti üçün xammal kimi tətbiq olunur.

Əsas xüsusiyyətləri:

Asan emal olunur.

Ekonomik və geniş miqyasda istifadə edilir.

3. Metamorfik süxurlar:

Magmatik və ya tortul süxurların yüksək təzyiq və temperatur təsirindən dəyişməsi nəticəsində yaranır.

Nümunələr:

Mərmər: Tikinti və dekorativ məqsədlərlə istifadə edilir.

Şist: İzolyasiya materialı kimi tətbiq olunur.

Əsas xüsusiyyətləri:

Yüksək sıxlıq və möhkəmlik.

Bəzək materialı kimi estetik görünüş.

Dağ süxurlarının işlənmə obyektləri

Dağ süxurlarının işlənməsi müxtəlif sahələrdə tətbiq edilir:

1. Tikinti və memarlıq:

Qranit, mərmər və kireçdaşı kimi dağ süxurları binaların tikintisində və memarlıqda geniş istifadə olunur.

Asfalt, beton və sement istehsalı üçün xammal rolunu oynayır.

Körpülərin və iri mühəndislik strukturlarının tikintisində sərt və möhkəm süxurlara üstünlük verilir.

2. Energetika:

Kömür və şistlər istilik enerjisi və elektrik enerjisinin istehsalı üçün əsas mənbələrdir.

Alternativ enerji sahələrində də istifadə edilə bilən bəzi süxurlar (məsələn, torf) mühüm əhəmiyyət daşıyır.

3. Sənaye istehsalı:

Qumdaşları və kvars şüşə istehsalında əsas xammaldır.

Kaolin və gips keramika, gil və tikinti materiallarının istehsalında istifadə olunur.

4. Kimya sənayesi:

Kükürd və fosfat süxurları kimyəvi gübrə və digər kimyəvi maddələrin istehsalında istifadə edilir.

Halit (daş duzu): Qida və sənaye məqsədləri üçün tətbiq edilir.

5. Dekorativ və bəzək materialları:

Mərmər, oniks və qranit yüksək estetik dəyərə malik bəzək materiallarıdır.

Heykəltəraşlıq və interyer dizaynında geniş istifadə olunur.

Dağ süxurlarının işlənmə texnologiyaları

Qazıntı üsulları:

Açıq və ya yeraltı qazıntılar vasitəsilə süxurların çıxarılması.

Maqmatik süxurlar üçün karyer üsulu, tortul və metamorfik süxurlar üçün yeraltı üsullar tətbiq edilir.

Partlayış texnologiyası:

Böyük həcmli süxurların parçalara bölünməsi üçün partlayışlardan istifadə olunur.

Əsasən qranit və bazalt yataqlarının işlənməsində istifadə edilir.

Mexaniki kəsim:

Xüsusi kəsici avadanlıqlarla süxurların formalaşdırılması və kəsilməsi.

Mərmər və digər dekorativ süxurların emalında tətbiq olunur.

Kimyəvi metodlar:

Faydalı qazıntılar və mineralların ayrılması üçün kimyəvi məhlullardan istifadə edilir.

Əsasən metalların süxurlardan ayrılmasında tətbiq olunur.

Hidravlik üsullar:

Su təzyiqindən istifadə edərək süxurların çıxarılması və daşınması.

Dağ süxurlarının işlənmə xüsusiyyətləri və problemləri

Üstünlüklər:

Təbii resursların geniş çeşidli istifadəsini təmin edir.

Sənaye və tikinti üçün dayanıqlı və keyfiyyətli xammal mənbəyidir.

Bəzi süxurların yenidən emalı mümkün olur (məsələn, qum və gil).

Çətinliklər:

Süxurların çıxarılması zamanı ətraf mühitə mənfi təsirlər (eroziya, torpaq çirklənməsi).

Yeraltı işlənmə işlərinin təhlükəsizliyi və xərci yüksəkdir.

Yüksək texnoloji avadanlıqlar tələb olunur.

8.Dağ-mədən işlərinin təşkili

Dağ-mədən işlərinin təşkili mühəndislik və geoloji sahəsində əhəmiyyətli bir mövzudur. Bu sahə, yerin altında və ya üzərindəki təbii sərvətlərin (minerallar, kömür, neft, qaz və s.) çıxarılması və istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar işlərin planlanması, təşkili və icrasını əhatə edir. Dağ-mədən işlərinin düzgün təşkili həm təhlükəsizliyi təmin etmək, həm də resursların səmərəli şəkildə istifadəsini həyata keçirmək üçün vacibdir.

Dağ-mədən işlərinin təşkili ilə bağlı əsas aspektlər aşağıdakılardır:

Mədən sahəsinin seçilməsi və tədqiqi:

Geoloji tədqiqatlar: Əvvəlcə mədən sahəsinin geoloji vəziyyəti təhlil edilməli, ehtiyatların mövcudluğu və keyfiyyəti müəyyənləşdirilməlidir.

Ətraf mühitin qiymətləndirilməsi: Təbiətə və insan sağlamlığına təsirini azaltmaq üçün müvafiq ekoloji qiymətləndirmələr aparılmalıdır.

Mədən layihəsinin hazırlanması:

Layihə sənədi: Dağ-mədən işlərinin icrası üçün detallı layihə hazırlanır. Bu layihə, ehtiyatların çıxarılması, istehsal prosesləri və mədən sahəsinin infrastrukturunu nəzərdə tutur.

İşçi qüvvəsi və avadanlıq: Mədən işlərinin həyata keçirilməsi üçün lazım olan işçi qüvvəsi və texnikanın seçilməsi planlaşdırılmalıdır.

Mədən işlərinin icrası:

Qazma və çıxarma: Ehtiyatların çıxarılması üçün istifadə edilən qazma, sürüşdürmə və başqa üsullar müəyyən olunur.

Mədən içində təhlükəsizlik: İşçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün təhlükəsizlik tədbirləri (məsələn, işçilərin təhsili, müvafiq iş geyimləri və s.) nəzərdə tutulur.

Resursların nəzarətli şəkildə çıxarılması: Resursların səmərəli istifadəsini təmin etmək üçün mədən işlərinin iqtisadiyyatı və texniki tərəfləri izlənilir.

İnfrastruktur və logistika:

Yol, dəmir yolu və nəqliyyat şəbəkələri: Mədən məhsullarının daşınması üçün lazımi nəqliyyat infrastrukturu yaradılmalıdır.

İşlək sistemlər: Su təchizatı, elektrik enerjisi və kanalizasiya kimi sistemlərin layihələndirilməsi və qurulması vacibdir.

Ətraf mühitin qorunması və post-mədən fəaliyyəti:

Çirklənmənin qarşısının alınması: Mədən işləri aparılarkən havaya, suya və torpağa zərər verməmək üçün lazımi tədbirlər görülməlidir.

Post-mədən fəaliyyəti: Mədən işləməsi bitdikdən sonra ərazinin bərpası və təbiətə qaytarılması prosesi həyata keçirilməlidir.

Əməkdaşlıq və tənzimləmələr:

Hüquqi və normativ sənədlər: Dağ-mədən işlərinin icrası üçün müvafiq dövlət qanunları, beynəlxalq standartlar və normativlər nəzərə alınmalıdır.

Mədən sənayesində etik davranış: Şirkətlər arasında ədalətli rəqabət və sosial məsuliyyət prinsipləri tətbiq edilməlidir.

9.Dağ-mədən işlərinin planlaşdırılması

Dağ-mədən işlərinin planlaşdırılması – bu proses mədən sahəsinin effektiv və təhlükəsiz işləməsini təmin etmək üçün vacibdir. Planlaşdırma, resursların səmərəli şəkildə çıxarılmasını, müvafiq texnologiyaların tətbiqini, ətraf mühitin qorunmasını və işçi təhlükəsizliyini nəzərə almalıdır. Planlaşdırma mədən işlərinin hər mərhələsini əhatə edir və onun düzgün icrası işin uğurlu olmasına təsir edir.

Dağ-mədən işlərinin planlaşdırılmasında nəzərə alınması gərəkən əsas məqamlar:

1. Geoloji və Tədqiqat Təhlilləri

Geoloji tədqiqatlar: Mədən sahəsində resursların mövcudluğunu və keyfiyyətini dəqiq müəyyənləşdirmək üçün geoloji tədqiqatlar aparılmalıdır. Bu, ehtiyatların düzgün hesablanması və səmərəli çıxarılması üçün vacibdir.

Geofiziki və geokimyəvi analizlər: Yerin altındakı mədən ehtiyatlarının təbiətini, tərkibini və sərhədlərini müəyyən etmək üçün bu cür təhlillər həyata keçirilir.

2. Mədən Ehtiyatlarının Hesablanması

Resurs ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi: Mədən ehtiyatları, onların miqdarı və keyfiyyəti müəyyən edilməli və bu məlumatlar əsasında çıxarılacaq materialın planlaşdırılması aparılmalıdır.

Ehtiyatların təsnifatı: Ehtiyatlar, onların təhlükəsiz və iqtisadi baxımdan çıxarılması mümkünlüyünə görə müxtəlif siniflərə ayrılır (sübut edilmiş, ehtimal olunan və s.).

3. Texnologiyanın Seçilməsi və İstifadəsi

Çıxarma texnologiyaları: Mədən ehtiyatlarını çıxarmaq üçün müxtəlif metodlar seçilir (açıq mədən üsulu, tunel qazma və s.). Bu, ehtiyatların təbiətinə, sahənin yerinə və iqtisadi şərtlərə əsaslanaraq müəyyən edilir.

Avadanlıq və alətlər: Çıxarma prosesində istifadə ediləcək maşın və avadanlıqların seçilməsi, planlaşdırılması və optimallaşdırılması vacibdir.

4. Mədən Sahəsinin İnfrastrukturunun Planlaşdırılması

Yol və nəqliyyat sistemləri: Mədənə daxil olmaq və oradan məhsul çıxarmaq üçün yol və nəqliyyat sistemləri planlaşdırılmalıdır. Bu, həmçinin mədən məhsullarının daşınmasını asanlaşdırır.

Su, enerji və kanalizasiya təminatı: Mədən işlərinin davamlı olması üçün su, elektrik enerjisi və kanalizasiya kimi infrastruktur ehtiyacları təmin edilməlidir.

5. Ətraf Mühitin Qorunması

Ekoloji təsirlərin qiymətləndirilməsi: Dağ-mədən işləri ətraf mühitə təsir göstərə bilər. Buna görə, planlaşdırma zamanı havanın, suyun və torpağın çirklənməsi riskləri nəzərə alınmalı və bu riskləri azaldacaq tədbirlər müəyyən edilməlidir.

Bərpa işləri: Mədən fəaliyyətinin sona çatmasından sonra ərazinin bərpası üçün tədbirlər görülməlidir. Bu, torpağın təkrar istifadəsini və ekosistemin bərpasını nəzərdə tutur.

6. İşçi Təhlükəsizliyi və Sağlamlığı

Təhlükəsizlik tədbirləri: Mədən işlərində istifadə edilən texnologiyalar və əməliyyatlar işçi təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Planlaşdırma zamanı işçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müvafiq tədbirlər (məsələn, şəxsi qoruyucu vasitələr, təhlükəsizlik prosedurları və s.) nəzərdə tutulmalıdır.

Təlimlər və işçi sağlamlığı: Mədən işçilərinin daimi təlimlərlə təmin olunması və sağlamlıq standartlarına riayət edilməsi vacibdir.

7. İqtisadiyyat və Maliyyə Planlaması

Büdcə və maliyyə planlaması: Mədən işlərinin planlaşdırılması, sərmayə qoyuluşu, əməliyyat xərcləri, gəlir və mənfəət hesablamaları daxil olmaqla geniş maliyyə təhlilini tələb edir.

Əməliyyatın iqtisadiyyatı: Mədən sahəsində işləmək üçün xərclərin və gəlirlərin balanslaşdırılması, resursların səmərəli istifadəsi vacibdir.

8. Təchizat və Logistika

Xammal və materialların təchizatı: Mədən sahəsində işlərin davamlı olması üçün lazım olan materiallar və xammal təmin edilməlidir.

Daşınma və logistika: Məhsulların mədən sahəsindən daşınması üçün logistika planı hazırlanmalıdır.

9. Layihə İcraatı və İzləmə

İcra planı: Mədən işləri üçün detallı icra planı hazırlanmalı və zamanla fəaliyyətlərə nəzarət edilməlidir. Bu, layihənin vaxtında və müəyyən edilmiş büdcəyə uyğun başa çatmasını təmin edir.

Risklərin idarə edilməsi: Mədən işlərində risklər (geoloji, texnoloji, iqtisadi və sosial) ola bilər. Bu risklər öncədən müəyyən edilərək, onlara qarşı müvafiq tədbirlər hazırlanmalıdır.

10. Sosial və Hüquqi Məsələlər

Sosial məsuliyyət: Mədən işlərinin yerli icmalara və cəmiyyətə təsirini nəzərə almaq vacibdir. İşçilərin sosial təminatı və iş şəraiti yaxşılaşdırılmalıdır.

Hüquqi tələblər: Dağ-mədən işlərinin icrası zamanı mövcud qanunvericilik və dövlətin tələbləri yerinə yetirilməlidir.

10.Mədən sənayesinin çıxartdığı məhsullar

Mədən sənayesinin çıxardığı məhsullar, təbii sərvətlərin yerin altından və ya üzərindən çıxarılması və işlənməsi nəticəsində əldə edilən müxtəlif xammallardır. Bu məhsullar müxtəlif sahələrdə istifadə olunur və iqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsidir. Mədən sənayesi, çox geniş bir məhsul çeşidi təqdim edir, çünki hər biri müxtəlif ehtiyacları qarşılamaq üçün istifadə edilən təbii qaynaqlardır.

Mədən Sənayesinin Çıxartdığı Əsas Məhsullar:

1. Minerallar

Minerallar təbiətdə müxtəlif forma və tərkiblə tapılan sərvətlərdir. Bu maddələr təbii qaynaqlar olaraq sənayedə geniş istifadə olunur.

Metallik minerallar:

Ferroalüminium və dəmir filizi (fe, alüminium): Dəmir filizi dəmirlərin, alüminium filizi isə alüminiumun çıxarılması üçün istifadə olunur. Bu metallar, inşaat, avtomobil və digər sənaye sahələrində istifadə edilir.

Mis filizi (Cu): Mis, elektrik kabeli, elektronik avadanlıq, tikinti materialları və digər sahələrdə istifadə olunur.

Qızıl (Au), Gümüş (Ag): Qızıl qiymətli metal olaraq, xüsusilə zərgərlikdə və maliyyə sənayesində istifadə edilir. Gümüş isə sənaye, elektronika və zərgərlikdə tətbiq edilir.

Zincedən (Zn) əldə edilən filizlər: Zəncirdə paslanma və oksidləşmənin qarşısını almaq üçün istifadə olunur.

Əsasi minerallar:

Kalsit, dolomit, gips: Bu minerallar sement və beton istehsalında istifadə olunur.

Soda və kaolin: Kaolin, kağız sənayesində və keramika istehsalında istifadə olunur.

2. Kömür

Bituminoz kömür: Yanacaq kimi istifadə edilən və elektrik enerjisi istehsalında əsas mənbə olan bir maddədir. Eyni zamanda metallurgiya sənayesində də istifadə edilir.

Antrasit: Yüksək enerji dəyərinə malik, çox az sulu olan, yüksək təmizliyə sahib kömür növüdür.

Lignit: Daha az keyfiyyətli və daha çox nəm olan kömür növüdür və əsasən elektrik stansiyalarında enerji istehsalı üçün istifadə olunur.

3. Neft və Qaz

Neft: Enerji istehsalı və müxtəlif sənaye məhsullarının istehsalında (plastik, kimyəvi maddələr, sintetik materiallar və s.) istifadə edilən əsas enerji mənbəyidir.

Təbii qaz: Elektrik enerjisi istehsalı, sənaye istilik sistemləri, evlərdə və təsərrüfatlarda yanacaq kimi istifadə edilir.

4. Lövhə Təsiri (Asfalt, Bitum)

Asfalt: Yol tikintisi üçün əsas komponentdir. Həmçinin, tikinti və döşəmə materialları kimi də istifadə olunur.

Bitum: Yağış suyunun qarşısını almaq, dam örtükləri və digər tikinti işləri üçün istifadə edilir.

5. Kükürd

Kükürd, kimyəvi sənayedə, gübrə istehsalında, plastika və sintetik materialların istehsalında istifadə edilir. Həmçinin, qazlardan kükürdün təmizlənməsi prosesində də mühüm rol oynayır.

6. Tuz (Xlorid)

Duz: İnsan həyatında vacib olan və müxtəlif sənaye sahələrində (kimya, qida, dərman, tekstil) istifadə olunan bir xammaldır.

7. Əhəng Daşı

Əhəng daşı (kalsium karbonat): Sement istehsalında, tikinti materiallarının istehsalında, həmçinin ətraf mühitin qorunması üçün istifadə edilir.

8. Əlvan Daşlar

Marmaralar, qranitlər, bazalt və s.: Bu daşlar tikinti sahəsində, döşəmə daşları, abidələr, bəzək materialları kimi istifadə edilir.

9. Fosforitlər

Fosfor: Əsasən gübrə istehsalında istifadə olunur, çünki fosfor bitkilərin böyüməsi üçün vacib elementlərdən biridir.

10. Təbii Birləşmələr

Asbest: Tikinti materialları, xüsusi geyimlər və inşaat materiallarında istifadə edilən bir təbii mineral.

11.Açıq mədən işləri və onun mərhələləri

Açıq mədən işləri (açıq üsulda mədən işləri) yerin üst qatlarını qazma və çıxarma yolu ilə təbii sərvətlərin (minerallar, kömür, qum, daş və s.) əldə edilməsi metodudur. Bu üsul, yerin altındakı ehtiyatları çıxarmaq üçün yer səthinin müəyyən bir hissəsinin qazılması ilə həyata keçirilir. Açıq mədən üsulu, dərin mədənlərə nisbətən daha az mürəkkəb və daha az xərc tələb edən bir prosesdir. Bu üsul daha çox yer səthinə yaxın olan və böyük miqdarda ehtiyatların mövcud olduğu yataqlarda istifadə olunur.

Açıq mədən işlərinin mərhələləri:

1. Hazırlıq Mərhələsi

Geoloji tədqiqatlar və yataq analizi: Mədən sahəsinin tədqiqi və qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bu mərhələdə, ehtiyatların həcmi, keyfiyyəti və tərkibi müəyyən edilir. Yerin altındakı mədən yataqlarının vəziyyəti və yerləşməsi ilə bağlı ətraflı məlumat əldə edilir.

Ətraf mühitin qiymətləndirilməsi: Açıq mədən işləri ekoloji təsirlərə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən, ətraf mühitin qorunması məqsədilə əvvəlcədən ətraf mühitə təsir analizləri aparılır. Çirklənmə, yer səthinin dəyişməsi və biyoloji təsirlər nəzərə alınır.

Ərazilərin hazırlığı: Mədən sahəsinin təhlükəsiz işləməsi üçün lazımi infrastrukturlar (yollar, anbarlar, işçi mülkiyyətləri və s.) hazırlanır.

2. Açıq Mədən Yolu və İnfrastrukturunun Qurulması

Yol çəkilişi və nəqliyyat sistemləri: Mədən işlərinin aparılacağı ərazidə işçilərin, avadanlıqların və mədən məhsullarının daşınması üçün yol infrastrukturu yaradılır. Bu, həmçinin mədən məhsullarının daşıma və emal edilməsi üçün mühüm rol oynayır.

Texniki avadanlıqların və maşınların təmin edilməsi: Mədən işlərində istifadə ediləcək texnikalar (buldozerlər, ekskavatorlar, dağlama maşınları və s.) təmin olunur və fəaliyyətə keçir.

3. Dağlama və Yeraltı Çıxarma İşləri

Dağlama: Açıq mədənlərdə yerin üst təbəqələri kəsilərək aşağıya doğru hərəkət edilir. Bu məqsədlə dağlama texnologiyalarından istifadə edilir. Dağlama prosesində, xüsusi partlayıcı maddələr istifadə edilərək yer səthi qırılır və çıxarılır.

Çıxarma: Yerləşən materialların çıxarılması üçün müxtəlif avadanlıqlar (eksavatorlar, yük maşınları) istifadə olunur. Bu mərhələdə, minerallar və ya digər sərvətlər çıxarılaraq daha sonra daşınmaq üçün hazırlanır.

4. Sərvətlərin Daşınması və Emalı

Daşınma: Çıxarılan materiallar (mineral filizləri, kömür, qum və s.) mədən sahəsindən emal və işlənmə yerlərinə daşınır. Daşınma üçün xüsusi nəqliyyat vasitələri (yük maşınları, konveyerlər) istifadə edilir.

Emal: Çıxarılan materiallar emal edilərək təmizlənir, sıralanır və istifadə ediləcək forma gətirilir. Məsələn, mineralların təmizlənməsi və təkrarlanması, kömürün səviyyəsinin tənzimlənməsi və ya sement istehsalı üçün lazımi daşların hazırlanması.

5. Ətraf Mühitin Qorunması və Bərpa

Çirklənmənin qarşısının alınması: Mədən işləri zamanı ətraf mühitə zərər verə biləcək çirklənmələrin qarşısının alınması üçün tədbirlər görülür. Havanın, suyun və torpağın çirklənməsinin qarşısını almaq üçün texnoloji həllər tətbiq edilir.

Ərazinin bərpası: Mədən fəaliyyəti başa çatdıqdan sonra, ərazinin bərpası üçün işlər həyata keçirilir. Torpağın yenidən istifadəyə verilməsi, ətraf mühitin təmizlənməsi və yerli flora və faunanın bərpası üçün addımlar atılır.

6. Təhlükəsizlik və Sağlamlıq Tədbirləri

İşçi təhlükəsizliyi: Açıq mədən işləri zamanı işçilərin təhlükəsizliyi əsas prioritetdir. Mədən sahəsində təhlükəsiz əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün xüsusi təlimlər verilir, qoruyucu avadanlıqlar (kaskalar, əlcəklər, təhlükəsizlik iş geyimləri və s.) istifadə olunur.

Monitorinq və nəzarət: Mədən sahəsində əməliyyatların təhlükəsiz və normativlərə uyğun aparılmasını təmin etmək üçün daimi monitorinq və nəzarət sistemi qurulur.

7. Mədən Fəaliyyətinin Dayandırılması və Bağlanması

Bağlanma planı: Mədən işləri tamamlandıqda, sahə bağlanmalı və artıq istifadə edilməyən ərazilər təmizlənməlidir. Mədən bağlanarkən, müvafiq hüquqi və ekoloji normativlərə uyğun olaraq bərpa işləri həyata keçirilməlidir.

Ərazinin ekoloji bərpası: Mədən fəaliyyəti sona çatdıqda, yerli flora və faunanın bərpası, torpağın təmizlənməsi və ekosistemlərin yenidən qurulması üçün tədbirlər görülür.

12.Çixarilan faydali qazıntının keyfiyyəti                                                                                                                            Çıxarılan faydalı qazıntının keyfiyyəti mədən sənayesinin əsas göstəricilərindən biridir və bu, həm iqtisadi, həm də ekoloji baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Faydalı qazıntıların keyfiyyəti, mədən məhsulunun son istifadə üçün uyğunluğunu, iqtisadi faydalılığını, müvafiq normativlərə uyğunluğunu və ətraf mühitə təsirini müəyyən edir. Faydalı qazıntıların keyfiyyəti, onların tərkibi, xüsusiyyətləri, təmizliyi və digər parametrlər ilə ölçülür.

Faydalı qazıntının keyfiyyətini müəyyən edən əsas amillər:

1. Tərkib və Mineraloji Struktur

Mineral tərkibi: Faydalı qazıntıların əsas xüsusiyyətlərindən biri onların mineral tərkibidir. Məsələn, mis filizində misin miqdarı, dəmir filizində dəmirin tərkibi və s. Bu, çıxarılan qazıntının nə qədər təmiz və istifadəyə yararlı olduğunu müəyyən edir.

Mütləq təmizlik: Çıxarılan faydalı qazıntıların içindəki digər mineralların, daşların və qeyri-əyarlı maddələrin miqdarı da keyfiyyəti təsir edir. Bu maddələr, mədən prosesinin iqtisadi səmərəliliyini azalda bilər, çünki onları təmizləmək əlavə xərc tələb edir.

2. Keyfiyyətin Dərəcəsi və Sınıflandırılması

Açıq mədənlərin və yeraltı mədənlərin sinifləndirilməsi: Çıxarılan faydalı qazıntılar, keyfiyyətinə görə müxtəlif siniflərə bölünür. Məsələn, yüksək keyfiyyətli, orta keyfiyyətli və aşağı keyfiyyətli filizlər. Bu siniflərə əsasən, qazıntıların təmizlənməsi və emalı üçün tələb olunan texnologiyalar və sərmayə yatırımları müəyyən edilir.

Qızıl, mis və digər qiymətli metallar: Bu metalların tərkibindəki təmiz maddələrin faizi, filizlərin iqtisadi dəyərini göstərir. Məsələn, qızıl filizində qızılın miqdarı 3-4 qram/ton varsa, bu, aşağı keyfiyyətli hesab olunur, amma 10 qram/ton və ya daha çox olanlar yüksək keyfiyyətli filizlərə aiddir.

3. Çıxarılan Qazıntının Həcmi və Səmərəliliyi

Yüksək səmərəlilik: Çıxarılan faydalı qazıntının keyfiyyəti yalnız mineralların tərkibi ilə deyil, həm də onların səmərəli çıxarılması ilə ölçülür. Yüksək keyfiyyətli qazıntıların çıxarılması daha az xərclə, daha çox fayda təmin edir.

Həcmin düzgün hesablanması: Ehtiyatların düzgün qiymətləndirilməsi, faydalı qazıntının keyfiyyətinin saxlanılmasını və düzgün istifadəsini təmin edir.

4. Fiziki və Kimyəvi Xüsusiyyətlər

Kimyəvi tərkib: Çıxarılan faydalı qazıntının kimyəvi tərkibi onun istifadə sahəsinə uyğunluğunu müəyyən edir. Məsələn, kömürün yüksək karbon tərkibi, mis filizinin yüksək mis miqdarı, və ya dəmir filizinin yüksək dəmir tərkibi istehsal üçün vacibdir.

Fiziki xüsusiyyətlər: Faydalı qazıntının fiziki xüsusiyyətləri, məsələn, sıxlıq, sərtlik, toxuması, çatlama və ya zəiflik, onun işlənməsi və istifadəsi üçün önəmlidir. Fiziki xüsusiyyətlər, həmçinin dağlama və emal proseslərini təsir edir.

5. Çirkləndiricilər və Təsirlər

Çirkləndiricilər: Faydalı qazıntılar, onları çıxararkən və emal edərkən bəzi qeyri-dəyərli maddələr (məsələn, çirkləndiricilər) ilə qarışa bilər. Məsələn, filizlərdə kükürd, arsenik, fosfor və digər zərərli maddələr ola bilər. Bu çirkləndiricilər həm mədən əməliyyatlarına, həm də ətraf mühitə mənfi təsir göstərə bilər.

Təmizləmə və emal: Faydalı qazıntının keyfiyyəti, mədən məhsullarının təmizlənməsi və emalının necə aparılmasına da bağlıdır. Zərərli maddələrin və ya mineralların çıxarılması üçün əlavə əməliyyatlar və texnologiyalar tələb oluna bilər.

6. Ekoloji və Ətraf Mühitə Təsir

Ekoloji təsirlər: Çıxarılan faydalı qazıntıların keyfiyyəti, ətraf mühitin qorunmasına da təsir edir. Çirkləndirici maddələrin az olması, ətraf mühitə olan mənfi təsirlərin azalmasına səbəb olur. Məsələn, aşağı keyfiyyətli kömür və ya fosforlu filizlər ətraf mühiti daha çox çirkləndirə bilər.

Təkrar emal və bərpa: Yüksək keyfiyyətli faydalı qazıntılar daha az təkrar emal tələb edir, bu da ekoloji təsirləri azaldır. Bununla yanaşı, təkrar emalın mümkün olduğu hallarda, qazıntının keyfiyyəti onun bərpasının asanlığını təsir edir.

7. Mədən Resurslarının İqtisadi Dəyəri

Qiymət və bazar tələbi: Çıxarılan faydalı qazıntıların keyfiyyəti onun bazar dəyərini təsir edir. Yüksək keyfiyyətli məhsullar, ümumiyyətlə daha çox tələbat görür və daha yüksək qiymətə satılır. Bu da mədən şirkətinin iqtisadi müvəffəqiyyətinə birbaşa təsir edir.

13.Tullantixana işləri

Tullantıxana işləri mədən sənayesi və digər sənaye sahələrində istifadə olunan materialların, məhsulların və avadanlıqların artıq hissələrinin toplanması, saxlanması və idarə olunması ilə əlaqədar fəaliyyətləri əhatə edir. Bu, həm ətraf mühitin qorunması, həm də iqtisadiyyatın effektivliyi baxımından mühüm bir məsələdir. Tullantıxana işləri, mədənlərin fəaliyyət göstərdiyi sahələrdə, çıxarılan faydalı qazıntıların işlənməsi nəticəsində yaranan tullantıların təkrar emalı, zərərli maddələrin azaldılması və ya onların zərərsizləşdirilməsi məqsədini güdür.

Tullantıxanalar, faydalı qazıntıların çıxarılması və emalı prosesləri zamanı yaranan maddələrin saxlanması, təsirsizləşdirilməsi və təkrar istifadəsi məqsədilə qurulur. Mədən sənayesində tullantıxana işlərinin düzgün idarə olunması, həm də müvafiq qanun və qaydalara uyğun olaraq həyata keçirilməlidir.

Tullantıxana İşlərinin Əsas Mərhələləri:

1. Tullantıların Yığılması və Ayrılması

Tullantıların identifikasiyası: Mədən işləri zamanı çıxarılan tullantıların növləri müəyyən edilir. Bunlar arasında daşlar, təmizlənməmiş minerallar, zərərli maddələr (məsələn, ağır metallar) və digər tullantılar ola bilər.

Tullantıların çeşidlənməsi: Yığılmış tullantılar növlərinə görə çeşidlənir. Çünki bəzi tullantılar təkrar istifadə oluna bilər (məsələn, müəyyən minerallar), digərləri isə zərərli kimyəvi maddələrdən ibarət ola bilər.

2. Tullantıların Saxlanması və İdarə Edilməsi

Tullantıxana sahələrinin müəyyənləşdirilməsi: Tullantılar, xüsusi sahələrdə, məsələn, mədənlərin ərazisində və ya yaxınlıqda yerləşən tullantıxanalarda saxlanılır. Bu sahələr təhlükəsiz şəkildə seçilməli, tullantıların ətraf mühitə zərər verməməsi üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir.

Mühafizə sistemləri: Tullantıxanalar, tullantıların yayılmasının qarşısını almaq üçün xüsusi mühəndislik həlləri ilə təchiz olunur. Bu, qazların və digər zərərli maddələrin atmosferə və ya yeraltı sulara qarışmasının qarşısını almağa yönəlmiş izolyasiya, su idarəetmə və filtrasiya sistemlərini əhatə edir.

3. Tullantıların Zərərsizləşdirilməsi

Kimyəvi və fiziki təmizləmə: Tullantıların təmizlənməsi və zərərsizləşdirilməsi üçün müxtəlif kimyəvi və fiziki üsullar tətbiq edilir. Məsələn, mədən tullantılarının zərərli maddələrdən təmizlənməsi üçün kimyəvi reaktorlar və filtrasiya sistemləri istifadə oluna bilər.

Biyoremediasiya: Zərərli maddələrin bioloji proseslər vasitəsilə təmizlənməsi də tullantıxana işlərində tətbiq edilən bir üsuldur. Bu metodda xüsusi mikroorqanizmlər və bitkilər istifadə edilərək tullantılardakı zərərli maddələr azaldılır.

4. Tullantıların Emalı və Təkrar İstifadəsi

Təkrar emal: Bəzi mədən tullantıları təkrar emal edilərək yeni məhsulların istehsalında istifadə oluna bilər. Məsələn, bəzi filizlər və mineral tullantılar müvafiq emal proseslərinə tabe tutularaq, yenidən iqtisadi fayda verə bilər.

Bərpa və ikinci istifadə: Tullantıların bərpası və ya alternativ sahələrdə istifadə edilməsi, tullantıxana sahələrinin təmizlənməsinə və tullantıların azaldılmasına kömək edir. Məsələn, bəzi minerallar tikinti sahəsində istifadə edilə bilər.

5. Ətraf Mühitin Qorunması və Monitorinq

Çirklənmənin qarşısının alınması: Tullantıxanalarda saxlanan tullantılar ətraf mühitə zərər verməməli və təbii qaynaqları çirkləndirməməlidir. Bu məqsədlə xüsusi nəzarət və monitorinq sistemləri qurulur.

Monitorinq və nəzarət: Tullantıxana sahələrinin mütəmadi olaraq monitorinqi və nəzarət altında saxlanması lazımdır. Bu, həm tullantıların təsirsizləşdirilməsi prosesinin nəzarət altına alınmasını, həm də ətraf mühitin qorunmasını təmin edir.

6. Tullantıların Çıxarılması və Tullantıxananın Bağlanması

Tullantıların çıxarılması: Tullantılar müəyyən bir müddət sonra tullantıxanadan çıxarılmalı və ya təkrar emal olunmalıdır. Bu, ətraf mühitin və mədən sahəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün vacibdir.

Bağlanma və bərpa: Tullantıxana bağlanmadan əvvəl, ərazi müvafiq qaydalara uyğun olaraq bərpa edilməli və ekoloji normativlərə riayət edilməlidir. Bu mərhələdə, torpağın və su resurslarının təmizlənməsi və bərpası nəzərdə tutulur.

Tullantıxana İşlərinin İqtisadi və Ekoloji Təsirləri:

İqtisadi baxımdan: Tullantıxanaların düzgün idarə olunması, əlavə sərmayə və resurs israfını önləyir. Təkrar emal və zərərli tullantıların təmizlənməsi, həmçinin mədən sənayesinin daha səmərəli və ekoloji cəhətdən təmiz olmasına kömək edir.

Ekoloji baxımdan: Tullantıxanaların ekoloji təsirləri ciddi ola bilər, xüsusilə də zərərli maddələrin, ağır metalların və digər çirkləndiricilərin ətraf mühitə sızması ilə. Buna görə də, tullantıxana sahələrinin düzgün idarə olunması və təmizlənməsi ətraf mühitin qorunmasına böyük təsir göstərir.

14.Səpinti yataqlarinin işlənmə xüsusiyyətləri

Səpinti yataqları (yaxud səpinti mədən yataqları) yer səthinə yaxın olan və ya yeraltında çox incə və yayılmış vəziyyətdə olan faydalı qazıntı yataqlarıdır. Bu yataqlar, mineral və ya metal ehtiyatlarının bərk halda yox, daha çox toz, yığın və ya başqa bir mühitdə, daha az sıxlıqda yerləşdiyi yataqlar olaraq xarakterizə edilir. Səpinti yataqları xüsusilə metal filizlərinin (məsələn, mis, qızıl, gümüş) və kömürün yayılma formasında olur və onların işlənməsi müəyyən xüsusiyyətlərə və texnologiyalara malikdir.

Səpinti yataqlarının işlənməsi, adətən digər tip mədən yataqlarının işlənməsindən fərqlənir, çünki bu yataqların forması və tərkibi daha mürəkkəbdir və bəzən iqtisadi cəhətdən daha çətin olur. Aşağıda səpinti yataqlarının işlənməsi ilə bağlı əsas xüsusiyyətlər təqdim edilir.

Səpinti Yataqlarının İşlənmə Xüsusiyyətləri:

1. Yataqların Xüsusiyyətləri və Tərkibi

İncə və yayılmış tərkib: Səpinti yataqları adətən çox incə və geniş sahələrdə yayılmış formada olur. Bu səbəbdən, həmin yataqların işlənməsi daha mürəkkəbdir. Faydalı qazıntılar (məsələn, filizlər) daşlar və minerallarla qarışmış şəkildə olur.

Səpinti tipli filizlər: Bəzən bu yataqlarda faydalı qazıntılar səpinti və ya toz şəklində olur və qranulların ölçüsü çox kiçikdir. Bu halda, xüsusi texnologiyalar tətbiq edilməlidir.

2. İşlənmə üsulları

Səpinti yataqlarının açıq üsulla işlənməsi: Əgər səpinti yataqları yer səthinə yaxın yerləşirsə, onlar açıq mədən üsulu ilə işlənə bilər. Bu üsulda yer səthi kəsilərək mineralların toplanması təmin edilir. Yataqların geniş sahələrdə yayılmasını nəzərə alaraq, böyük ərazilərdəki materiallar yığılır və işlənir.

Yeraltı işlənmə: Əgər səpinti yataqları dərin və ya yeraltında yerləşirsə, yeraltı mədən üsulu ilə çıxarılması tələb oluna bilər. Bu halda, yataqların işlənməsi üçün daha mürəkkəb və dərin qazmalar həyata keçirilir.

3. Emal və Təmizləmə Texnologiyaları

Yuyulma (hidravlik) metodları: Səpinti yataqlarından faydalı qazıntıların ayrılması üçün bir çox hallarda hidravlik yuyulma üsulları istifadə edilir. Bu, suda qaynar və çürüyən mineralların yuyulması ilə, onların əsas maddələrdən ayrılması prosesidir. Bu metod, xüsusən qum və ya gil ilə qarışmış səpinti yataqları üçün effektivdir.

Kondensasiya və flotasiya metodları: Səpinti yataqlarının işlənməsində digər üsullardan biri də flotasiya və kondensasiya texnologiyalarının tətbiqidir. Flotasiya, suda çökməyən və ya üzən materialların ayrılmasını təmin edir. Bu üsul, mineralların çirkli maddələrdən ayrılması üçün çox faydalıdır.

Qurutma və filtrasiya: Səpinti yataqlarından çıxarılan maddələr bəzən çox nəmlidir və xüsusi qurudulma və filtrasiya proseslərinə ehtiyac duyur. Bu proses, mineralların daha təmiz və istifadə oluna bilən formaya gətirilməsi məqsədini güdür.

4. Təhlükəsizlik və Ekoloji Məsələlər

Ətraf mühitə təsir: Səpinti yataqlarının işlənməsi, xüsusilə ətraf mühitə daha çox təsir göstərə bilər, çünki geniş sahələrdə su və torpaq istifadəsi tələb olunur. Yuyulma və digər təmizləmə metodları ətraf mühitə mənfi təsir göstərə bilər, çünki kimyəvi maddələr və su mənbələri çirklənə bilər.

Təhlükəsizlik tədbirləri: Səpinti yataqlarının işlənməsi zamanı çox vaxt böyük miqdarda su istifadə olunduğu üçün, su təchizatı və onun idarə edilməsi xüsusi diqqət tələb edir. Bu, həmçinin yeraltı su resurslarının çirklənməsinin qarşısını almağa kömək edir.

5. İqtisadi Cəhətdən Səmərəlilik

Mədənçilik xərcləri: Səpinti yataqlarının işlənməsi, ümumiyyətlə, daha yüksək xərclərlə bağlı ola bilər, çünki incə və yayılmış tərkibə malik yataqların çıxarılması və emalı daha çox vaxt və resurs tələb edir. Çox vaxt bu yataqlardan faydalı qazıntıların çıxarılması, yüksək texnoloji metodların tətbiqini tələb edir.

Texnologiyaların tətbiqi: Səpinti yataqlarının işlənməsi üçün xüsusi texnologiyalar və avadanlıqların istifadəsi, xərclərin azalmasına və işlənmənin daha səmərəli həyata keçirilməsinə kömək edir. Məsələn, flotasiya, sıxılma və təkrar emal üsulları iqtisadi cəhətdən səmərəliliyi artırır.

6. Yataqların İstifadə Qabiliyyəti və Son İstifadəsi

Təkrar emal və təkrar istifadə: Səpinti yataqlarından çıxarılan minerallar, müəyyən hallarda təkrar emal edilə və ya digər sahələrdə istifadə oluna bilər. Məsələn, bəzən metal filizlərindən əldə olunan maddələr emal edilərək yeni məhsulların istehsalında istifadə edilir.

Ətraf mühitin bərpası: Səpinti yataqlarının işlənməsindən sonra ərazinin ekoloji bərpası da vacibdir. Bu, torpağın və su resurslarının bərpası və təmizlənməsini nəzərdə tutur.

15.Yeralti mədən qazmalari

Yeraltı mədən qazmaları mədən sənayesində yer səthinin altındakı faydalı qazıntı yataqlarını çıxarmaq üçün həyata keçirilən işlərdir. Bu qazmaların məqsədi, faydalı qazıntıları yer səthinə çıxarmaq və onların işlənməsi prosesinə başlamaqdır. Yeraltı qazmalar, açıq mədən işlərindən fərqli olaraq, torpaq və daş qatlarının altına enməklə yerinə yetirilir və bu proses daha mürəkkəb və texniki cəhətdən daha çətin olur. Yeraltı qazmaların planlaşdırılması və icrası müxtəlif mühəndislik və təhlükəsizlik məsələlərini nəzərə alaraq həyata keçirilir.

Yeraltı Mədən Qazmalarının Xüsusiyyətləri

Yeraltı qazmaların növləri:

Tunel qazmaları: Bu qazmalar, mədənə daxil olmaq və mədən yatağını işləmək üçün yer səthinin altında açılan tunellərdir. Mədənə daxil olmaq üçün adətən bu tunellərdən istifadə edilir və qazmaların ölçüləri yataqların xüsusiyyətlərinə və dərinliyinə görə dəyişir.

Şaxtalar (shafts): Şaxta qazmaları, yeraltı mədənin daha dərin qatlarına çıxış imkanı verən şaquli qazmalardır. Şaxtalar, əsasən böyük dərinliklərdə istifadə olunur və yeraltı işçilər, avadanlıqlar və materiallar üçün giriş və çıxış təmin edir.

Yol qazmaları: Mədənin müxtəlif hissələrinə, xüsusən də faydalı qazıntıların yerləşdiyi sahələrə naviqasiya etmək üçün yol qazmaları açılır. Bu qazmalar, mədən işçilərinin və avadanlıqlarının müəyyən istiqamətlərə hərəkət etməsi üçün nəzərdə tutulub.

Qazma metodları:

Adımsal qazma (step mining): Bu üsulda, yeri qazmaq üçün müxtəlif mərhələlər həyata keçirilir. İlk olaraq yuxarı qatlar qazılır, sonra isə alt qatlara enilir. Bu üsulda hər mərhələnin sonunda qazma sahəsi genişlənir.

Çarpaz qazma: Bu qazma üsulu, bir neçə paralel dəhlizin açılmasını nəzərdə tutur. Çarpaz qazmalar bir-birinə paralel olur və yatağın müxtəlif hissələrinə çıxışı təmin edir.

Şaquli qazmalar (vertical mining): Bu üsulda, şaquli istiqamətdə qazmalar həyata keçirilir. Şaquli qazma, xüsusən daha dərin yataqlarda istifadə edilir. Bu tip qazmaların içərisində avadanlıqların və işçilərin hərəkət etməsi üçün nizamlı yol və pilləkənlər quraşdırılır.

Yerləşmə və təhlükəsizlik məsələləri:

Qazma istiqaməti və məkanı: Qazmaların yerini və istiqamətini düzgün seçmək, mədən işlərində təhlükəsizlik və səmərəlilik üçün çox vacibdir. Yanlış istiqamət və ya qeyri-adi qazma şəraiti mədənin çökməsinə və ya digər təhlükəli hallara səbəb ola bilər.

Təhlükəsizlik tədbirləri: Yeraltı qazmalar zamanı təhlükəsizlik yüksək prioritetə sahibdir. Hər bir qazma prosesi xüsusi təhlükəsizlik tədbirləri ilə aparılır: qazma sahəsində karbon qazı və ya metan qazlarının yığılması riskinə qarşı havalandırma sistemləri tətbiq edilir, qazma zamanı yeraltı su sızmalarının qarşısını almaq üçün müvafiq su idarəetmə tədbirləri görülür.

Ventilyasiya (havalandırma) sistemləri:

Ventilyasiya yeraltı mədən qazmalarında mühüm rol oynayır. Çünki qazmaların aparıldığı yerlərdə oksigen tələbatı çox olur və təhlükəli qazların (məsələn, karbon qazı və metan) yığılması mümkündür. Bu səbəbdən, mədən içərisində təmiz hava dövriyyəsi və təhlükəsiz şəraitin təmin edilməsi vacibdir.

Havalandırma sistemləri, mədən içindəki atmosferi sağlam tutmaq üçün mühəndislik həlləri ilə təmin edilir. Bu sistemlər arasında ventilyasiya quyuları, fanatlar və havalandırma kanalları mövcuddur.

Boru kəmərləri və nəqliyyat sistemləri:

Yeraltı mədən qazmalarında faydalı qazıntıların çıxarılması və yerə daşınması üçün müxtəlif nəqliyyat sistemləri istifadə edilir. Bunlara boru kəmərləri, kabellər və xüsusi nəqliyyat vasitələri daxildir.

Nəqliyyat şəbəkələri: Qazmaların genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq, mədən işçiləri və materialların daşınması üçün effektiv və sürətli nəqliyyat sistemlərinə ehtiyac yaranır. Bu, yeraltı işlərdə avadanlıqların və faydalı qazıntıların daşıma sürətini artırır.

Yeraltı işlərin səmərəliliyi:

Yeraltı qazmaların səmərəliliyi qazma üsulundan və istifadə olunan texnologiyalardan asılıdır. Modern qazma avadanlıqları və texnologiyaları, qazmaların daha sürətli və effektiv həyata keçirilməsini təmin edir. Məsələn, avtomatlaşdırılmış qazma maşınları və müasir naviqasiya sistemləri, işlərin sürətini və dəqiqliyini artırır.

İnfrastruktur və təchizat:

Yeraltı qazmalar zamanı infrastrukturun qurulması vacibdir. Bu, qazma işçilərinin təhlükəsizliyini təmin etmək və qazmaların səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi üçün lazımi texniki avadanlıqları ehtiva edir. Bu infrastruktur həmçinin qazma sahələrinə su, elektrik və digər resursların təmin olunmasını da əhatə edir.

Yeraltı Qazmaların Təsirləri:

Ekoloji təsirlər: Yeraltı qazmaların ətraf mühitə təsiri az olsa da, yeraltı suyun çirklənməsi, torpaqların çökməsi və digər ekoloji problemlər meydana gələ bilər. Mədən işlərinin düzgün idarə olunması və müvafiq tədbirlərin alınması ətraf mühitin qorunmasını təmin edir.

İqtisadi təsirlər: Yeraltı qazmalar, adətən açıq mədən işlərinə nisbətən daha yüksək maliyyətlidir. Amma dərin və çətin yerlərdə faydalı qazıntı yataqları yerləşdiyindən yeraltı qazmalar vacib və gəlirli ola bilər. Səmərəli qazma və emal üsulları iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

16.Faydalı qazıntıların yeni üsullarla çıxarılması

Faydalı qazıntıların yeni üsullarla çıxarılması mədən sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, daha effektiv, iqtisadi cəhətdən sərfəli və ekoloji təmiz metodların tətbiqini nəzərdə tutur. Son illərdə mədənçilikdə istifadə edilən ənənəvi üsulların yanında, yeni texnologiyalar və innovasiyalar faydalı qazıntıların çıxarılmasında səmərəliliyi artırmaq, mühitə təsiri azaltmaq və əməliyyat xərclərini azaltmaq məqsədini daşıyır. Bu yeni üsullar həm açıq mədən, həm də yeraltı mədən işlərində tətbiq olunur.

1. Yüksək Səmərəli Qazma və Emal Texnologiyaları

Avtomatlaşdırılmış qazma avadanlıqları: Mədən işlərinin sürətini artırmaq və daha dəqiq işləmək üçün robotlar və avtomatlaşdırılmış qazma cihazları istifadə olunur. Bu texnologiyalar insan səhvini azaldır və qazma prosesini sürətləndirir.

Yüksək təzyiqli qazma texnologiyaları: Yeni qazma üsulları, yüksək təzyiqli su və ya qaz istifadə edərək daha sərt və bərk daşların asanlıqla deşilməsinə imkan verir. Bu texnologiya, xüsusən dərin və sıxılmış qatlarda faydalı qazıntıların çıxarılmasında effektivdir.

Hidravlik frakturasiya: Bu üsul, xüsusən çətinliklə çıxarılan təbii qaz və neft yataqlarında istifadə olunur. Hidravlik frakturasiya, yeraltı qaya qatlarını parçalayaraq qazların və neftin daha asan bir şəkildə çıxarılmasına kömək edir. Bu texnologiya son illərdə daha geniş şəkildə tətbiq olunmağa başlanmışdır.

2. Biomədənçilik (Biomining)

Biomədənçilik faydalı qazıntıların çıxarılması üçün bioloji proseslərin istifadəsini əhatə edir. Bu üsulda, mikroorqanizmlər (bakteriyalar, göbələklər) istifadə edilərək mineralların ayrılması təmin edilir. Biomədənçilik, xüsusilə metal filizlərinin çıxarılması üçün tətbiq edilir. Bu metod:

Təkrar istifadə imkanı: Metal və ya digər faydalı mineralların mikroorqanizmlər tərəfindən həll olunması, daha çevik və ekoloji cəhətdən təmiz bir çıxarılma metodudur.

Ətraf mühitə az təsir: Biomədənçilik, kimyəvi maddələrin az istifadə olunduğu və ətraf mühitə daha az ziyan verdiyi üçün ekoloji baxımdan üstünlük təşkil edir.

3. Nanotexnologiyalar

Nanotexnologiya faydalı qazıntıların çıxarılması prosesində, mineralların daha dəqiq və səmərəli şəkildə ayrılması üçün istifadə edilir. Nanotexnologiyalar, xüsusilə metal və metal olmayan mineralların daha sürətli və təmiz şəkildə çıxarılmasına kömək edir.

Nanopartikulların istifadəsi: Nanopartikullar, mineralların ərazidəki daşlardan ayrılmasında istifadə oluna bilər. Bu texnologiya həmçinin metal bərpa etmək üçün tətbiq olunur, məsələn, qızıl və gümüşün çıxarılmasında nanopartikullar vasitəsilə yüksək səmərəlilik əldə edilir.

4. Flotasiya və Qurutma Texnologiyaları

Flotasiya mineralların ayrılması üçün istifadə edilən bir üsuldur. Bu texnologiyada, xüsusi kimyəvi maddələr (flotantlar) istifadə edilərək, faydalı qazıntıların səthində qaz baloncukları meydana gətirilir və minerallar suda üzür. Bu metod xüsusilə, təbii suya batmayan faydalı qazıntıların çıxarılmasında effektivdir.

Qurutma texnologiyaları: Son dövrlərdə qurutma prosesləri yeni texnologiyalarla daha səmərəli və sürətli şəkildə həyata keçirilir. Yüksək temperaturda və vakuum şəraitində tətbiq olunan qurutma üsulları mineralların tərkibindəki nəmi aradan qaldırır, beləliklə onların daha keyfiyyətli emalını təmin edir.

5. Elektrik və Mıknatıs Texnologiyaları

Elektromaqnit üsullar: Elektromaqnit üsulları, faydalı qazıntıları daşlardan ayırmaq üçün istifadə edilən texnologiyalardır. Bu texnologiya, metal və ya digər mineralların maqnit xüsusiyyətlərindən faydalanaraq onları digər maddələrdən ayırmağa imkan verir.

İon dəyişmə texnologiyası: Bu metod, mədən sənayesində metalların və ya mineralların daha səmərəli çıxarılması üçün ion dəyişmə proseslərindən istifadə edir. Bu üsul, xüsusilə sıxılma və sıvı keçişində istifadə edilən filizlər üçün uyğun gəlir.

6. Superkritik Fluida Texnologiyaları

Superkritik flüidlər mineralların çıxarılmasında istifadə olunan yeni bir texnologiyadır. Superkritik flüidlər, qazların və mayelərin xüsusiyyətlərini birləşdirərək, faydalı qazıntıların dağılmasını təmin edir. Bu metod mineralların ayrılması üçün daha sürətli və ekoloji cəhətdən daha təmiz bir yanaşmadır.

Bu texnologiya, xüsusən, neft və qazın çıxarılmasında istifadə olunur və mineralların da daha asanlıqla bərpa edilməsinə kömək edir.

7. Dərin Yerlərdən Faydalı Qazıntıların Çıxarılması (In-situ Recovery - ISR)

In-situ recovery (ISR) texnologiyası yeraltı mədənçilikdə istifadə edilən bir üsuldur və yerin səthini pozmadan faydalı qazıntıların yeraltından çıxarılmasına imkan verir. Bu metodda, su və ya kimyəvi məhlullar yeraltı yataqlara pompalanır və mineralların yeraltında həll olunması təmin edilir. Sonra bu minerallar yer səthinə çıxarılır.

ISR texnologiyası, ənənəvi mədənçilik metodlarından daha ekoloji cəhətdən təmiz və iqtisadi baxımdan daha sərfəlidir, çünki yerin səthi ilə təmasda olmadan qazıntılar əldə edilir.

8. Kriogenik Texnologiyalar

Kriogenik çıxarma üsulu, xüsusilə neft və qaz sənayesində istifadə olunan bir texnologiyadır. Bu metodda, mineralların çıxarılması üçün çox aşağı temperaturlardan istifadə edilir. Kriogenik texnologiyalar mineralların quruluşunu dəyişdirmək və daha səmərəli bir şəkildə çıxarılmasını təmin etmək məqsədini daşıyır.

9. Yenidən Bərpa və Təkrar Emal Texnologiyaları

Təkrar emal metodları mədən sənayesində faydalı qazıntıların daha səmərəli istifadəsini təmin edir. Çox vaxt, artıq istifadə olunmuş materiallar və tullantılar təkrar emal edilərək, orijinal mineralların və ya metalın təkrar istifadəsi mümkündür. Bu proses həm ekoloji təsirləri azaldır, həm də resursların daha səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaradır.

17.Faydalı qazıntıların xüsusi üsullarla çıxarılması

Faydalı qazıntıların xüsusi üsullarla çıxarılması mədənçilikdə daha spesifik və kompleks yanaşmaların tətbiqini nəzərdə tutur. Bu üsullar, adətən çətinliklə çıxarılan və ya xüsusi şəraitdə yerləşən faydalı qazıntıların daha effektiv, təhlükəsiz və ekoloji cəhətdən təmiz bir şəkildə əldə edilməsi məqsədilə inkişaf etdirilmişdir. Bu metodlar, əksər hallarda ənənəvi qazma və emal metodlarının səmərəsiz olduğu, dərin və ya qeyri-adi yataqlarda istifadə olunur.

1. İn-situ Recovery (ISR) – Yerin Səthini Pozmadan Çıxarma

ISR texnologiyası yeraltı faydalı qazıntıların, məsələn, uran və ya kuvars kimi mineralların yerin səthini pozmadan, yeraltı qazma əməliyyatı olmadan çıxarılmasını təmin edən bir üsuldur.

Prosesin iş prinsipi: Bu üsulda, mineralların yeraltında həll olması üçün kimyəvi məhlullar (sudan və ya digər reaktivlərdən ibarət qarışıqlar) yeraltı yatağa daxil edilir. Bu məhlullar mineralları sıxışdıraraq onların su və qaz şəklində yerə çıxmasına səbəb olur. Daha sonra minerallar yeraltı çıxarılır.

Ətraf mühitə təsir: ISR metodu ənənəvi mədən işlərinə nisbətən daha ekoloji cəhətdən təmizdir, çünki yer səthində heç bir böyük yer dəyişdirmə əməliyyatı həyata keçirilməz və ətraf mühitə minimal zərər verilir.

2. Biomədənçilik (Biomining) – Bioloji Metodlar

Biomədənçilik prosesində mikroorqanizmlər (bakteriyalar və ya göbələklər) faydalı qazıntıların, xüsusən metal və mineralların yeraltından çıxarılması üçün istifadə olunur. Bu üsul, çətin və sıxılmış təbii qayaların üzərindəki mineralları mikroorqanizmlər vasitəsilə həll etmək üçün tətbiq edilir.

Biomədənçilik metodları:

Bakterial leaching: Bu üsulda, bakteri və ya digər mikroorqanizmlər, metal minerallarını həll edən və onların çıxarılmasını asanlaşdıran reaksiyalar yaradır. Məsələn, bakteri vasitəsilə mis və qızıl kimi metalların çıxarılması.

Ekolojik üstünlüklər: Bu metod, ətraf mühitə daha az ziyan verir, çünki kimyəvi maddələrin istifadəsi minimaldır və yeraltı suyun çirklənməsi riski azdır.

Məsələn, yüksək dəyərli metalların, məsələn, qızılın, daha səmərəli şəkildə çıxarılması üçün bu üsul istifadə oluna bilər.

3. Hidravlik Frakturasiya (Fracking)

Hidravlik frakturasiya əsasən neft və təbii qaz yataqlarından faydalı qazıntıların çıxarılması üçün istifadə olunan bir texnologiyadır. Bu üsulda, yeraltı qayalar yüksək təzyiq altında su və kimyəvi məhlul ilə məcbur edilir ki, bu da qaz və ya neftin çıxmasına imkan yaradır.

Prosesin prinsipi: Bu metodda yeraltı qayalar xüsusi su, qum və kimyəvi maddələrdən ibarət bir məhlul ilə parçalanır. Bu zaman yaranan çatlar və boşluqlar vasitəsilə təbii qaz və ya neft daha rahat şəkildə yer səthinə çıxır.

Təhlükələr və ekoloji təsirlər: Hidravlik frakturasiya ətraf mühitə müəyyən təsirlər göstərə bilər, çünki yeraltı suyun çirklənməsi və yerin strukturunun dəyişməsi riski vardır. Lakin bu texnologiya çətinliklə əldə edilən təbii qaz və neft yataqlarının istifadəsi üçün mühüm bir üsuldur.

4. Superkritik Fluida Metodu

Superkritik flüid mineralların və qazların çıxarılması üçün istifadə edilən yeni bir üsuldur. Superkritik flüid, qaz və maye fazalarının birləşdiyi bir vəziyyətdir və müəyyən temperatur və təzyiq şəraitində qazlar və mayelər arasında olan sərhəd yoxdur.

Superkritik flüidlər faydalı qazıntıların çıxarılmasında istifadə edilən təbii qaz və ya CO₂ istifadə edilir. Bu flüid, mineralları yeraltından həll edərək asanlıqla çıxarılmasını təmin edir.

Təhlükəsizlik və ekoloji təsir: Superkritik flüid texnologiyası, su və kimyəvi maddələrin istifadəsi ilə müqayisədə daha ekoloji cəhətdən təmizdir, çünki bu metodda daha az zəhərli maddə istifadə edilir və daha səmərəli qazın çıxarılması təmin edilir.

5. Flotasiya Metodu

Flotasiya mineralların ayrılması üçün istifadə edilən bir metod olub, xüsusilə metal filizlərinin emalında geniş tətbiq edilir. Bu prosesdə, mineralların su üzərində üzməsi təmin edilir, beləliklə onları digər maddələrdən ayırmaq mümkündür.

İş prinsipi: Mineralların üzmə xüsusiyyətlərindən istifadə olunur. Bu metodda, minerallar suya batmayan və ya üzən hissələrə ayrılır. Kimyəvi maddələr əlavə olunaraq, mineralın su üzərində üzməsi təmin edilir və beləliklə faydalı maddələr ayrılır.

Qəbul edilmiş istifadə sahəsi: Mis, qurğuşun və sink kimi metal filizlərinin çıxarılması üçün flotasiya metodu geniş şəkildə tətbiq olunur.

6. Quraq Texnologiyalar

Quraq texnologiyalar mineralların, xüsusən mis və ya digər metalların, suda həll edilmədən ayrılması üçün istifadə olunur. Bu texnologiya çox az su istifadə edir və su çatışmazlığı olan ərazilərdə faydalıdır.

Prosesin iş prinsipi: Kimyəvi maddələr və xüsusi təzyiq altında faydalı qazıntılar minerallardan ayrılır. Bu metodda təmizləmə və emal prosesləri su istifadəsiz həyata keçirilir, beləliklə ətraf mühitə daha az təsir göstərilir.

7. Təkrar Emal və Geri Qazanma

Təkrar emal faydalı qazıntıların yeni istifadəsi üçün mövcud maddələrin yenidən emal edilməsidir. Bu metod mədənçilikdə artıq faydalı qazıntıların və ya tullantıların təkrar istifadə olunmasını nəzərdə tutur.

Prosesin iş prinsipi: Tullantı və ya istifadə olunmuş minerallar emal edilir və ilkin materiala bənzər formada təkrar istifadə olunur. Məsələn, metal tullantılarından qızıl, gümüş və ya digər qiymətli metallar təkrar çıxarıla bilər.

Ekoloji üstünlüklər: Bu üsul, təbii resursların istifadəsini azaldır və ətraf mühitin qorunmasına kömək edir.

8. İon Dəyişmə və Elektromaqnit Ayrılma

İon dəyişmə texnologiyası müəyyən mineralların ayrılması üçün istifadə edilən xüsusi kimyəvi prosesdir. Bu metodda, faydalı qazıntıların ayrılmasına kömək edən ion dəyişmə materialları (məsələn, qatranlar) istifadə edilir.

Elektromaqnit ayrılma isə magnetik xüsusiyyətlərə sahib mineralların, məsələn, dəmir və s. ayrılması üçün tətbiq edilir. Bu metodda, maqnitlər istifadə olunaraq minerallar və qeyri-əsas maddələr ayrılır.

18.Faydali qazintilarin geotexnoloji üsullarla işlənilməsi

Faydalı qazıntıların geotexnoloji üsullarla işlənilməsi yeraltı və yerüstü mədən işlərində geotexnologiyaların tətbiqini nəzərdə tutur. Geotexnologiyalar yerin və yeraltı təbəqələrin analizini, işləndiyi mühitin təhlilini və faydalı qazıntıların çıxarılması proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə olunan müxtəlif alətlər və metodlardır. Bu üsullar, faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi prosesində daha yüksək səmərəlilik, daha az ekoloji təsir və əməliyyat xərclərinin azaldılması məqsədini güdür. Geotexnoloji üsullar yeraltı və açıq mədən işlərində həm də ətraf mühitin qorunmasına kömək edir.

1. Geofiziki və Geokimyəvi Tədqiqatlar

Geofiziki tədqiqatlar faydalı qazıntıların tapılması və yeraltı strukturun təhlilinə kömək edir. Bu üsullar yeraltı qatların xüsusiyyətlərini və mineralların yerləşmə şəraitini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. Ən geniş yayılmış geofiziki metodlar bunlardır:

Seizmik tədqiqatlar: Seizmik dalğaların yayılması və onların yeraltı strukturlar vasitəsilə keçməsi mineralların yerləşməsini göstərir. Bu metod, xüsusilə yeraltı neft və qaz yataqlarının tapılmasında istifadə olunur.

Gravimetrik tədqiqatlar: Yeraltı maddələrin sıxlığını müəyyən etməyə imkan verir və faydalı qazıntıların yerləşmə sahəsini müəyyənləşdirir.

Elektromaqnit tədqiqatları: Bu metod elektrik keçiriciliyinin ölçülməsi əsasında yeraltı mineralların analizini təmin edir. Bu, xüsusilə mis, gümüş və qızıl yataqlarının aşkarlanmasında effektivdir.

Geokimyəvi tədqiqatlar: Yerin səthində və ya yeraltı su təbəqələrində mineralların və elementlərin kimyəvi tərkibini təhlil etməyə imkan verir. Bu üsul faydalı qazıntıların mövcudluğunu müəyyən etməyə kömək edir.

2. Geotexnoloji Nəzarət və İzləmə Sistemləri

Geotexnoloji üsullarla faydalı qazıntıların işlənməsi zamanı, yeraltı mədən işlərinin təhlükəsiz və effektiv həyata keçirilməsi üçün nəzarət və izləmə sistemləri qurulur. Bu sistemlər, mədən əməliyyatlarının hər mərhələsində, xüsusən yeraltı mədən işlərində yaranan təzyiq, temperatur və digər parametrlərin izlənməsini təmin edir.

Sensor texnologiyaları: Geotexnoloji nəzarət sistemi faydalı qazıntıların çıxarılması zamanı müxtəlif sensorlar (temperatur, təzyiq, qaz axını və s.) vasitəsilə ətraf mühitin vəziyyətini izləyir. Bu sistemlər yeraltı qəzaların qarşısını almağa kömək edir və resursların daha effektiv istifadəsinə şərait yaradır.

3. Yerin Mexaniki Xüsusiyyətlərini Təhlil Etmək

Geomekanik təhlillər faydalı qazıntıların çıxarılması üçün yerin mexaniki xüsusiyyətlərini təhlil edir. Bu üsul, mədən işlərinin təhlükəsiz və effektiv aparılması üçün vacibdir, çünki yerin mexaniki xüsusiyyətləri mədən işlərinin davamlılığı və dayanıqlılığı üçün təyin edici rol oynayır.

Süxurların dayanıqlılığı: Geomekanik analizlər, yeraltı qatların və süxurların dayanıqlılığını qiymətləndirir. Bu məlumatlar, mədən işlərinin daha təhlükəsiz şəkildə aparılmasına və mədən çöküşlərinin qarşısının alınmasına kömək edir.

Mədən stresslərinin təhlili: Yeraltı mədən işlərində yerin və daşların üzərinə düşən stressləri təhlil edərək, optimal qazma və çıxarma metodlarının seçilməsinə imkan yaradır.

4. Faydalı Qazıntıların Çıxarılması Üsullarının Seçilməsi

Geotexnoloji modelləşdirmə faydalı qazıntı yataqlarının yeraltı strukturlarını modeləşdirməyə və ən effektiv çıxarma üsullarını müəyyən etməyə imkan verir. Bu metodda 3D modellər və simulyasiyalar vasitəsilə müxtəlif qazma üsulları və çıxarma metodlarının qarşılaşdırılması aparılır.

Geotexnoloji modelləşdirmə üsulları, yeraltı mədən işlərində optimal qazma xəttinin müəyyən edilməsini və faydalı qazıntıların çıxarılması üçün ən səmərəli metodların seçilməsini təmin edir. Həmçinin, bu modellər ətraf mühitin qorunmasını nəzərə alaraq, çıxarılacaq sahənin minimal müdaxilə ilə işlənməsinə imkan verir.

5. Tullantıların İdarə Edilməsi

Geotexnoloji üsullar faydalı qazıntıların çıxarılması ilə əlaqədar tullantıların idarə olunmasını və bu tullantıların minimuma endirilməsini təmin etmək üçün istifadə edilir. Tullantıların təkrar emalı və ətraf mühitə təsirin azaldılması məqsədilə geotexnoloji yanaşmalar tətbiq olunur.

Tullantıların yeraltı saxlanması: Tullantılar yeraltı mədən boşluqlarında yerləşdirilərək, bu bölgələrin ekoloji olaraq stabil qalması təmin edilə bilər.

Suyun təmizlənməsi və bərpası: Geotexnoloji üsullar, mədən işlərində istifadə olunan suyun təmizlənməsi və təkrar istifadəsi proseslərini optimallaşdırır. Bu, ətraf mühitin qorunmasına və su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsinə imkan yaradır.

6. Mədənlərin İstifadəyə Verilməsi və Qapanması

Geotexnoloji üsullar faydalı qazıntıların işlənməsi prosesinin sonunda mədənlərin təhlükəsiz və ekoloji cəhətdən təmiz şəkildə qapanmasına kömək edir. Bu mərhələdə geotexnoloji modellər və analizlər istifadə olunaraq, mədən çöküşlərinin qarşısı alınır və ətraf mühitin təmizlənməsi prosesləri effektiv şəkildə həyata keçirilir.

Mədən qapanışı modelləri: Bu modellər, mədən sahələrinin təbii şəraitə uyğun şəkildə bərpasını və ekosistemin yenidən qurulmasını təmin edir.

Təhlükəsizlik tədbirləri: Mədənlərin işlənməsinin son mərhələsində təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün geotexnoloji metodlardan istifadə olunur. Bu metodlar, həmçinin yeraltı mədən sahələrinin stabil olmasını və ətraf mühitə zərərin azaldılmasını təmin edir.

7. Kompüter Simulyasiyaları və Modelləşdirmə

Kompüter simulyasiyaları faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi proseslərinin optimallaşdırılmasında geniş istifadə olunur. Bu simulyasiyalar vasitəsilə müxtəlif geotexnoloji metodların tətbiqinin təsiri öncədən analiz edilə bilər.

3D və 4D modellər: Bu modellər, yeraltı mədən işlərinin ən effektiv şəkildə necə həyata keçiriləcəyini göstərən və resursların daha səmərəli istifadə edilməsini təmin edən kompüter əsaslı alətlərdir. Bu, həmçinin mədən işlərində risklərin qiymətləndirilməsi və azaldılması məqsədini güdür.

19.Mədən istehsalının təhlükəsizliyi

Mədən istehsalının təhlükəsizliyi, mədən işlərinin planlaşdırılması, təşkili və icrası zamanı işçilərin sağlamlığını, ətraf mühiti və resursları qorumaq məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər və prosedurlardır. Mədən istehsalı yüksək riskli fəaliyyətlərdən biri olduğu üçün, mədən sahələrində təhlükəsizlik tədbirlərinin güclü şəkildə təmin edilməsi zəruridir. Bu, həm işçilərin həyatını qorumaq, həm də mədənlərin davamlı fəaliyyətini təmin etmək üçün vacibdir.

Mədən istehsalının təhlükəsizliyi ilə bağlı əsas prinsiplər və tədbirlər aşağıdakılardır:

1. Mədən Təhlükəsizliyi üzrə Hüquqi və Təşkilati Tələblər

Hüquqi normativlər: Mədən istehsalının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müvafiq dövlət qanunları, beynəlxalq təcrübə və sənaye standartları tətbiq olunur. Bu normativlər işçi təhlükəsizliyini və ətraf mühitin qorunmasını nəzərdə tutur.

İşçi təlimatları və protokolları: Mədən işçiləri üçün təhlükəsizlik təlimatları, protokollar və təhlükəsiz iş prosedurları hazırlanır. Bu sənədlər, mədən əməliyyatları zamanı təhlükəsizliklə bağlı hər hansı bir qayda pozuntusunun qarşısını alır.

2. Mədən İstehsalının Əməliyyat Təhlükəsizliyi

Yeraltı mədən işlərində təhlükəsizlik: Yeraltı mədən işləri yüksək risklidir və ciddi təhlükəsizlik tədbirlərini tələb edir. Yeraltı qazma, daşqınlar, partlayışlar, karbon qazı (CO₂) və metan qazlarının yığılması kimi təhlükələr mövcuddur. Bu səbəbdən:

Hava dövranı və havalandırma: Mədənlərdə hava dövranının təmin edilməsi vacibdir. Əgər havalandırma düzgün işləmir və ya qazların təmizlənməsi təmin edilmir, bu, partlayış risklərini artırar. Buna görə də havalandırma sistemləri davamlı nəzarətdə saxlanılmalıdır.

Qazların aşkarlanması və ölçülməsi: Metan, karbon qazı və digər zəhərli qazların ölçülməsi üçün xüsusi cihazlar istifadə olunur. Bu, həmçinin alovlanma və partlayış risklərinin qarşısını almağa kömək edir.

Qüvvətli və davamlı tikinti: Yeraltı tunellər və boşluqların düzgün tikilməsi, maddi və struktur təhlükəsizlik üçün əhəmiyyətlidir. Bərkidici materiallar və dəstək sistemləri, həmçinin mədən çöküşlərinin qarşısını alır.

3. Açıq Mədən İstehsalının Təhlükəsizliyi

Təhlükəsiz qazma və təpələrin idarə olunması: Açıq mədənlərdə böyük qazma və təpə əməliyyatları həyata keçirilir. Bu əməliyyatların təhlükəsizliyi üçün:

Çöküşlərin qarşısının alınması: Təhlükəsiz təpə istehsalı, torpaq sürüşmələrinin qarşısını almaq üçün əhəmiyyətlidir. Həmçinin, mədən ərazisinin davamlı monitorinqi çöküş və digər təhlükələrə qarşı erkən xəbərdarlıq etmək üçün tətbiq olunur.

Avtomatlaşdırılmış sistemlər: Açıq mədən işlərində təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün avtomatlaşdırılmış sistemlərdən (dronlar, sensorlar və təhlükəsizlik kameraları) istifadə olunur. Bu sistemlər mədən əməliyyatlarını daha təhlükəsiz və effektiv etmək məqsədini güdür.

4. Fiziki Təhlükəsizlik Və İşçi Sağlamlığı

Şəxsi qoruyucu vasitələr: İşçilərin qorunması üçün şəxsən istifadə edilən qoruyucu vasitələr (helmetlər, xüsusi ayaqqabılar, qoruyucu geyimlər, əlcəklər və s.) təmin olunur. Bu, işçiləri zərərli və təhlükəli amillərdən qorumağa kömək edir.

Təlim və maarifləndirmə: Mədən işçilərinə davamlı təhlükəsizlik təlimləri keçirilir. Təlimlərdə işçilər potensial təhlükələri tanımaq, doğru reaksiya vermək və təcili vəziyyətlərə hazırlıqlı olmaq üzrə maarifləndirilir.

İlk yardım və təcili yardım: Mədən sahələrində müvafiq ilk yardım avadanlıqları və təcili yardım komandalarının mövcudluğu vacibdir. Xəsarət hallarında işçilərə vaxtında tibbi yardım göstərilməlidir.

5. Təhlükəsizlik Texnologiyaları və Alətlər

Partlayıcı maddələrin idarə edilməsi: Mədən işlərində partlayıcı maddələrdən istifadə olunur, xüsusilə yeraltı və açıq mədənlərdə. Partlayıcı maddələr və onların istifadəsi üçün xüsusi təhlükəsizlik qaydaları mövcuddur. Bu qaydalar partlayış risklərini minimuma endirir.

Sensor və avadanlıqların istifadəsi: Metan qazlarının, karbon qazı və ya digər təhlükəli qazların konsentrasiyasını ölçmək üçün sensörlərdən istifadə edilir. Bu alətlər partlayış risklərini müəyyən etmək və vaxtında müdaxilə etmək üçün vacibdir.

Təhlükəsiz iş mühiti üçün texnologiyalar: İnformasiya və kommunikasiyalar texnologiyaları (İKT), mədən işlərində riskləri idarə etmək və təhlükəsizliyi artırmaq üçün tətbiq edilir. Məsələn, mədən işçilərinin yerləşməsini və onların vəziyyətini izləmək üçün GPS texnologiyaları tətbiq olunur.

6. Ətraf Mühitə Təsirin Azaldılması

Tullantıların idarə edilməsi: Mədənlərdən çıxarılan tullantıların (qazıntılar, kimyəvi maddələr, suyun çirklənməsi və s.) düzgün idarə edilməsi ətraf mühitin qorunması üçün vacibdir. Bu tullantıların təkrar emalı və düzgün şəkildə atılması müasir mədənlərdə təhlükəsizliyin vacib hissəsidir.

Hava və suyun çirklənməsi: Mədən əməliyyatları zamanı yaranan zəhərli qazlar və çirkli su mədən sahələrindən kənara sızmamalıdır. Təhlükəsizlik sistemləri çirklənmənin qarşısını almaq və ekoloji təsirləri minimuma endirmək üçün tətbiq olunur.

7. Qəzaların və Təcili Halların İdarə Edilməsi

Fövqəladə hallar üçün hazırlıq: Mədən işçiləri fövqəladə vəziyyətlərə (partlayışlar, qaz sızması, tunel çöküşləri və s.) qarşı hazırlıqlı olmalıdırlar. Bu məqsədlə təcili yardım planları və prosedurları hazırlanır, işçilərə bu vəziyyətlərdə nə etməli olduqları öyrədilir.

Təhlükəsizlik drilləri: Müntəzəm olaraq təlimlər və təhlükəsizlik drilləri keçirilməlidir ki, mədən işçiləri müxtəlif fövqəladə hallara hazırlıqlı olsunlar və sürətli şəkildə düzgün tədbir görsünlər.

8. Risklərin Qiymətləndirilməsi və Təhlükəsizliyin Davamlı Monitorinqi

Risklərin identifikasiyası və qiymətləndirilməsi: Mədən istehsalı zamanı qarşıya çıxa biləcək risklər (mekaniki nasazlıqlar, partlayışlar, qaz sızması, torpaq sürüşmələri və s.) əvvəlcədən müəyyən edilir və bu risklərin azaldılması üçün tədbirlər görülür.

Monitorinq və nəzarət: Mədən sahəsində təhlükəsizlik şəraiti davamlı monitorinq edilir. Müxtəlif sensorlar və nəzarət sistemləri vasitəsilə risklər zamanında aşkar edilərək qarşısı alınır.

20.Qazıma-partlayış işlərinin təhlükəsizlik problemləri

Qazıma-partlayış işlərinin təhlükəsizlik problemləri, mədən sənayesində ən yüksək riskləri təşkil edən sahələrdən biridir. Bu işlərdə partlayıcı maddələrdən istifadə edilir və yeraltı və ya açıq mədənlərdə faydalı qazıntıların çıxarılması məqsədilə qazma və partlatma əməliyyatları aparılır. Qazıma-partlayış işləri düzgün aparılmadıqda ciddi təhlükələr yarada bilər, o cümlədən mədən işçilərinin həyatı üçün təhlükə, ətraf mühitin çirklənməsi, infrastruktura zərər və iqtisadi itkilər meydana gələ bilər.

Qazıma-partlayış işlərində yaranan təhlükəsizlik problemləri əsasən aşağıdakı sahələrdə cəmlənir:

1. Partlayıcı Maddələrin Təhlükəsizliyi

Yanğın və Partlayış Riski: Partlayıcı maddələrin düzgün saxlanılmaması və idarə edilməsi, qeyri-dəqiq hesablamalar və ya alətlərin yanlış istifadəsi nəticəsində yanğın və partlayış riski yarana bilər. Yanlış növ və miqdarda partlayıcı maddələrin istifadə edilməsi, mədən işçiləri və ətraf mühit üçün ciddi təhlükə törədir.

Partlayıcı maddələrin daşınması və saxlanması: Partlayıcı maddələr xüsusi təhlükəsizlik tədbirləri ilə daşınmalı və saxlanılmalıdır. Bu maddələrin nəzarətsiz olaraq və ya standartlara uyğun olmayan şəraitdə saxlanılması partlayış riskini artırır.

Ətraf mühitin çirklənməsi: Qazıma-partlayış işləri zamanı partlayıcı maddələrdən yaranan tüstü, qazlar və digər zəhərli maddələr ətraf mühiti çirkləndirə bilər. Bu, həmçinin yeraltı və yerüstü su qaynaqlarına zərər verə bilər.

2. Partlayışın İdarə Edilməsi

Partlayışın kontrolsuz yayılması: Qazıma-partlayış işlərində partlayıcı maddələr düzgün yerə yerləşdirilmədikdə və ya partlayışın gücü səhv hesablandıqda, partlayış istənilən yerə yayılaraq əlavə zərərlərə səbəb ola bilər. Bu, mədən işçilərinin, ətrafdakı infrastrukturun və təbii sərvətlərin zərər görməsinə gətirib çıxara bilər.

Yüksək təzyiq və şok dalğaları: Partlayışdan yaranan yüksək təzyiq və şok dalğaları həm mədən işçilərinin, həm də avadanlıqların təhlükəsizliyini təhdid edə bilər. Bu şok dalğaları yeraltı mədənlərin divarlarını, tunelləri və infrastrukturunu zədələyə bilər.

Vibrasiya və yeraltı çöküşlər: Partlayışlar yeraltı mədənlərdə vibrasiya və dalğalanma yarada bilər, bu da mədən divarlarının dağılmasına, tunellərin çöküşünə səbəb ola bilər. Bu vəziyyət işçilər üçün böyük təhlükə yaradır.

3. Təhlükəsizlik Təlimatlarının və Nəzarət Mexanizmlərinin Yetərsizliyi

İşçilərin təlimatlandırılmaması: Qazıma-partlayış işlərini həyata keçirən işçilər lazımi təhlükəsizlik təlimatlarına və prosedurlara uyğun davranmadıqda, risklər artar. İşçilər partlayıcı maddələrin necə istifadə ediləcəyini, təhlükəli vəziyyətlərdə nə etməli olduqlarını və təcili yardıma necə müraciət etməli olduqlarını bilməlidirlər.

Mədən işlərinin düzgün planlaşdırılmaması: Qazıma və partlayış işlərinin düzgün planlaşdırılmaması, əməliyyatın təhlükəsizliyini riskə atır. İşlərin düzgün mərhələlərlə, təhlükəsizlik protokollarına uyğun şəkildə həyata keçirilməsi vacibdir.

4. Təhlükəli Qazlar və Zəhərli Maddələr

Qazların yığılması və tıxanması: Qazıma-partlayış işləri zamanı metan və karbon qazı kimi zəhərli qazların yığılması riski vardır. Bu qazların partlayıcı təbiəti var və düzgün havalandırılmadığı təqdirdə partlayışa səbəb ola bilər. Mədənlərdə havalandırma sistemləri olmadan bu qazlar ciddi təhlükə törədir.

Zəhərli qazların nəfəs alması: Qazıma və partlayış işləri nəticəsində yaranan zəhərli qazlar (metan, karbon qazı, azot oksidi və s.) mədən işçilərinin sağlamlığını ciddi şəkildə təhdid edir. Bu qazların yığılması insanın boğulmasına və ya digər sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

5. İnfrastrukturun Zədələnməsi

Avadanlıqların zədələnməsi: Partlayışlardan yaranan şok dalğaları və vibrasiyalar mədən avadanlıqlarının zədələnməsinə səbəb ola bilər. Bu, mədən işlərinin dayandırılmasına, təmir xərclərinin artmasına və əməliyyatın səmərəliliyinin azalmasına yol açar.

Ətraf mühitə və infrastruktura ziyan: Qazıma-partlayış işləri nəticəsində daşınan və ya sızan zəhərli maddələr yerüstü su mənbələrinə, torpağa və yerə ciddi ziyan vuraraq ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb ola bilər. Eyni zamanda, ətrafdakı yaşayış məntəqələrinə və infrastruktura da ziyan dəyməsi riski mövcuddur.

6. Partlayıcı Maddələrin Fəaliyyətə Keçirilməsi

Avtomatik sistemlərin zəifliyi: Müasir mədənlərdə partlayıcı maddələrin istifadə edilməsi zamanı avtomatik idarəetmə sistemləri tətbiq olunur. Lakin bu sistemlərin zəifliyi, qeyri-düzgün iş prinsipləri və ya nasazlıq əməliyyatın təhlükəsizliyini təhdid edə bilər.

Partlayıcı maddələrin qarşısının alınması: Qazıma-partlayış işlərində partlayıcı maddələrin nəzarətsiz istifadəsi, alovlanma və ya digər təhlükəli hallara səbəb ola bilər. Partlayıcı maddələrin düzgün emalı və qaydalara uyğun istifadəsi təhlükəsizliyin qorunması üçün vacibdir.

7. Təhlükəsizlik Protokollarının Pozulması

Qazıma və partlayış əməliyyatlarında təhlükəsizlik protokollarına riayət edilməməsi: Hər hansı bir təhlükəsizlik protokolunun pozulması – məsələn, partlayıcı maddələrin vaxtında və düzgün şəkildə yerləşdirilməməsi, təhlükəsiz məsafələrin gözlənilməməsi və ya mədən işçilərinin müvafiq təhlükəsizlik avadanlıqları ilə təmin edilməməsi – ciddi təhlükələrə səbəb ola bilər.

İşçilərin təhlükəsizlik avadanlıqlarını istifadə etməməsi: Bəzi hallarda, işçilər təhlükəsizlik təlimatlarına əməl etmədən, lazımi qoruyucu avadanlıqları istifadə etmədən çalışırlar ki, bu da onların həyatını təhlükəyə atır.

8. Təcili Yardım Vəziyyətləri

Fövqəladə vəziyyətlərdə reaksiya: Qazıma-partlayış işləri zamanı fövqəladə halların (partlayış, qaz sızması, alovlanma və s.) meydana gəlməsi ehtimalı yüksəkdir. Bu vəziyyətlərdə təcili yardım xidmətlərinin, xilasetmə qruplarının və ilkin tibbi yardım avadanlıqlarının hazır olması vacibdir. Təcili yardıma hazırlıqsızlıq qəzaların daha böyük fəlakətlərə səbəb olmasına yol açar.

Təhlükəsizliyin Təmin Edilməsi Üçün Tədbirlər:

Partlayıcı maddələrin doğru saxlanması və idarə edilməsi.

Ətraf mühitin müntəzəm monitorinqi və zəhərli qazların zamanında aşkarlanması.

İşçilərin təlimatlandırılması və təhlükəsizlik qaydalarına əməl edilməsi.

Mədən avadanlıqlarının müntəzəm yoxlanılması və təmiri.

Təhlükəsizlik protokollarının riayət edilməsi və hər bir işçinin şəxsi təhlükəsizlik avadanlıqları ilə təmin edilməsi.

Təhlükəsizlik drillərinin keçirilməsi və fövqəladə vəziyyətlərə hazırlıq.

21.Dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi

Dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi, mədən sənayesində fəaliyyətin ekoloji təsirlərini minimuma endirmək məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər və prosedurlardır. Mədən işləri təbii sərvətlərin çıxarılması prosesində ətraf mühitə ciddi təsir göstərə bilər. Bu təsirlər yerüstü və yeraltı su mənbələrinin çirklənməsi, torpağın pozulması, hava çirklənməsi, ekosistemlərin zədələnməsi və s. kimi müxtəlif sahələri əhatə edir. Buna görə də mədən sənayesində ətraf mühitin qorunması önəmli bir məsələdir və müvafiq qanunvericilik, texnoloji yeniliklər və idarəetmə prosedurları ilə bu təsirlər azaldılmalıdır.

Dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı əsas məsələlər:

1. Hava çirklənməsi

Mədən işlərində, xüsusən açıq mədən əməliyyatlarında, çox sayda toz, zəhərli qaz və tüstü hava mühitinə qarışır. Bu, mədən işçilərinin sağlamlığına və ətrafdakı icmalara ciddi təhlükə yaradır. Hava çirklənməsini azaltmaq üçün tədbirlər:

Tozun qarşısının alınması: Mədən sahəsində tozun yayılmasının qarşısını almaq üçün suvarma sistemləri, xüsusi toz tutma texnologiyaları və örtüklərdən istifadə olunur. Bu, tozun ətraf mühitə yayılmasını minimuma endirir.

Qazların təmizlənməsi: Hava çirklənməsi yaradan metan, karbon qazı və digər zəhərli qazların toplanması və düzgün şəkildə müalicə edilməsi vacibdir. Havalandırma sistemləri bu qazların təhlükəsiz şəkildə xaric edilməsini təmin edir.

Avtomatik sistemlərin tətbiqi: Havanın keyfiyyətini izləyən sensörlər və monitorinq sistemləri vasitəsilə mədən işləri zamanı hava çirklənməsi davamlı nəzarət edilir.

2. Su resurslarının qorunması

Mədən işləri zamanı yeraltı və yerüstü su mənbələri çirklənə bilər. Mədənlərdən çıxarılan minerallar, kimyəvi maddələr və tullantılar suya qarışa bilər. Bu, yeraltı su ehtiyatlarına və su ekosistemlərinə zərər verə bilər. Su çirklənməsinin qarşısını almaq üçün:

Su müalicəsi və təmizlənməsi: Mədənlərdə istifadə olunan suyun təkrar emalı və təmizlənməsi sistemi qurulmalıdır. Bu, həm mədən işlərində suyun davamlı istifadəsini təmin edir, həm də suyun çirklənməsini önləyir.

Kimyəvi maddələrin idarə edilməsi: Suya qarışa biləcək kimyəvi maddələrin (məsələn, cıva və ya arsenik) istifadə edilməsi və atılması ciddi şəkildə nəzarət edilməlidir. Kimyəvi maddələrin düzgün saxlanılması və istifadəsi ətraf mühitin qorunması üçün vacibdir.

Su tutma və saxlanma sistemləri: Mədən əməliyyatları zamanı meydana gələn artıq suların düzgün toplanması və təmizlənməsi üçün müvafiq su tutma qurğuları və suların nəzarət altına alınması təmin edilməlidir.

3. Torpağın qorunması

Açıq mədən işlərində yerin böyük sahələri qazılır və bu, torpağın və əkin sahələrinin pozulmasına gətirib çıxarır. Torpaq mühafizəsi üçün tədbirlər:

Topraq örtüyünün qorunması: Açıq mədən işlərində yerin üst təbəqəsi çıxarılır və bu zaman torpağın strukturu pozula bilər. Torpağın təkrar istifadə oluna bilməsi üçün müvafiq olaraq torpaq örtüklərinin saxlanılması və zəruri hallarda torpağın bərpası tədbirləri həyata keçirilməlidir.

Əkin və bitki örtüyünün bərpası: Mədən işlərindən sonra torpağın ekoloji balansını bərpa etmək üçün əkin sahələri yenidən bərpa edilir. Bitki örtüyünün təkrar əkilməsi ekosistemlərin qorunmasına kömək edir.

Çölə vurulan zərərin azaldılması: Mədən işlərində meydana gələn torpaq sürüşmələri, eroziya və digər fəsadların qarşısını almaq üçün xüsusi mühafizə tədbirləri görülməlidir. Bu məqsədlə müasir mühəndislik texnologiyaları tətbiq edilir.

4. Bioloji müxtəlifliyin qorunması

Mədən işləri yerli flora və faunaya zərər verə bilər. Ekosistemlərdəki bioloji müxtəlifliyin pozulması, flora və faunanın yox olmasına səbəb ola bilər. Bioloji müxtəlifliyin qorunması məqsədilə tədbirlər:

Müdafiə olunan ərazilərin yaradılması: Mədən əməliyyatları başlamadan əvvəl ərazinin bioloji müxtəlifliyinin qorunması məqsədilə mühafizə olunan sahələr müəyyən edilə bilər. Bu sahələrdə təbiətin zədələnməsinə yol verilməməlidir.

Heyvanların və bitkilərin köçürülməsi: Mədən sahələrində təhlükə altında olan heyvanlar və bitkilər müvafiq olaraq digər ərazilərə köçürülə bilər ki, onların həyatını qorumaq mümkün olsun.

Ekoloji bərpa tədbirləri: Mədən əməliyyatlarının bitməsindən sonra ərazinin bərpası və ekosistemlərin bərpası üçün layihələr həyata keçirilir.

5. Tullantıların idarə edilməsi

Mədən işləri zamanı çox sayda tullantı yaranır ki, bu da ətraf mühitə böyük təsir göstərə bilər. Tullantıların idarə edilməsi üçün:

Tullantıların çeşidlənməsi və təkrar istifadəsi: Mədən tullantılarının düzgün ayrılması və təkrar emal edilməsi vacibdir. Bu, həm təbii resursların qənaətlə istifadəsini, həm də tullantıların azaldılmasını təmin edir.

Zəhərli tullantıların təhlükəsiz atılması: Kimyəvi və zəhərli tullantılar müvafiq qaydalara uyğun olaraq atılmalıdır. Bu tullantıların düzgün saxlanılması və zərərsizləşdirilməsi ətraf mühitin qorunmasında mühüm rol oynayır.

Tullantıların təkrar emalı: Mədən sahələrindən çıxarılan tullantıların təkrar emalı, onların təbiətə təsirini azaldır. Məsələn, mineralların təkrar emalı və işlənməsi nəticəsində daha az tullantı yaranır.

6. Səs-küy və vibrasiya

Mədən işləri zamanı səs-küy və vibrasiya yarana bilər, bu da həm işçilərin, həm də ətraf mühitin zərər görməsinə səbəb ola bilər. Bu təsirlərin qarşısını almaq üçün:

Səs-küyün azaldılması: Mədən avadanlıqlarının səs-küyünün azaldılması üçün müasir texnologiyalar və izolyasiya sistemlərindən istifadə edilir. Bu, həm işçilərin sağlamlığını qorumağa, həm də ətraf mühitin səs-küy çirklənməsini azaldır.

Vibrasiya monitorinqi: Mədən işlərində yaranan vibrasiya həddindən artıq olduqda yeraltı strukturlara və ətrafdakı infrastruktur obyektlərinə ziyan vurula bilər. Vibrasiya səviyyələri davamlı monitorinq edilir və müvafiq tədbirlər görülür.

7. Ətraf mühitin monitorinqi

Mədən fəaliyyətləri zamanı ətraf mühitin davamlı izlənməsi çox vacibdir. Bu, mədən işlərinin ekoloji təsirlərini vaxtında aşkar etməyə və lazımi tədbirləri görməyə imkan verir. Monitorinq sistemləri:

Ətraf mühitin keyfiyyətinin izlənməsi: Hava, su və torpağın keyfiyyəti davamlı olaraq ölçülməlidir. Mədən fəaliyyəti zamanı bu göstəricilərin normativlərə uyğun olub-olmaması izlənir.

Təhlükə zonalarının müəyyən edilməsi: Ətraf mühitə təsiri yüksək olan sahələr müəyyən edilərək bu ərazilərdə risklər minimuma endirilir.

22.Dağ-mədən işlərində atmosfer havasının çirklənməsi

Dağ-mədən işlərində atmosfer havasının çirklənməsi mədən sənayesində ekoloji təsirlərin ən geniş yayılan və əhəmiyyətli növlərindən biridir. Mədən işləri, xüsusilə qazma, partlayış, daşınma və emal prosesləri zamanı böyük miqdarda toz, zəhərli qazlar və digər çirkləndirici maddələrin havaya atılmasına səbəb olur. Bu çirklənmə həm mədən işçilərinin sağlamlığına, həm də ətraf mühitə ciddi ziyan vurur.

Atmosfer havasının çirklənməsi əsasən toz, zəhərli qazlar və kimyəvi maddələr tərəfindən baş verir. Bu təsirlər həm açıq, həm də yeraltı mədənlərdə müşahidə olunur və bu məsələnin idarə olunması, ətraf mühitin qorunması üçün çox vacibdir.

1. Tozun Hava Çirklənməsinə Təsiri

Açıq mədən işlərində ən çox rast gəlinən atmosfer çirklənməsi toz ilə əlaqəlidir. Toz, mədən fəaliyyətləri nəticəsində yerin qazılması, daşınması, partladılması, və ya digər emal prosesləri zamanı atmosferə yayılır. Toz çirklənməsi aşağıdakı təsirlərə səbəb ola bilər:

Sağlamlıq Riski: Tozun işçilər tərəfindən nəfəs alınması, ağciyər xəstəliklərinə, xüsusilə silika tozu (silicosis) və digər respirator xəstəliklərə yol aça bilər. Bu xəstəliklər ciddi sağlamlıq problemlərinə və ölümə səbəb ola bilər.

Ekosistemlərə Zərər: Hava çirklənməsi nəticəsində toz, torpaq və su mənbələrinə qarışaraq ekosistemlərə mənfi təsir göstərir. Tozun bitkilər üzərindəki təsiri, fotosintez prosesini azaldaraq bitkilərin böyüməsini ləngidə bilər.

Sosial Təsirlər: Yüksək səviyyədə toz çirklənməsi ətrafdakı yaşayış məntəqələrində də problemlər yaradır. Həddindən artıq toz evlərə daxil olaraq gündəlik həyat fəaliyyətlərinə mane ola bilər.

Tozun qarşısının alınması və azaldılması tədbirləri:

Suvarma və nəmləndirmə: Tozun yayılmasının qarşısını almaq üçün mədən sahələrinə su spreyi edilə bilər. Bu, tozun havada asılı qalmasının qarşısını alır.

Toz tutma sistemləri: Tozun yığılması və havadan təmizlənməsi üçün toz tutma texnologiyaları (filtrasiya və ya aspirasiya sistemləri) tətbiq olunur.

Yol örtükləri: Mədən sahələrində daşınma yollarının döşənməsi, tozun yayılmasını azaldır.

Bitki örtüyünün artırılması: Mədən sahələrində bitki örtüyü yaradılaraq tozun yayılmasını azaldır və ekosistemin bərpasına kömək edir.

2. Zəhərli Qazların Atmosferə Yayılması

Dağ-mədən işlərində atmosferə yayılan zəhərli qazlar mədən işçilərinin və ətraf mühitin təhlükəsizliyini təhdid edir. Ən çox yayılan zəhərli qazlar arasında:

Metan (CH₄): Metan qazı, xüsusilə kömür mədənlərində yığılır və yüksək partlayış riski daşıyır. Metanın atmosferə atılması, həmçinin qlobal istiləşmə ilə əlaqəli olan əsas istixana qazlarından biridir.

Karbon dioksid (CO₂): Karbon dioksid, xüsusilə partlayış və yanma proseslərindən sonra atmosferə çıxır və havada uzun müddət qalaraq qlobal istiləşməyə səbəb ola bilər.

Azot oksidi (NOₓ) və kükürd dioksidi (SO₂): Bu qazlar, mədən işlərində və qazma əməliyyatlarında istifadə edilən partlayıcı maddələrdən və ya yanacaq yanmasından yaranır. Onlar həm ekosistemlərə, həm də insan sağlamlığına zərərli təsir göstərə bilər.

Ammonyak (NH₃): Bu qaz, bəzi mədən əməliyyatlarında yaranır və atmosferə qarışdığında ətraf mühitin turşulaşmasına səbəb olur.

Zəhərli qazların azaldılması və təmizlənməsi tədbirləri:

Mədən havalandırma sistemləri: Yeraltı mədənlərdə metan və digər qazların yığılmaması üçün effektiv havalandırma sistemləri tətbiq edilir. Bu sistemlər metan qazını çəkərək təhlükəli vəziyyətlərin qarşısını alır.

Partlayış təhlükəsinin azaldılması: Qazların, xüsusilə metanın, təhlükəsiz şəkildə çıxarılması və idarə edilməsi üçün müasir texnologiyalar tətbiq olunur.

Qazların emalı və zərərsizləşdirilməsi: Çıxarılan qazlar xüsusi sistemlərdə emal edilərək təmizlənir və zərərsizləşdirilir. Bu proses həm havanın təmizlənməsinə, həm də təhlükəsizlik risklərinin azaldılmasına kömək edir.

3. Kimyəvi Maddələrin Atmosfera Yayılan Təsiri

Dağ-mədən işlərində istifadə edilən müxtəlif kimyəvi maddələr, məsələn, civə, arsenik, cyanidlər və digər zəhərli maddələr, havaya və torpağa qarışa bilər. Bu maddələr həm mədən işçiləri, həm də ətrafdakı ekosistemlər üçün ciddi təhlükə təşkil edir.

Civə və arsenik: Bu maddələr, xüsusilə qızıl və digər qiymətli metalların emalı zamanı çıxarılır və yüksək zəhərliliklərinə görə böyük təhlükə yaradır.

Cianidlər: Bu kimyəvi maddələr qızıl mədənlərində istifadə olunur və havaya qarışarsa, çox ciddi sağlamlıq və ekoloji problemlərə səbəb ola bilər.

Kimyəvi maddələrin azaldılması və təhlükəsizlik tədbirləri:

Kimyəvi maddələrin düzgün idarə edilməsi: Kimyəvi maddələrin istifadəsi və atılması müvafiq qaydalara və standartlara uyğun olmalıdır. Onların düzgün saxlanılması və nəzarət altında istifadəsi çox vacibdir.

Hava çirklənməsinin izlənməsi: Kimyəvi maddələrin havaya qarışmasını izləmək üçün müvafiq monitorinq sistemləri tətbiq olunur. Bu, təhlükəli maddələrin atmosferə yayılmasının qarşısını alır.

4. Səs-küy və Vibrasiya

Səs-küy və vibrasiya da mədən işlərində atmosferin və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olan amillərdən biridir. Yüksək səviyyəli səs-küy, ətraf mühitdəki bioloji müxtəlifliyə və insanların sağlamlığına təsir göstərə bilər.

Səs-küy: Partlayışlar, qazma, daşınma və digər əməliyyatlar zamanı yaranan yüksək səs-küy ətraf mühitə mənfi təsir göstərir. Bu, həmçinin mədən işçilərinin psixoloji və fiziki sağlamlığına da zərər verə bilər.

Vibrasiya: Vibrasiya həm ətraf mühitə, həm də yeraltı strukturlara zərər verə bilər.

Səs-küy və vibrasiyanın azaldılması tədbirləri:

Səs-küyün azaldılması üçün texnologiyalar: Mədən işlərində avadanlıqların səs-küyünü azaltmaq üçün müasir texnologiyalar tətbiq olunur. Bu, həm ekosistemlərə, həm də insanlara zərər verməyəcək şəkildə əməliyyatların aparılmasına imkan yaradır.

Vibrasiya monitorinqi və nəzarəti: Mədən işlərində vibrasiyanı izləmək və müəyyən həddin üzərində yaranan vibrasiyaları azaldmaq üçün mühəndislik həlləri və texnologiyalardan istifadə edilir.

23.Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlər

Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlər, mədən sənayesi və digər sahələrdə fəaliyyətlərin ekosistemlərə, təbii resurslara və insan sağlamlığına təsirini azaltmaq məqsədilə həyata keçirilən müxtəlif tədbir və strategiyalardır. Dağ-mədən işlərində bu tədbirlər xüsusilə vacibdir, çünki mədən əməliyyatları zamanı hava, su, torpaq və bioloji müxtəliflik üzərində əhəmiyyətli təsirlər meydana gəlir.

Ətraf mühitin qorunması yalnız qanunvericilik və texnoloji tədbirlərlə mümkün deyil, həm də əməliyyatların idarə edilməsində müvafiq ekoloji prinsiplərin tətbiq olunması ilə təmin edilir. Mədən sahələrində və digər sahələrdə müvafiq mühafizə tədbirləri ilə bu təsirlər azaldıla bilər.

1. Ətraf Mühitin Monitorinqi və İzlənməsi

Ətraf mühitin monitorinqi, ekoloji vəziyyətin davamlı olaraq izlənməsi və analizi prosesidir. Bu, hər hansı bir ekoloji pozulmanın və ya çirklənmənin erkən mərhələlərində aşkar olunmasına kömək edir. Ətraf mühitin qorunması üçün əsas monitorinq tədbirləri:

Hava keyfiyyətinin monitorinqi: Toz, zəhərli qazlar və digər çirkləndiricilərin səviyyəsinin izlənməsi.

Su keyfiyyətinin monitorinqi: Yerin altındakı və üzərindəki su mənbələrinin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün suyun keyfiyyətinin davamlı təhlili.

Torpaq və bioloji müxtəlifliyin izlənməsi: Torpağın eroziyası, bitki örtüyü və fauna üzərindəki təsirlərin araşdırılması.

Səs-küy və vibrasiya monitorinqi: Səs-küyün və vibrasiyanın ekosistemdə yaratdığı təsirləri ölçmək və idarə etmək.

2. Ətraf Mühitə Çirklənmə Mənbələrinin Azaldılması

Dağ-mədən işlərində ən çox rast gəlinən çirklənmə mənbələri arasında toz, zəhərli qazlar və kimyəvi tullantılar yer alır. Bu çirklənmənin azaldılması məqsədilə bir sıra tədbirlər görülür:

Tozun qarşısının alınması: Toz yayılmasının qarşısını almaq üçün suvarma sistemləri, toz tutma texnologiyaları və müvafiq örtüklər tətbiq olunur.

Zəhərli qazların təmizlənməsi: Mədən fəaliyyətlərində yaranan metan, karbon dioksid və digər zəhərli qazların yığılması və təmizlənməsi üçün havalandırma sistemləri və qaz emalı texnologiyaları qurulur.

Kimyəvi maddələrin idarə edilməsi: Zəhərli maddələrin düzgün saxlanması və istifadəsi, həmçinin onların təhlükəsiz şəkildə atılması təmin edilir.

Tullantıların emalı: Mədən əməliyyatları zamanı yaranan tullantıların təkrar emalı və zərərsizləşdirilməsi həyata keçirilir.

3. Su Resurslarının Qorunması

Mədən işləri yeraltı və yerüstü su mənbələrinə böyük təsir göstərir. Su çirklənməsi və resursların israfı ciddi ekoloji nəticələrə səbəb ola bilər. Buna görə də:

Su təkrar istifadəsi: Mədən sahələrində istifadə olunan suyun təkrar emalı və istifadəsi təmin edilir.

Su çirklənməsinin qarşısının alınması: Kimyəvi maddələrin və digər tullantıların su mənbələrinə qarışmaması üçün müvafiq tədbirlər görülür. Bu, həm yerüstü, həm də yeraltı su ehtiyatlarının qorunmasına kömək edir.

Su yığma və saxlama: Suyun çoxaldılması və nəzarət altında saxlanması üçün su yığma sistemi tətbiq olunur.

4. Torpağın və Bioloji Müxtəlifliyin Qorunması

Açıq mədən işləri torpağın pozulmasına və bioloji müxtəlifliyin itirilməsinə səbəb ola bilər. Bu təsirlərin qarşısını almaq üçün:

Torpağın bərpası və bərpa tədbirləri: Mədən işlərindən sonra torpağın təkrar istifadəsi və ekosistemin bərpası üçün torpaq örtüyünün bərpası həyata keçirilir.

Bitki örtüyünün artırılması: Mədən sahələrində bitki örtüyünün artırılması və sahələrin təbii şəraitə uyğun olaraq bərpası ekosistemlərin qorunmasına kömək edir.

Ekoloji təmizləmə layihələri: Ekosistemdəki ziyanı azaltmaq və bioloji müxtəlifliyi bərpa etmək məqsədilə ekoloji təmizləmə və reabilitasiya layihələri tətbiq olunur.

5. Enerji Səmərəliliyi və Dayanıqlı İdarəetmə

Enerji istifadəsi və resursların dayanıqlı şəkildə idarə edilməsi ətraf mühitin qorunmasında mühüm rol oynayır:

Enerji səmərəliliyi: Mədən sahələrində enerji istifadəsinin optimallaşdırılması, yenilənə bilən enerji mənbələrindən (günəş, külək) istifadə edilməsi ətraf mühitə olan təsiri azaldır.

Dayanıqlı istehsal və resurs istifadəsi: Mədən resurslarının səmərəli istifadəsi və təkrar emalı dayanıqlı istehsalı təmin edir.

6. Ekoloji Təhlükəsizlik və Təhlükəsizliyin Təmin Edilməsi

Mədən işlərində işçi sağlamlığı və təhlükəsizliyi ilə yanaşı, ətraf mühitin qorunması da önəmlidir:

Təhlükəsizlik tədbirləri: Ətraf mühitə təsir edən hər hansı bir hadisə (məsələn, kimyəvi sızma, partlayış) baş verdikdə təcili müdaxilə və təhlükəsizlik tədbirləri görülür.

Ekoloji təlimlər və maarifləndirmə: Mədən işçilərinə ətraf mühitin qorunması ilə bağlı təlimlər verilir. Bu, işçilərin ətraf mühitə qarşı daha məsuliyyətli davranmalarını təmin edir.

İnsan və təbiət balansının qorunması: Mədən işlərində təbiətin və insanın eyni zamanda qorunması üçün mühəndislik həlləri tətbiq olunur.

7. Qanunvericilik və Ekoloji Normativlər

Ətraf mühitin qorunması məqsədilə müvafiq qanunvericilik və ekoloji normativlər tətbiq olunur. Mədən sahələrində bu normativlərə riayət olunması ekoloji təsirlərin azaldılmasına kömək edir:

Qanunlar və qaydalar: Ətraf mühitin mühafizəsi üçün yerli və beynəlxalq qanunvericiliyə riayət edilməsi təmin edilir. Bu qanunlar hava, su və torpaq çirklənməsi, kimyəvi maddələrin istifadəsi və tullantıların idarə edilməsi ilə bağlı təlimatlar verir.

İcazələr və nəzarət: Mədən fəaliyyətləri başlanmazdan əvvəl və ya proseslər zamanı ətraf mühitə təsirini nəzərə alaraq müvafiq icazələr alınır və bu icazələr çərçivəsində fəaliyyətlər həyata keçirilir.

8. Ətraf Mühitə İzləmə Proqramları və Rəylər

Ətraf mühitin qorunması və monitorinqi üçün müntəzəm olaraq yoxlamalar və qiymətləndirmələr aparılmalıdır:

İzleme və hesabatlar: Mədən fəaliyyətlərinin ətraf mühitə təsirinin izlənməsi üçün müvafiq hesabatlar hazırlanır və yerli müvafiq orqanlara təqdim edilir.

Şəffaflıq və ictimai iştirak: Yerli əhali və ekoloji təşkilatlarla əməkdaşlıq edərək ekoloji təsirlərin qiymətləndirilməsi və şəffaflıq təmin edilir.

24.Dağ-mədən işlərinin torpağa təsiri

Dağ-mədən işlərinin torpağa təsiri mədən əməliyyatlarının ətraf mühitə olan əsas təsirlərindən biridir. Mədən işləri torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətlərinə ciddi təsir göstərə bilər. Bu təsirlər, həm yerli ekosistemlərə, həm də ətrafdakı insan icmalarına zərər verə bilər. Torpağın strukturunun pozulması, eroziya, çirklənmə və bioloji müxtəlifliyin itirilməsi mədən fəaliyyətlərinin nəticələri olaraq ortaya çıxır.

1. Torpaq Strukturunun Pozulması

Dağ-mədən işləri torpağın fiziki strukturunu dəyişdirə bilər. Torpaq qatı qazıldıqda və daşındıqda, onun orijinal xüsusiyyətləri pozulur. Bu da torpağın məhsuldarlığını və bərpasını çətinləşdirir. Mədən sahələrində baş verən torpaq dəyişiklikləri aşağıdakı təsirləri yarada bilər:

Torpaq sıxılması: Daşınan və qazılan torpaq qatları nəticəsində torpaq sıxılır. Bu, suyun torpaqda sərbəst hərəkət etməsinin qarşısını alır, bitki örtüyünün inkişafını çətinləşdirir və suyun düzgün şəkildə torpaqda saxlanılmasını maneə törədir.

Torpaq qatlarının itirilməsi: Torpaq qatının çıxarılması və emalı zamanı üst torpaq qatı (yüksək üzvi maddələr və minerallarla zəngin olan təbəqə) itirilir. Bu, torpağın məhsuldarlığını azaldır və ekosistemin bərpasını çətinləşdirir.

Torpağın strukturunun dəyişməsi: Dağ-mədən işləri nəticəsində torpağın quruluşu dəyişə bilər, məsələn, qum, gil və daş qarışıqları artır, bu da bitki örtüyünün inkişafını məhdudlaşdırır.

2. Eroziya və Torpaq Qırılması

Mədən işlərinin həyata keçirilməsi ilə torpağın təbii balansı pozulur. Eroziya, xüsusilə açıq mədənlərdə ciddi bir problemə çevrilir:

Su eroziyası: Torpağın çıxarılması və örtüyün yox olması nəticəsində yağışlar və su axıntıları torpağı yuyub aparır. Bu, toprağın qırılması və ekosistemin tələblərinə cavab verən bitki örtüyünün itirilməsinə səbəb olur.

Külək eroziyası: Torpağın quru və səhralaşmış olması səbəbindən külək vasitəsilə torpaq hissəcikləri havaya yayılır və bu da ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur. Bu xüsusilə açıq mədən sahələrində yayılır.

Torpaq qırılması və azalma: Torpaq qatlarının yığılması və nəzarətsiz daşınması nəticəsində torpaq qırılmasına və eroziya proseslərinin sürətlənməsinə səbəb ola bilər.

3. Torpağın Kimyəvi Çirklənməsi

Mədən fəaliyyəti nəticəsində torpağa kimyəvi maddələrin qarışması ciddi təhlükələrə yol aça bilər. Bu maddələr çox vaxt zəhərli olur və torpağın keyfiyyətini aşağı salır. Mədən sahələrində kimyəvi çirklənməyə səbəb olan amillər:

Tullantıların torpağa qarışması: Mədən prosesləri zamanı çıxarılan tullantılar (məsələn, mədən suyu, kimyəvi maddələr və ağır metallar) torpağa sızar və ona qarışar. Bu tullantılar torpağın tərkibini dəyişdirir və bitki örtüyünün inkişafını çətinləşdirir.

Civə, arsenik və digər ağır metallar: Qızıl və digər qiymətli metalların çıxarılması zamanı istifadə olunan kimyəvi maddələr (xüsusilə civə və arsenik) torpağa sızar və ona zərərli təsir göstərə bilər. Bu maddələr həm bitkilərə, həm də yerli ekosistemlərə ciddi ziyan vura bilər.

Qızıl və digər mineralların emalı: Qızıl mədənlərində istifadə olunan cianid kimi kimyəvi maddələr, torpağa sızaraq ətraf mühitə və insan sağlamlığına zərər verə bilər.

4. Bioloji Müxtəlifliyin İtirilmesi

Torpağın mədən işləri nəticəsində dəyişən strukturu və çirklənməsi, bioloji müxtəlifliyə ciddi təsir edir:

Bitki örtüyünün yox olması: Torpağın qazılması və kimyəvi çirklənməsi nəticəsində, o ərazidəki bitki örtüyü məhv olur. Bu da təbii həyat dövrlərini pozur və ekosistemdəki digər orqanizmlərin yaşama mühitini məhdudlaşdırır.

Fauna üzərində təsir: Bitki örtüyünün məhv olması, heyvanların yaşayış mühitini itirməsinə səbəb olur. Bu, yerli heyvan növlərinin və ya hətta ekosistemdəki bioloji müxtəlifliyin azalmasına səbəb ola bilər.

Ekosistem xidmətlərinin itirilməsi: Torpağın zədələnməsi, ekosistem xidmətlərinin itirilməsinə, məsələn, suyun təmizlənməsi və karbonun saxlanmasına mənfi təsir göstərir.

5. Mədən Tullantılarının Torpağa Təhlükəsi

Mədən əməliyyatları zamanı çox miqdarda tullantı yaranır. Bu tullantılar, çox vaxt torpağa tökülür və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur. Tullantıların torpağa qarışmasının yaratdığı fəsadlar:

Zəhərli maddələrin torpağa sızması: Mədən tullantıları, içərisindəki kimyəvi maddələr və zəhərli maddələr səbəbindən torpağa sızaraq onun keyfiyyətini pisləşdirir.

Tullantıların bərpası və müalicəsi: Bu tullantılar bəzən uzun illər boyu torpaqda qalır və onu çirkləndirir. Mədən sahələrində tullantıların təhlükəsiz idarə edilməsi və təkrar emalı çox vacibdir.

6. Torpağın Bərpası və Reabilitasiyası

Mədən işləri bitdikdən sonra torpağın əvvəlki vəziyyətə gətirilməsi üçün torpaq reabilitasiyası və bərpası tədbirləri görülməlidir:

Torpağın təmizlənməsi: Çirklənmiş torpağın təmizlənməsi və zəhərli maddələrin təmizlənməsi üçün müasir texnologiyalardan istifadə olunur.

Bitki örtüyünün yenidən qurulması: Mədən sahələrində bitki örtüyünün bərpası üçün əkin işləri aparılır. Bu, torpağın məhsuldarlığını bərpa etməyə və ekosistemin sağlamlığını təmin etməyə kömək edir.

Torpaq strukturlarının bərpası: Mədən fəaliyyətləri nəticəsində zədələnmiş torpaq strukturlarının yenidən qurulması üçün müxtəlif mühəndislik həlləri tətbiq edilir.

25.Pozulmuş torpaqların rekultivasiyası

Pozulmuş torpaqların rekultivasiyası, mədən işləri, tikinti fəaliyyəti, sənaye prosesləri və digər insan fəaliyyətləri nəticəsində zədələnmiş və ya məhv olmuş torpaqların bərpası və yenidən istifadə olunabilən vəziyyətə gətirilməsi prosesidir. Rekultivasiya, torpağın əvvəlki məhsuldarlığını və ekosistem funksiyalarını bərpa etməyə yönələn mühüm ekoloji bir tədbirdir. Bu proses yalnız torpağın fiziki xüsusiyyətlərini deyil, həm də onun kimyəvi və bioloji strukturlarını da nəzərə alır.

Pozulmuş torpaqların rekultivasiyası, ekosistemin və bioloji müxtəlifliyin bərpasına kömək edir, həmçinin yerli icmalar üçün torpağın kənd təsərrüfatı və digər məqsədlər üçün istifadəsini təmin edir.

1. Rekultivasiya Nədir?

Rekultivasiya, pozulmuş torpaqların bərpası və yenidən ekoloji cəhətdən sağlam vəziyyətə gətirilməsini təmin etmək üçün aparılan fəaliyyətlərdir. Bu prosesin məqsədi:

Torpağın məhsuldarlığını bərpa etmək

Ekosistemin funksiyalarını yenidən qurmaq

Bioloji müxtəlifliyi bərpa etmək

İnsanların istifadəsi üçün torpağı əlverişli hala gətirmək

2. Torpağın Pozulma Növləri

Torpağın pozulması müxtəlif yollarla baş verə bilər. Bunlara:

Kimyəvi çirklənmə: Mədən, sənaye və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti nəticəsində torpaqda ağır metallar, pestisidlər, kimyəvi maddələr və digər zəhərli maddələrin yığılması.

Fiziki pozulma: Torpağın sıxılması, eroziya və ya strukturunun dəyişməsi nəticəsində məhsuldar torpaq qatlarının itirilməsi.

Bioloji pozulma: Bitki örtüyünün və bioloji müxtəlifliyin itirilməsi, ekosistemin balansının pozulması.

3. Rekultivasiya Prosesinin Mərhələləri

Pozulmuş torpaqların rekultivasiyası adətən bir neçə mərhələdən ibarət olur:

3.1. İlkin Qiymətləndirmə və Planlaşdırma

Rekultivasiya prosesinə başlamadan əvvəl, pozulmuş torpağın vəziyyəti qiymətləndirilir. Bu mərhələdə yerində monitorinq aparılır və torpağın:

Fiziki xüsusiyyətləri (struktur, sıxlıq, eroziya dərəcəsi)

Kimyəvi tərkibi (tullantılar, ağır metallar, pH səviyyəsi)

Bioloji vəziyyəti (bitki örtüyü, fauna) təhlil edilir. Bu qiymətləndirmə əsasında rekultivasiya üçün uyğun metodlar və strategiyalar hazırlanır.

3.2. Torpağın Hazırlanması

Torpağın rekultivasiya üçün hazır vəziyyətə gətirilməsi prosesi fiziki işləri əhatə edir:

Eroziyaya qarşı mübarizə: Torpağın eroziyaya uğramış sahələrində əkin və ya digər mühəndislik həlləri ilə eroziyanın qarşısını almaq.

Torpağın sıxılmasının aradan qaldırılması: Torpaq qatlarının sıxılması varsa, torpağın strukturu bərpa edilir və hava dövranı təmin edilir.

Üst torpaq qatının əkin üçün hazırlanması: Çox vaxt rekultivasiya üçün üst torpaq qatı (yüksək üzvi maddələrlə zəngin torpaq) yenidən hazırlanır və bərpa olunur.

3.3. Kimyəvi Təmir

Torpağın kimyəvi vəziyyətini bərpa etmək üçün müxtəlif kimyəvi maddələrdən istifadə olunur. Bu mərhələdə:

Ağır metalların təmizlənməsi: Ağır metalların, xüsusilə arsenik, civə və ya cianidin kimi zəhərli maddələrin torpaqdan təmizlənməsi üçün xüsusi texnologiyalar tətbiq edilir. Bu məqsədlə bioremediasiya və ya kimyəvi təmizləmə metodları istifadə edilə bilər.

pH dəyərinin tənzimlənməsi: Torpağın pH səviyyəsi çox aşağı və ya çox yüksək olduqda, uyğun maddələrdən istifadə edərək pH dəyəri balanslaşdırılır.

Üzvi maddələrin əlavə edilməsi: Torpağın məhsuldarlığını artırmaq üçün üzvi maddələr (kompost, torf) əlavə olunur.

3.4. Bitki Örtüyünün Bərpası

Rekultivasiya prosesi bitki örtüyünün bərpası ilə tamamlanır. Bu mərhələdə:

Əkin: Rekultivasiya edilən sahələrdə yerli bitki növləri və ya məhsuldar bitkilər əkilir. Əkin seçimi torpağın kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərinə uyğun olmalıdır.

Bioloji müxtəlifliyin artırılması: Bitki örtüyünün bərpası ilə yanaşı, sahədəki faunanın yenidən bərpasına kömək edən tədbirlər də görülür. Məsələn, heyvanlar üçün əlverişli mühitin yaradılması.

Eroziya və suyun saxlanılması üçün bitkilərin seçilməsi: Eroziya riskinin yüksək olduğu sahələrdə torpağın qorunması üçün eroziya əleyhinə bitkilər əkilir.

3.5. Monitoring və Təhlil

Rekultivasiya tədbirləri həyata keçirildikdən sonra torpağın vəziyyəti monitorinq edilir. Bu mərhələdə:

Torpağın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi: Kimyəvi, fiziki və bioloji vəziyyətin davamlı olaraq izlənməsi.

Bitki örtüyünün inkişafı: əkilən bitkilərin inkişafı izlənir və ehtiyac olduqda əlavə tədbirlər görülür.

Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi: Rekultivasiya prosesinin ekosistemə təsiri qiymətləndirilir və lazım gələrsə əlavə tədbirlər tətbiq edilir.

4. Rekultivasiya Metodları

Pozulmuş torpaqların rekultivasiyasını həyata keçirmək üçün müxtəlif metodlar mövcuddur. Bunlar arasında:

Bioremediasiya: Zəhərli maddələrin mikroorqanizmlər və ya bitkilər vasitəsilə təmizlənməsi.

Əkin və bitki örtüyü ilə bərpa: Torpağın ekosistem funksiyalarını bərpa etmək üçün bitki örtüyü əkilməsi.

Mühəndislik həlləri: Torpağın strukturu və kimyəvi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün mexaniki və kimyəvi metodlardan istifadə edilir.

5. Rekultivasiya Əsasında İstifadə Olunan Materiallar

Rekultivasiya prosesində istifadə edilən əsas materiallar aşağıdakılardır:

Kompost və üzvi gübrələr: Torpağın məhsuldarlığını artırmaq və bioloji fəaliyyətini təşviq etmək üçün istifadə olunur.

Əkin materialları: Yerli və uyğun bitki növləri rekultivasiya olunan sahələrə əkilir.

Torpağın tərkibini yaxşılaşdıran maddələr: pH tənzimləyiciləri, ağır metal təmizləyiciləri və digər kimyəvi maddələr.

6. Nəticə və Əhəmiyyəti

Pozulmuş torpaqların rekultivasiyası, yalnız ekosistemə deyil, həm də iqtisadiyyata və cəmiyyətə fayda gətirir. Rekultivasiya nəticəsində:

Torpaqların məhsuldarlığı bərpa edilir.

Ekosistemlərdə bioloji müxtəliflik yenidən qurulur.

İqtisadi olaraq torpaq istifadəsi üçün yeni imkanlar yaranır.

İnsan sağlamlığına zərərli təsirlər azaldılır.

Rekultivasiya həm də yerli icmaların iqtisadi və ekoloji cəhətdən sağlam və dayanıqlı mühitdə yaşama imkanlarını artırır. Mədən işləri və digər insan fəaliyyətləri nəticəsində zədələnmiş torpaqların bərpası gələcəkdə ekosistemlərə və insanların rifahına müsbət təsir edəcəkdir.

26.Dağ-mədən işlərinin su hövzəsinə təsiri

Dağ-mədən işlərinin su hövzəsinə təsiri mədən əməliyyatlarının ətraf mühitə olan mühüm təsirlərindən biridir. Mədən fəaliyyətləri, xüsusilə açıq mədənçilik və yeraltı mədənçilik prosessləri, yaxınlıqdakı su hövzələrini çirkləndirə bilər və su keyfiyyətini dəyişdirə bilər. Bu, yalnız yerli ekosistemlərə deyil, həm də suyun istifadə edildiyi ərazilərdəki insan icmalarına da mənfi təsir göstərə bilər. Dağ-mədən işlərinin su hövzələrinə təsiri müxtəlif aspektlərdə özünü göstərir və bu təsirlər, həm kimyəvi, həm də fiziki çirklənmə ilə əlaqədardır.

1. Su Hövzələrinə Çirklənmə

Mədən işləri zamanı, xüsusilə mineralların çıxarılması və emalı, müxtəlif kimyəvi maddələrin və toksik elementlərin suda qarışmasına səbəb ola bilər. Bu, su hövzələrindəki suyun keyfiyyətini pisləşdirə bilər. Mədən fəaliyyətlərində aşağıdakı çirklənmə növləri meydana gəlir:

1.1. Kimyəvi Çirklənmə

Ağır metalların sızması: Mədənlərdə istifadə olunan və çıxarılan minerallarla əlaqədar olaraq su hövzələrinə ağır metallar (arsenik, civə, nikel, kobaltdan) qarışa bilər. Bu ağır metallar suda həll olaraq, suyun toksikləşməsinə və ekosistemin sağlamlığını təhlükəyə atmağa səbəb ola bilər.

Cianid və digər kimyəvi maddələr: Xüsusilə qızıl və digər qiymətli metalların çıxarılması prosesində cianid kimi kimyəvi maddələrdən istifadə edilir. Bu maddələr suda çözüldükdə, su hövzələrini çirkləndirir və ekosistem üçün ciddi təhlükə yaradır.

Sulfit və digər kimyəvi tullantılar: Mədən suyu (yəni, qazıntılar və kimyəvi reaksiya nəticəsində yaranan su) bəzən sulfitlər, karbonatlar və başqa kimyəvi maddələrlə çirklənə bilər. Bu maddələr suyun pH səviyyəsini dəyişdirərək suyun ekosistemindəki balansı poza bilər.

1.2. Süxurların və Çamurun Sızması

Mədən fəaliyyəti zamanı su hövzələrinə süxurlar, daş və çamurlar qarışa bilər. Bu maddələr suyun şəffaflığını azaldır, günəş işığının suya nüfuz etməsini maneə törədir və bitki həyatı üçün təhlükə yaradır. Çamurların suyun dərinliklərində yığılması, balıqların və digər su canlılarının oksigen almasını çətinləşdirə bilər.

2. Su Qaynaqlarının İstifadəsi və Azalması

Dağ-mədən işləri, su qaynaqlarının intensiv şəkildə istifadəsini tələb edə bilər, xüsusən mədən emalı və suyun daşınması məqsədilə. Bu da su hövzələrindəki suyun miqdarını azaldır:

Yeraltı su səviyyəsinin düşməsi: Mədən fəaliyyəti zamanı yeraltı suyun çıxarılması və mədən suyu (çirklənmiş su) əlavə olaraq yeraltı suya qarışa bilər. Bu da yeraltı su ehtiyatlarının tükənməsinə və ekosistemlərdəki su təchizatının pozulmasına səbəb ola bilər.

Suyun təkrar istifadəsi: Mədənlər, çox vaxt suyu təkrar istifadə edir. Bu, su ehtiyatlarının daha az istifadəsinə səbəb olsa da, suyun kimyəvi çirklənməsi problemini həll etmir.

3. Suyun pH Dəyişməsi

Mədən işləri zamanı çıxarılan minerallar və kimyəvi tullantılar suyun pH səviyyəsini dəyişdirə bilər. Su turşulamalı (asidik) və ya qələvi ola bilər:

Asidik su: Suyun pH səviyyəsi 7-dən aşağı olduqda, su turşulamalıdır. Bu, əsasən, mədən işləri zamanı meydana gələn turşu mədən sularının (AMD – acid mine drainage) nəticəsi olaraq baş verir. Turşu sular, xüsusən ağır metallar və digər zəhərli maddələrlə zəngin olur və su ekosistemləri üçün çox təhlükəlidir.

Qələvi su: Bəzi hallarda, mədən sahələrində mədən tullantılarının əksinə olaraq suyun pH səviyyəsi qələvi olmağa meyllidir. Bu da bioloji müxtəlifliyə və suyun istifadəsinə mənfi təsir göstərir.

4. Su Hövzələrinin Bioloji Çirklənməsi

Mədən fəaliyyətləri nəticəsində su hövzələrindəki ekosistemlərə bioloji zərər də dəyə bilər. Bu, xüsusən:

Balıqların və digər su canlılarının zəhərlənməsi: Ağır metallar və kimyəvi tullantılar suya qarışarsa, balıqlar və digər su canlıları bu maddələri yığa bilər. Bu da onların ölümünə və ya cinsiyyət dəyişikliklərinə səbəb ola bilər.

Bitki həyatının zədələnməsi: Su bitkiləri kimyəvi maddələrə qarşı həssasdır və onları öldürmək, su hövzələrindəki qida zəncirini poza bilər. Bu, bütün ekosistemin balansını poza bilər.

Alqalların artması: Su hövzələrindəki kimyəvi çirklənmə alqalların (alg) sürətli artmasına səbəb ola bilər. Bu, oksigenin azalmasına və suyun oksigen səviyyəsinin düşməsinə yol açaraq, balıqların və digər su canlılarının həyatını təhdid edir.

5. Suyun Yüksək Sıxılmasına Təsir

Mədən əməliyyatları zamanı, çox vaxt suyun yeraltı axını pozulur və yeraltı suların hərəkətində dəyişikliklər olur. Bu, suyun təbii axınını dəyişdirə bilər və aşağıdakı nəticələrə gətirib çıxara bilər:

Su axınının pozulması: Mədənlər suyun təbii axışını dəyişdirə bilər, bu da ətraf ərazilərdə su çatışmazlığına səbəb ola bilər.

Su hövzələrinin quruması: Suyun təbii axınının pozulması nəticəsində bəzi su hövzələri quruyur və nəticədə təbii ekosistemlərdə ciddi problemlər yaranır.

6. Təhlükəsizlik və Su Təchizatı

Dağ-mədən işləri su hövzələrinə olan təsiri yalnız ekosistemə deyil, həm də insanlara təsir göstərir:

İçməli su təchizatının çirklənməsi: Su hövzələrindəki çirklənmə içməli su mənbələrini təhlükəyə ata bilər. Ağır metallar və kimyəvi maddələr insan sağlamlığına ciddi zərər verə bilər.

Suya olan tələbatın artırılması: Mədən sahələrinin ətrafında su ehtiyatlarının tükənməsi yerli icmaların içməli və suvarma suyu təchizatını azaldır.

7. Su Hövzələrinə Təsirin Azaldılması Üçün Tədbirlər

Dağ-mədən işlərinin su hövzələrinə olan mənfi təsirlərini azaltmaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilə bilər:

Kimyəvi maddələrin idarə edilməsi: Mədən fəaliyyətləri zamanı istifadə olunan kimyəvi maddələr düzgün idarə olunmalı və su hövzələrinə qarışmasının qarşısı alınmalıdır.

Su təmizləmə sistemləri: Çirklənmiş mədən suları təmizlənməli və təkrar istifadə edilməlidir. Su təmizləmə sistemləri, xüsusilə asidik mədən sularını neytrallaşdırmağa kömək edir.

Su hövzələrinin qorunması: Su hövzələrini qorumaq üçün ətraf mühitin mühafizəsi üzrə təbii və texniki metodlardan istifadə edilməli, suyun təbii axınına müdaxilə minimuma endirilməlidir.

27.Su hövzəsinin mühafizəsi

Su hövzəsinin mühafizəsi ekosistemlərin sağlamlığını qorumaq, su resurslarının davamlı istifadəsini təmin etmək və ətraf mühitin qorunması məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərdir. Su hövzələri, təbii ekosistemlərin ayrılmaz hissəsidir və həm ekoloji, həm də sosial-iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Su hövzələrinə daxil olan çaylar, göllər, bataklıqlar və digər su anbarları, həm təbii həyatın davamlılığı, həm də insanların içməli və istifadə suyu təchizatı üçün vacibdir. Bu səbəbdən su hövzələrinin mühafizəsi geniş miqyaslı və kompleks bir yanaşma tələb edir.

1. Su Hövzəsinin Mühafizəsinin Əhəmiyyəti

Su hövzələri, təbii həyatın davamlılığını təmin edən ekosistemlərdir və aşağıdakı məqsədləri yerinə yetirirlər:

İçməli su təminatı: Su hövzələri, içməli və istifadə suyu təminatının əsas mənbəyidir.

Ekosistem funksiyaları: Su hövzələri canlıların həyatı üçün uyğun mühitlər təqdim edir, bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər burada yaşayır.

Ətraf mühitin balansı: Su hövzələri, bölgələrdəki mikroiqlimi və torpağın su dövranını tənzimləyərək ətraf mühitin tarazlığını qoruyur.

Əkinçilik və sənaye istifadəsi: Su hövzələri həm də suvarma və sənaye prosesləri üçün vacibdir.

2. Su Hövzəsinin Çirklənməsi və Təhlükələri

Su hövzələri bir çox təbii və insan fəaliyyətləri nəticəsində çirklənə bilər. Bu çirklənmə müxtəlif formada özünü göstərir və aşağıdakı təhdidləri yaradır:

Kimyəvi çirklənmə: Mədənçilik, sənaye və kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri nəticəsində suya kimyəvi maddələrin, pestisidlərin, gübrələrin və ağır metalların qarışması.

Bioloji çirklənmə: Heyvan tullantıları, insan məişət tullantıları, qida tullantıları və digər bioloji maddələr suya qarışa bilər.

Fiziki çirklənmə: Mədən və tikinti işləri zamanı suya daş və süxurlar qarışa bilər. Bu da suyun turşuluğunu artırır və oksigen səviyyəsini azaldır.

Suyun istiləşməsi: İstilik stansiyalarından və sənaye obyektlərindən qaynaqlanan istilik suyun temperaturunu yüksəldərək su ekosistemlərinin balansını poza bilər.

Əkinçilikdən qaynaqlanan çirklənmə: Kənd təsərrüfatında istifadə olunan kimyəvi gübrələr və pestisidlər su hövzələrini çirkləndirərək su ekosistemlərinə ciddi ziyan vurur.

3. Su Hövzəsinin Mühafizəsi Üçün Tədbirlər

Su hövzələrini qorumaq üçün bir sıra effektiv tədbirlər mövcuddur. Bu tədbirlər həm qanunvericilik səviyyəsində, həm də praktiki müstəvidə həyata keçirilməlidir.

3.1. Hüquqi və Qanunvericilik Tədbirləri

Su qaydalarının tətbiqi: Su hövzələrini qorumağa yönəlmiş milli və beynəlxalq qanunvericiliklərdən istifadə etmək, su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısını almağa kömək edir.

Çirkləndirənlərə qarşı cəzalar: Çirkləndirənlərə qarşı ciddi cəzalar tətbiq edilməsi, mədənçilik və sənaye fəaliyyətlərində suyun qorunmasına qarşı müsbət təsir göstərə bilər.

Ətraf mühitin qorunması qanunları: Su hövzələrinin qorunmasına yönəlmiş ətraf mühitin qorunması qanunlarının mövcudluğu, suyun keyfiyyətinin qorunmasını təmin edir.

Təhlükəli tullantılarla mübarizə: Kimyəvi və bioloji çirklənmənin qarşısını almaq üçün sənaye və kənd təsərrüfatı tullantılarının düzgün idarə edilməsi və zərərli maddələrin su hövzələrinə sızmasının qarşısını almaq.

3.2. Texniki və İnteqrasiyalı Yanaşmalar

Su təmizləmə texnologiyaları: Çirklənmiş suyun təmizlənməsi üçün müxtəlif texnologiyalar tətbiq edilir. Bu, həm sənaye, həm də kənd təsərrüfatı su hövzələrini təmizləmək məqsədilə həyata keçirilir.

Filtrasiya və bioremediasiya: Su hövzələrini çirkləndirən maddələri təmizləmək üçün filtrasiya və bioremediasiya (mikroorqanizmlər vasitəsilə çirklənmiş suyun təmizlənməsi) kimi üsullar istifadə edilir.

Yağış sularının yığılması: Suyun təbii təchizatını artırmaq üçün yağış suları toplanaraq su hövzələrinə yönləndirilə bilər.

Suyun təkrar istifadəsi: Çirklənmiş suların təkrar istifadəsi və ya təmizlənməsi üçün xüsusi təmizləmə stansiyaları quraşdırılır.

3.3. Ətraf Mühitin Tədbirləri və İctimai Maarifləndirmə

Biodiversitetin qorunması: Su hövzələrində bioloji müxtəlifliyin qorunması, su canlılarının mühafizəsi və onların yaşayış mühitlərinin yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər görülməlidir. Əkin sahələri və su ekosistemlərinin qorunması, su hövzələrində həyatın davamlılığına kömək edir.

Rekultivasiya və ekoloji bərpa: Çirklənmiş su hövzələrində ekoloji bərpa işləri aparılmalı və təbiətin özünü bərpa etməsinə imkan yaradılmalıdır.

İctimai maarifləndirmə və təhsil: Yerli əhalinin və sənaye müəssisələrinin su resurslarının qorunması haqqında maarifləndirilməsi vacibdir. Su hövzələrini çirkləndirməmək və su istifadəsinin effektivliyini artırmaq üçün insanlar arasında məlumatlandırıcı kampaniyalar keçirilir.

3.4. Monitorinq və Nəzarət

Su keyfiyyətinin monitorinqi: Su hövzələrində suyun keyfiyyəti mütəmadi olaraq izlənməli, çirklənmə səviyyələri və suyun pH dərəcəsi təhlil edilməlidir. Bu məlumatlar, gələcəkdə çirklənmənin qarşısının alınması üçün tədbirlər görməyə imkan verir.

Çirklənmə qaynaqlarının müəyyən edilməsi: Su hövzələrini çirkləndirən mənbələr tapılmalı və bu mənbələrə qarşı mübarizə aparılmalıdır. Məsələn, su hövzələrində çirklənməyə səbəb olan sənaye müəssisələri, kənd təsərrüfatı sahələri və şəhər tullantıları müəyyən edilməlidir.

Su hövzələrinin qorunması üçün planlar: Su hövzələrinin mühafizəsi üçün ətraf mühitə uyğunlaşdırılmış planlar hazırlanmalı və bu planlar yerli icmalar və qurumlarla birgə tətbiq olunmalıdır.

3.5. Su Hövzələrinin Qorunması üzrə İnnovativ Həllər

Yağış suyu idarəetməsi: Yağış suyu toplanması və idarə olunması, su təchizatını gücləndirir və su hövzələrini qorumağa kömək edir.

Suyun çoxsahəli istifadəsi: Su hövzələrində suyun müxtəlif məqsədlər üçün istifadəsi (əkinçilik, içməli su, sənaye və s.) optimallaşdırılmalıdır.

Təbiət əsaslı həllər: Ekosistemin təbii proseslərindən istifadə edərək suyun təmizlənməsi və qorunması üçün təbiət əsaslı yanaşmalar tətbiq edilə bilər.

4. Nəticə

Su hövzələrinin mühafizəsi yalnız ekosistemlərin sağ qalması üçün deyil, həm də insan sağlamlığı və iqtisadiyyatın davamlı inkişafı üçün vacibdir. Çirklənmənin qarşısını almaq, suyun düzgün istifadəsi və su ehtiyatlarının qorunması üçün ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərinin tətbiqi böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu məqsədlə qanunvericilik, texniki yanaşmalar, ekoloji bərpa işləri və ictimai maarifləndirmə birləşdirilərək su hövzələrinin davamlı mühafizəsi təmin edilməlidir.

28.Hava hövzəsinin mühafizəsi

Hava hövzəsinin mühafizəsi atmosferin və onun tərkibindəki hava keyfiyyətinin qorunması məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərdir. Hava hövzələri, dünyanın atmosferindəki hava kütlələrinin hərəkətini və əlaqəsini müəyyən edən geniş sahələrdir. Bu, birbaşa insan sağlamlığına və ətraf mühitə təsir edən ekosistemlərin qorunmasında mühüm rol oynayır. Hava keyfiyyətinin pisləşməsi, xüsusən çirklənmiş hava, insan sağlamlığına, bitki örtüyünə və heyvanlara ciddi təsir göstərir. Bu səbəbdən hava hövzəsinin mühafizəsi, ətraf mühitin qorunmasında və insan həyatının təhlükəsizliyinin təmin olunmasında vacibdir.

1. Hava Çirklənməsi və Onun Təsirləri

Hava çirklənməsi bir çox müxtəlif səbəblərlə baş verə bilər, o cümlədən sənaye fəaliyyəti, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və təbii hadisələr. Hava çirklənməsinin əsas növləri aşağıdakılardır:

1.1. Kimyəvi Çirklənmə

Ağır metallar: Sənaye və avtomobil tullantıları nəticəsində atmosferə qarışan ağır metallar (məsələn, civə, arsenik, plumb) insan sağlamlığını və təbiətə mənfi təsir göstərir.

Azot oksidləri və kükürd oksidləri: Avtomobil qazları və sənaye proseslərindən çıxan bu maddələr atmosferdə təbii reaksiya nəticəsində asidik yağıntılara səbəb olur və həmçinin təmiz hava ilə qarşılıqlı əlaqədə toksik maddələr yaradır.

Ağır və zəhərli qazlar: Karbon dioksid (CO₂), metan (CH₄), ozon və digər zəhərli qazlar havada birləşərək ekosistemi zədələyir, eləcə də qlobal istiləşməyə yol açır.

1.2. Fiziki Çirklənmə

Toz və hissəciklər: Kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri, tikinti işləri, mədənçilik və digər insan fəaliyyətləri nəticəsində havada kiçik toz hissəciklərinin artması, nəfəsalma yollarını tıxayır və bu, xüsusən insanların sağlamlığına mənfi təsir edir.

Səs çirklənməsi: Havanın səs-küy ilə çirklənməsi, xüsusilə şəhərlərdə və sənaye zonalarında insanlara və təbiətə ciddi təsir göstərir.

1.3. Bioloji Çirklənmə

Bakteriyalar və viruslar: Hava vasitəsilə yayılan mikroorqanizmlər insanlar üçün təhlükə yaratmaqla yanaşı, ekosistemlərə də mənfi təsir göstərir. Zoonoz xəstəliklər və infeksion xəstəliklərin yayılması buna nümunədir.

2. Hava Hövzəsinin Mühafizəsinin Əhəmiyyəti

Hava hövzəsinin qorunması bir çox müsbət nəticələrə gətirib çıxarır:

İnsan sağlamlığının qorunması: Təmiz hava insanların sağlamlığını qoruyur, xüsusilə tənəffüs yolları xəstəliklərindən (astma, bronxit) qorunmağa kömək edir.

Ekosistemlərin davamlılığı: Təmiz hava, bitkilər və heyvanlar üçün həyat üçün vacib olan oksigenin mövcudluğunu təmin edir.

İqlim dəyişikliyinin qarşısının alınması: Havanın mühafizəsi, iqlim dəyişikliyinə səbəb olan karbon dioksid və digər istixana qazlarının azalmasına kömək edir.

Ətraf mühitin tarazlığının qorunması: Havanın çirklənməsi, su və torpaq çirklənməsinə səbəb olur. Hava hövzəsinin qorunması, bu növ çirklənməni azaldır.

3. Hava Hövzəsinin Mühafizəsi Üçün Tədbirlər

Hava çirklənməsinin qarşısını almaq və hava keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün bir sıra tədbirlər tətbiq edilə bilər.

3.1. Qanunvericilik və Tənzimləmə

Hava keyfiyyətinin qanunvericiliyi: Hava çirkliliyinə qarşı ciddi hüquqi tələblər və standartlar tətbiq edilməlidir. Dövlətlər hava çirkliliyinin həddi və qaydalarını müəyyən edərək, çirklənmə səviyyələrini azaltmağa çalışmalıdırlar.

Sənaye və nəqliyyat sektoru üçün tənzimləmə: Sənaye və nəqliyyat vasitələrinin emisyonlarının tənzimlənməsi, ekoloji təmiz texnologiyaların təşviq edilməsi vacibdir.

Zəhərli qazların çıxarılmasının məhdudlaşdırılması: Sənaye müəssisələrinin və digər çirkləndirici fəaliyyətlərin atmosferə zəhərli qazların buraxılmasına qarşı nəzarət olunmalıdır.

3.2. Texnoloji Tədbirlər

Təmiz enerji mənbələrindən istifadə: Günəş, külək və hidroenerji kimi təmiz enerji mənbələrindən istifadə edilməsi, havadakı zəhərli qazların azalmasına kömək edir.

Emissiya filtrləri və təmizləmə texnologiyaları: Sənaye müəssisələrində və elektrik stansiyalarında qazların təmizlənməsi üçün filtrasiya texnologiyalarından istifadə edilməlidir. Bu, havaya atılan zəhərli maddələrin miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Avtomobil mühərriklərinin təmizlənməsi: Avtomobillərin motorlarından çıxan qazların azaldılması üçün inkişaf etmiş texnologiyaların tətbiqi və ekoloji təmiz nəqliyyat vasitələrinin yayılması.

3.3. Ətraf Mühitin Maarifləndirilməsi və İctimai Məşğulluq

İctimai maarifləndirmə: Hava çirklənməsinin nəticələri barədə insanları məlumatlandırmaq, fərdi davranışları dəyişdirmək və ekologiyanın qorunmasına diqqət yetirmək vacibdir. Hava keyfiyyəti barədə məlumatlandırıcı kampaniyalar keçirilə bilər.

Yaşıl sahələrin yaradılması: Şəhərlərdə yaşıllaşdırma tədbirlərinin görülməsi, ağacların əkilməsi və yaşıllıqların artırılması hava keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir, çünki bitkilər atmosferdəki zəhərli maddələri udur.

Təmiz texnologiyaların təşviqi: Yaşıl texnologiyalar və ekoloji təmiz istehsal metodlarının təşviq edilməsi, çirklənmənin qarşısını alır və daha təmiz hava təmin edir.

3.4. Monitoring və Nəzarət

Hava keyfiyyətinin monitorinqi: Hava keyfiyyətinin davamlı olaraq izlənməsi, havada zəhərli maddələrin miqdarını və hər hansı çirklənmə hallarını müəyyən etmək üçün vacibdir. Hava keyfiyyətinin monitorinqi, həmçinin çirklənmə mənbələrini tapmağa və vaxtında tədbirlər görməyə imkan verir.

Çirklənmə qaynaqlarının aşkarlanması: Havanın çirklənməsinə səbəb olan sənaye müəssisələri, nəqliyyat vasitələri və digər mənbələr müəyyən edildikdən sonra, bu sahələrdə zəruri tədbirlər tətbiq edilə bilər.

3.5. Hava Keyfiyyətinin İslahı

Təbiət əsaslı həllər: Ağac əkilməsi, yaşıllıq sahələrinin yaradılması, ekoloji parkların qurulması kimi təbiət əsaslı həllər havanın təmizlənməsinə və ekosistem balansının qorunmasına kömək edir.

Yaşıl infrastruktur: Şəhərlərdə və sənaye zonalarında təbiətə uyğun infrastrukturların qurulması, şəhər atmosferinin təmizlənməsinə kömək edir.

4. Nəticə

Hava hövzəsinin mühafizəsi yalnız ətraf mühitin qorunması üçün deyil, həm də insanların sağlamlığını, təbiətin və bioloji müxtəlifliyin davamlılığını təmin etmək üçün vacibdir. Hava çirklənməsinin qarşısını almaq və hava keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün kompleks yanaşmalar tətbiq edilməlidir. Bu, həm qanunvericilik, həm də texnoloji tədbirlər, ictimai maarifləndirmə və nəzarət sistemlərinin birgə həyata keçirilməsini tələb edir. Hava hövzələrinin qorunması, təmiz hava təmin edərək ekosistemlərin sağlamlığını və insanların həyat keyfiyyətini artıracaqdır.

29.Dağ-mədən işlərinin biosferə əsas təsir növləri

Dağ-mədən işlərinin biosferə əsas təsir növləri mədən sənayesi fəaliyyətləri nəticəsində ekosistemlərə və biosferaya olan təsirləri əhatə edir. Bu təsirlər, torpaqların, su hövzələrinin, havanın və bioloji müxtəlifliyin zərər görməsi ilə əlaqəlidir. Dağ-mədən işləri təbii resursların çıxarılması üçün geniş miqyasda təbiətə müdaxiləni tələb edir və bu, müxtəlif ekoloji və bioloji nəticələrə yol açır.

Dağ-mədən işlərinin biosferəyə təsiri müxtəlif növlərdə və səviyyələrdə meydana gələ bilər və bunlar əsasən aşağıdakı kimi təsnif edilir:

1. Torpağın Zədələnməsi və Eroziyası

Torpağın məhv edilməsi: Dağ-mədən işləri zamanı, xüsusilə açıq mədən üsulunda, böyük sahələrdə torpaqlar qazılır, bu da ekosistemin məhv olmasına səbəb olur. Bu fəaliyyətlər yer üzündəki bitki örtüsünü və təbii yaşayış mühitlərini dağıdır.

Eroziya və torpaq itkisi: Dağ-mədən işləri torpaqların strukturlarını zəiflədir, bu da eroziya proseslərini sürətləndirir. Nəticədə torpaq, su hövzələrinə, çaylara və göllərə axır, əkin sahələri və yerli ekosistemlər zərər görür.

Rekultivasiya ehtiyacı: Dağ-mədən fəaliyyətlərinin ardından torpaqların bərpası (rekultivasiya) zəruridir, əks halda, ekosistemlərin bərpası çox çətin olur.

2. Biyoloji Müxtəliflik və Ekosistemlərə Təsir

Ekosistemlərin məhv olması: Mədənçilik fəaliyyəti yerli ekosistemləri pozur. Mədən işləri aparılan ərazilərdə bitki və heyvan növlərinin həyat sahələri məhv olur və bəzən bu növlərin tamamilə yox olmasına səbəb olur.

Həyat mühitinin dəyişməsi: Mədənlər yerli fauna və floranın həyat mühitini dəyişdirərək onları məcburi köçə və ya adaptasiya etməyə məcbur edir. Bu, xüsusilə nadir və qorunan növlərin populyasiyalarının azalmasına səbəb ola bilər.

Miqrasiyanın qarşısının alınması: Mədənlər və ya digər insan fəaliyyətləri müəyyən növ heyvanların miqrasiya yollarını bağlaya bilər, bu da növlərin genetik təzələnməsini və uzun müddətli populyasiya sağlamlığını təhlükə altına qoyar.

3. Hava Çirklənməsi və Atmosferə Təsir

Toz və partlayıcı maddələr: Dağ-mədən işləri zamanı meydana gələn tozlar və partlayıcı maddələr atmosferi çirkləndirir. Bu maddələr hava keyfiyyətini pisləşdirir və yaxınlıqdakı bitki örtüyü və heyvanlar üçün zərərli olur.

Karbon dioksid və istixana qazlarının buraxılması: Mədən işləri, həmçinin enerji istehsalı (yanacaq yandırma və qaz istehsalı) ilə əlaqədar olaraq karbon dioksid və digər istixana qazlarının atmosferə buraxılmasına səbəb olur. Bu, qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyinə təsir edir.

4. Su Resurslarına və Su Ekosistemlərinə Təsir

Su çirklənməsi: Dağ-mədən işləri su hövzələrinə kimyəvi maddələr, ağır metallar (məsələn, civə, arsenik, plumb) və digər zəhərli maddələr sızdıraraq su çirklənməsinə səbəb ola bilər. Bu, içməli su ehtiyatlarına, kənd təsərrüfatına və bioloji müxtəlifliyə mənfi təsir göstərir.

Su ehtiyatlarının tükənməsi: Mədən işləri, xüsusilə su ehtiyatlarının çox olduğu ərazilərdə su resurslarının istifadəsini artırır. Bu, yeraltı və səth sularının azalmasına, su ekosistemlərində dəyişikliklərə və həyatın zəifləməsinə yol açır.

Acid mine drainage (AMD): Mədən işlərindən sonra yeraltı su hövzələrindəki mineral tərkibli sularda turşululuğun artması (acid mine drainage) su ekosistemlərinə ciddi zərər verə bilər.

5. Yerli İqlim və Mikroiqlim Dəyişiklikləri

İqlim dəyişikliyi: Dağ-mədən işləri atmosferə buraxılan istixana qazlarının artması ilə əlaqədar qlobal iqlim dəyişikliyinə səbəb ola bilər. Eyni zamanda, mədənlər yerləşən ərazilərdə mikroiqlim dəyişiklikləri də baş verə bilər.

Temperatur və rütubət dəyişikliyi: Mədən fəaliyyəti aparılan ərazilərdə torpağın açılması və bitki örtüyünün məhv olması, temperatur və rütubət səviyyələrində dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu da ekosistemlərin balansını poza bilər.

6. Təbiət və Təbii Resursların Qeyri-Düzgün İstifadəsi

Yüksək enerji istehlakı: Dağ-mədən işləri böyük miqdarda enerji istehlakına səbəb olur. Bu enerjinin çoxu fosil yanacaqlardan alınır və bu, atmosferə zərərli qazların buraxılmasına səbəb olur.

Bioresursların qeyri-düzgün istifadəsi: Mədən işlərinin intensivliyi yerli kənd təsərrüfatı, balıqçılıq və digər təbii resursların istifadəsinə mənfi təsir göstərir. Bu da yerli icmaların iqtisadi vəziyyətini çətinləşdirə bilər.

7. Sosial və İqtisadi Təsirlər

Ətraf mühitin pozulması ilə əlaqədar sosial narazılıqlar: Dağ-mədən işləri nəticəsində yerli əhalinin yaşayış şəraiti pisləşə bilər. Bu, ətraf mühitin çirklənməsi, sağlamlıq problemləri və yaşayış sahələrinin pozulması ilə bağlı sosial gərginliklərə yol açır.

Təbii fəlakətlər və təhlükələr: Mədən işləri ərazilərdə daşqınlar, yer sürüşmələri, toz fırtınaları və digər təbii fəlakətlərin riskini artırır. Bu da biosferə əlavə təzyiq gətirir.

8. Biomüxtəlifliyin Yox Olma Riski

Endemik növlərin təhlükə altına alınması: Mədən sahələrində yerli flora və faunanın xüsusilə endemik növləri ciddi təhlükə ilə üzləşir. Hər hansı bir habitatın məhv olması, endemik və nadir növlərin populasiya azalmasına və ya yox olmasına səbəb ola bilər.

Zəhərli maddələrin biomüxtəlifliyə təsiri: Suyun və torpağın çirklənməsi nəticəsində təbiətdəki zəhərli maddələr, ekosistemlərdəki müxtəlif canlı növlərini zəhərləyərək onların həyatını təhlükəyə atır.

30.Dağ-mədən sənayesində əmək gigiyenasi

Dağ-mədən sənayesində əmək gigiyenası işçilərin sağlamlığının qorunması və iş şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün tətbiq olunan tədbirlər və prinsiplərdir. Bu sənaye sahəsi xüsusi risklər və təhlükələr daşıdığı üçün işçilərin sağlamlığını qorumaq, onların təhlükəsizliyini təmin etmək və iş şəraitini optimallaşdırmaq son dərəcə vacibdir. Dağ-mədən işlərindəki təbii və texnoloji risklər işçilərin sağlamlığını ciddi şəkildə təhdid edə bilər, buna görə də əmək gigiyenasının əsas prinsipləri və tətbiq üsulları bu sahə üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

1. Dağ-Mədən Sənayesinin Xüsusi Təhlükələri

Dağ-mədən sənayesi, digər sahələrə nisbətən bir sıra xüsusi və ağır təhlükələrə malikdir. Bunlar arasında:

Toz çirklənməsi: Dağ-mədən işlərində tozların yayılması, xüsusilə silika tozu, tənəffüs yolları xəstəliklərinə (silikoz, astma, bronxit və s.) səbəb ola bilər.

Səs-küy və vibrasiya: Səs-küy və yeraltı mədən işlərindəki vibrasiya, işçilərin eşitmə qabiliyyətini itirməsinə və digər fiziki problemlərə yol açır.

Kimyəvi maddələr: Dağ-mədən işlərində istifadə olunan partlayıcı maddələr, zəhərli kimyəvi maddələr (məsələn, civa, arsenik) və təbii qazların sızması (metan) işçilər üçün təhlükə yaradır.

Hava şəraiti və temperatur: Yerin altında və açıq havada işləyərkən dəyişən hava şəraiti, yüksək temperatur və ya nəmli mühitlər işçilərin sağlamlığına təsir göstərə bilər.

Mexaniki və elektrik təhlükələri: Mədən maşınlarının, avadanlıqlarının və nəqliyyat vasitələrinin işə salınması və texniki nasazlıqlar nəticəsində yaranan mexaniki və elektrik təhlükələri.

2. Əmək Gigiyenasının Prinsipləri və Tətbiqi

Dağ-mədən sənayesində əmək gigiyenasının əsas məqsədi, işçilərin sağlamlığını qorumaq və təhlükəsiz iş şəraiti təmin etməkdir. Bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün müxtəlif prinsiplər və tədbirlər tətbiq olunur:

2.1. İş Şəraitinin Yaxşılaşdırılması

İş mühitinin təmizliyi və havalandırma: Mədənlərdə iş mühitinin yaxşılaşdırılması üçün yaxşı havalandırma sistemi qurulmalıdır. Bu, işçilərin təmiz hava ilə təmin edilməsinə və zəhərli maddələrin, xüsusən metanın (qaz) yığılmasının qarşısının alınmasına kömək edir.

İş yerində tozun nəzarət altında saxlanması: Tozun yığılmasını azaltmaq üçün mədən işçiləri üçün uyğun tozsuzlaşdırma sistemləri qurulmalıdır. Toz yığılmasının qarşısını almaq üçün avadanlıqların su ilə yuyulması, havalandırma sistemlərinin istifadəsi vacibdir.

İş mühitində səs-küyün azaldılması: Səs-küyün təsirini azaltmaq üçün xüsusi səs-küyə qarşı qoruyucu vasitələrdən (qulaq qoruyucuları) istifadə edilməli, səs-küylü maşınlar üçün səs azaldıcı texnologiyalar tətbiq edilməlidir.

2.2. Şəxsi Gigiyena və Qoruyucu Avadanlıqlar

Şəxsi qoruyucu avadanlıqların istifadəsi: Dağ-mədən işçiləri üçün qoruyucu vasitələr vacibdir. Bunlar arasında əlcəklər, qoruyucu eynəklər, respiratorlar, qulaq qoruyucuları, xüsusi iş paltarları və təhlükəsizlik kaskaları yer alır.

Təhlükəsizlik geyimləri: İşıqlı, yanğınsöndürmə xüsusiyyətinə malik olan geyimlər və qoruyucu ayaqqabılar da işçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə istifadə olunmalıdır.

Higiyenik şəraitin təmin edilməsi: Mədən sahəsindəki işçilər üçün yaxşı təchiz olunmuş gigiyenik şərait, yəni təmiz su ilə təmin edilmək, çirkli mühitdən uzaqlaşdırılmaq, şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək vacibdir.

2.3. Təhlükələrin Aşkarlanması və Nəzarət

Risklərin qiymətləndirilməsi və təhlükə analizi: Dağ-mədən işlərində əvvəlcədən potensial təhlükələr müəyyən edilməli və bu təhlükələrə qarşı müvafiq tədbirlər görülməlidir. Bu, mədənlərdə baş verə biləcək qəza və ya yaralanmaların qarşısını almağa kömək edir.

Nəzarət və monitorinq: İş şəraiti davamlı olaraq monitorinq edilməli, mədən işlərində hər hansı təhlükə meydana gəldikdə dərhal müdaxilə edilməlidir. Hava keyfiyyəti, toz səviyyəsi, səs-küy və digər təhlükə mənbələri mütəmadi olaraq yoxlanılmalıdır.

2.4. Təhsil və Maarifləndirmə

İşçilərin təhlükəsizlik təlimləri: Dağ-mədən işçiləri, təhlükəsizlik qaydaları, iş mühitinin qorunması və qoruyucu avadanlıqların düzgün istifadə olunması barədə daimi təlimlər keçməlidirlər.

Əmək hüquqları və sağlamlıq barədə məlumatlandırma: İşçilər, əməyin gigiyenası, təhlükəsizlik qaydaları və öz sağlamlıqlarını necə qorumaq barədə məlumatlandırılmalıdırlar.

2.5. Sağlamlıq Yoxlamaları və Tibbi Yardım

Daimi tibbi yoxlamalar: Dağ-mədən işçiləri, tənəffüs, eşitmə və digər sağlamlıq problemlərinin qarşısını almaq üçün mütəmadi olaraq tibbi yoxlamalardan keçməlidirlər. Xüsusilə, toz, kimyəvi maddələr və yüksək səs-küylə işləyən işçilərin sağlamlıq vəziyyəti davamlı izlənməlidir.

Təcili tibbi yardım və müdaxilə: Mədən sahələrində təcili tibbi yardım xidmətləri mövcud olmalı, işçilər zədələndikdə və ya sağlamlıq problemi yaşadıqda dərhal müdaxilə edilməlidir.

3. Əmək Gigiyenası Üzrə Tədbirlər və Təkmilləşdirmə

Dağ-mədən sənayesində əmək gigiyenası üzrə tətbiq edilən tədbirlər dövrü olaraq yenilənməli və inkişaf etməlidir. Mədən sənayesində texnoloji yeniliklər, yeni təhlükəsizlik texnologiyaları və effektiv monitorinq sistemləri tədbir kimi tətbiq edilə bilər. İş şəraitinin yaxşılaşdırılması və yeni təhlükəsizlik texnologiyalarının tətbiqi işçilərin sağlamlığını qorumağa kömək edəcək və onların iş şəraitini daha təhlükəsiz edəcəkdir.

31.Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin yeni perspektivləri

Azərbaycanda Dağ-Mədən Sənayesinin Yeni Perspektivləri

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesi ölkənin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır və strateji əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə, ölkənin zəngin təbii resursları — neft, qaz, metal və qeyri-metal faydalı qazıntılar — bu sahənin inkişafında əsas amillərdən biridir. Son illərdə dağ-mədən sənayesində yeni texnologiyaların tətbiqi, ekoloji məsələlərin ön plana çıxması və iqtisadi diversifikasiyanın təşviqi ilə əlaqədar bir sıra yeniliklər və perspektivlər mövcuddur.

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin gələcək perspektivləri müxtəlif sahələrdə inkişafa yönəlmiş bir neçə əsas tendensiyanı əhatə edir. Bunlar arasında resurslardan daha effektiv istifadə, ekoloji təmiz texnologiyalar, yeni yataqların aşkarlanması və beynəlxalq əməkdaşlıq kimi aspektlər ön plandadır.

1. Yeni Yataqların Aşkarlanması və İnkişafı

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin yeni perspektivləri arasında ən əhəmiyyətli məsələlərdən biri yeni faydalı qazıntı yataqlarının aşkar olunması və onların inkişafıdır. Bu, ölkənin mineral resurslarının daha səmərəli istifadə edilməsini təmin edəcəkdir. Bəzi strateji potensiala malik sahələr aşağıdakılardır:

Gümüş, qızıl və digər metal yataqları: Azərbaycanda gümüş, qızıl və digər qiymətli metallarla zəngin yataqlar mövcuddur. Bu sahələrdə yeni axtarış işlərinin həyata keçirilməsi və xarici investisiyaların cəlb edilməsi, ölkənin mədən sənayesinin inkişafına mühüm töhfə verəcəkdir.

Bərk mineral resursları: Mərmər, qum, gips və digər bərk resurslar üzrə yeni yataqların tapılması və bu yataqların iqtisadi səmərəli şəkildə işlənməsi sənayenin inkişafını sürətləndirə bilər.

2. Yeni Texnologiyaların Tətbiqi

Dağ-mədən sənayesinin gələcəyi üçün yeni texnologiyaların tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu texnologiyalar, faydalı qazıntıların çıxarılması və emal proseslərini daha effektiv və ekoloji cəhətdən təmiz edəcəkdir:

Avtomatlaşdırma və rəqəmsallaşma: Mədənlərdə avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin tətbiqi və sənaye 4.0 texnologiyalarının istifadəsi mədən istehsalını daha səmərəli edəcək, xətaların qarşısını alacaq və əməliyyat xərclərini azaldacaqdır.

Ağıllı mədən texnologiyaları: Uzaqdan idarə edilən avadanlıqlar, sensörlər və analitik alətlər vasitəsilə mədən işlərində dəqiqlik artırılacaq və təhlükəsizlik tədbirləri gücləndiriləcəkdir.

Yeni emal texnologiyaları: Faydalı qazıntıların daha effektiv və ekoloji cəhətdən təmiz emalı üçün yeni texnologiyaların tətbiqi, mədən məhsullarının keyfiyyətini artıracaq və resursların itkilərini azaldacaq.

3. Ekoloji Təhlükəsizlik və Dayanıqlı İnkişaf

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesində ekoloji təhlükəsizlik məsələləri əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır. Ekoloji tələblərə uyğun fəaliyyətlərin təşviqi və bu sahədə beynəlxalq standartlara uyğun tənzimləmələrin tətbiqi yeni perspektivlərdən biridir:

Yaşıl mədənçilik: Ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların tətbiqi ilə mədən işlərinin təbiətə olan təsirlərini minimuma endirmək mümkündür. Bu, həm ətraf mühitin qorunmasına, həm də yerli əhalinin sağlamlığının təmin olunmasına kömək edəcəkdir.

Tullantıların təkrar emalı: Mədən fəaliyyəti nəticəsində yaranan tullantıların təkrar emalı və səmərəli idarə edilməsi, ekoloji tarazlığın qorunmasına və resurslardan daha səmərəli istifadə edilməsinə gətirib çıxaracaqdır.

Rekultivasiya və bərpa işləri: Mədən fəaliyyətlərindən sonra torpaqların rekultivasiya edilməsi, əkin sahələrinin bərpası və ekosistemlərin canlandırılması ətraf mühitin qorunmasında əsas yer tutur.

4. İnvestisiyalar və Beynəlxalq Əməkdaşlıq

Dağ-mədən sənayesinin inkişafı üçün xarici investisiyalar və beynəlxalq əməkdaşlıq çox vacibdir. Azərbaycanın mədən sənayesi, xüsusilə müasir texnologiyaların və innovasiyaların tətbiqinə ehtiyac duyur:

Xarici investorlar və tərəfdaşlıqlar: Azərbaycanın dağ-mədən sənayesində xarici investisiyaların cəlb edilməsi, yeni texnologiyaların gətirilməsi və dünya bazarında daha çox rəqabətə davamlı məhsulların istehsal edilməsi üçün vacibdir. Bu, həmçinin yerli işçilərin peşəkar inkişafına da töhfə verəcəkdir.

İnnovasiya və elmi tədqiqatlar: Universitetlər və tədqiqat institutları ilə əməkdaşlıq, mədən sənayesində yeni texnologiyaların inkişafı və tətbiqi istiqamətindəki tədqiqatlara dəstək vermək mühüm addımdır.

5. İşçi Qüvvəsinin Təlimi və Təkmilləşdirilməsi

Dağ-mədən sənayesində işçi qüvvəsinin peşəkar hazırlığı və təlimi müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq artırılmalıdır. Bununla yanaşı, təhlükəsizlik tədbirlərinə və texnologiyaların düzgün tətbiqinə xüsusi diqqət yetirilməlidir:

İşçilərin peşəkar inkişafı: Dağ-mədən sahəsində işçilərin təlimi və biliklərinin artırılması vacibdir. Bu, işçilərin iş şəraitindəki təhlükələrdən qorunmasına, həmçinin sənaye texnologiyalarının müasir səviyyəyə çatdırılmasına kömək edəcəkdir.

Təhlükəsizlik və gigiyena üzrə təlimlər: Mədən işçilərinin təhlükəsizlik və əmək gigiyenası sahəsində təlimləri artırılmalı, yeni texnologiyalar və əməyin təhlükəsizliyi standartları tətbiq edilməlidir.

6. Resursların Effektiv İstifadəsi və İqtisadi Diversifikasiya

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin gələcək inkişafı, resursların daha effektiv istifadəsi ilə əlaqəlidir. Bununla yanaşı, ölkənin iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi və mədən sənayesindən asılılığın azaldılması da mühüm hədəflərdən biridir:

Mineral resursların davamlı istifadəsi: Azərbaycanın mədən resurslarından davamlı və səmərəli istifadəsi, ölkənin iqtisadiyyatını gücləndirmək və gələcək nəsillər üçün təbii sərvətləri qorumaq məqsədini güdür.

İqtisadi diversifikasiya: Mədən sənayesinə əlavə olaraq, ölkənin iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı, informasiya texnologiyaları və turizm kimi digər sahələrə də diqqət yetirilərək, iqtisadi şaxələndirmə həyata keçirilir.

32.Dağ-mədən işlərinin əsas texnikası

Dağ-Mədən İşlərinin Əsas Texnikası

Dağ-mədən sənayesi, təbii resursların çıxarılması və emalı prosesində yüksək dərəcədə texniki avadanlıqlara, müasir maşın və alətlərə ehtiyac duyur. Bu texnika, mədən işlərinin effektiv və təhlükəsiz şəkildə aparılmasını təmin edir. Dağ-mədən işlərinin müxtəlif mərhələlərində istifadə olunan əsas texnikalar, açıq mədən işləri, yeraltı mədən işləri, daşınma və emal prosesləri kimi müxtəlif sahələrə ayrılır. Aşağıda dağ-mədən işlərində istifadə olunan əsas texnikaları nəzərdən keçiririk:

1. Açıq Mədən İşləri Üzrə Texnika

Açıq mədən işləri, yer səthində yerləşən faydalı qazıntıların çıxarılması və emalını əhatə edir. Bu sahədə istifadə olunan texnikalar, mədən sahəsinin ölçüsünə, yeraltı strukturlarına və resursların növünə görə dəyişə bilər. Əsas texnikalar:

Kürekli ekskavatorlar: Bu maşınlar yerin üst qatını qıraraq faydalı qazıntı və yer altı maddələrini çıxarır. Kürekli ekskavatorlar böyük qazıntıların açılmasında, xüsusilə böyük miqdarda materialın çıxarılmasında istifadə edilir.

Dönmə (rotasiya) ekskavatorları: Bu maşınlar daha çox bərk və sərt materialların kəsilməsi və daşınmasında istifadə olunur. Dönmə ekskavatorları, sıx torpaqlar və daşların çıxarılması üçün xüsusilə uygundur.

Dozerlər: Yerləmiş torpaqları və daşları sürükləyərək yerdən qaldırmaq üçün istifadə olunur. Dozerlər açıq mədən sahələrində materialların yayılması və yerləşdirilməsi üçün effektivdir.

Yük maşınları (kamazlar): Çıxarılan materialların mədən sahəsindən daşınması üçün istifadə edilir. Yük maşınları, çıxarılan materialları böyük məsafələrə daşımaq üçün geniş istifadə olunur.

Yükləmə və boşaltma maşınları: Bu maşınlar materialların sürətli şəkildə yığılması və daşınmasını təmin edir. Çox vaxt sürətli işlər üçün istifadə edilən bu texnika, mədən sahələrində işin effektivliyini artırır.

Dəmir yolu və konveyer sistemləri: Bəzi mədən sahələrində, xüsusən uzun məsafələrə daşınacaq materiallar üçün, dəmir yolu və konveyer sistemləri istifadə olunur.

2. Yeraltı Mədən İşləri Üzrə Texnika

Yeraltı mədən işləri, yerin dərinliklərində yerləşən faydalı qazıntıların çıxarılması prosesini əhatə edir. Yeraltı mədən işləri təhlükəsiz və davamlı olmalıdır, buna görə də xüsusi texnika və maşınlar tələb olunur:

Yeraltı qazma maşınları: Bu maşınlar, yeraltı mədənlərdə qazma işlərini yerinə yetirən əsas avadanlıqlardır. Onlar mədənə daxil olarkən yerin altında uzun dəliklər açır və faydalı qazıntıları çıxarır.

Yükləmə maşınları: Yeraltı işlərdə materialların yığılmasını və daşınmasını təmin edən bu maşınlar, çox vaxt yeraltı əməliyyatlarda istifadə olunur. Bu maşınlar, çıxarılan materialları yeraltı mədən sahəsindən çıxarmaq üçün istifadə edilir.

Partlayıcı cihazlar: Yeraltı mədənlərdə sərt qaya və torpaqların partladılması üçün partlayıcı cihazlar və avadanlıqlar istifadə olunur. Bu cihazlar, faydalı qazıntıların çıxarılmasını asanlaşdırır.

Mədən lift və nəqliyyat sistemləri: Yeraltı mədənlərdə işçilərin və materialların daşınması üçün liftlər və nəqliyyat vasitələri geniş istifadə edilir. Bu sistemlər, mədənə daxil olma və materialların daşınması üçün vacibdir.

Ventilyasiya sistemləri: Yeraltı mədənlərdə işçilərin sağlamlığı üçün hava tərkibinin tənzimlənməsi, metan və digər təhlükəli qazların çıxarılması üçün ventilyasiya sistemləri tələb olunur.

3. Daşınma və Yük Daşıma Texnikası

Çıxarılan faydalı qazıntıların mədən sahəsindən müvafiq emal və ya satılacaq mərkəzlərə daşınması üçün geniş daşınma texnikası istifadə olunur:

Yük maşınları və kamazlar: Bu maşınlar, çıxarılan materialların daşınması üçün əsas vasitələrdir. Onlar həm açıq, həm də yeraltı mədənlərdə istifadə edilir.

Konveyerlər: Xüsusilə uzun məsafələrdə materialın daşınması üçün istifadə edilən bu sistemlər, çıxarılan materialların sürətli və davamlı şəkildə bir yerdən digər yerə daşınmasını təmin edir.

Dəmir yolu sistemləri: Böyük mədənlərdə, xüsusilə çox miqdarda materialın daşınması üçün dəmir yolu sistemlərindən istifadə olunur. Bu, materialların uzaq məsafələrə daşınmasında effektiv bir üsuldur.

4. Emal və İstismar Texnikası

Çıxarılan faydalı qazıntıların emalı və istismarı prosesləri də yüksək texnologiya tələb edir:

Sürtkü maşınları: Bu texnikalar, çıxarılan qazıntıların əvvəlcədən işlənməsi və hazırlanması üçün istifadə olunur. Maşınlar, faydalı qazıntıları kiçik ölçülərə salmaq və təmizləmək üçün istifadə edilir.

Sortlama və təsnifat avadanlıqları: Çıxarılan materialların müxtəlif hissələrə bölünməsi və emal olunması üçün sortlama və təsnifat maşınları istifadə edilir. Bu texnika, emal prosesinin effektivliyini artırır.

Sinterləmə və sıxılma maşınları: Faydalı qazıntıların təmizlənməsi və sıxılması üçün bu avadanlıqlar istifadə edilir. Onlar, emal proseslərinin keyfiyyətini yüksəldir.

5. Təhlükəsizlik Texnikası

Dağ-mədən işləri ciddi təhlükələrə malik olduğu üçün təhlükəsizlik texnikasına xüsusi diqqət yetirilir:

Partlayıcı cihazlar: Dağ-mədən sənayesində partlayıcı cihazlar, qaya və sərt materialların partladılması üçün istifadə olunur. Bu cihazlar müvafiq təhlükəsizlik qaydalarına uyğun şəkildə işlədilməlidir.

Təhlükəsizlik avadanlıqları: Kaska, qoruyucu geyim, respirator və digər şəxsi qoruyucu vasitələr dağ-mədən işçiləri üçün vacibdir.

Təhlükəsizlik sistemləri: Mədənlərdə təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün müxtəlif alət və cihazlar, o cümlədən qəza siqnalları, yanğınsöndürmə avadanlıqları və təcili tibbi yardım avadanlıqları mövcuddur.

33.Faydalı qazıntı yataqları və onların işlənmə üsullari

Faydalı Qazıntı Yataqları və Onların İşlənmə Üsulları

Faydalı qazıntılar təbii sərvətlər olub, insan fəaliyyətində müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunur. Bu qazıntılar, maddi istehsalın, energetika sektorunun, inşaatın və digər sahələrin təməlini təşkil edir. Faydalı qazıntıların işlənməsi, həmçinin ətraf mühitə təsir göstərdiyi üçün müvafiq üsullar və texnologiyalar tətbiq edilir. Faydalı qazıntı yataqları müxtəlif növlərdə olur və onların işlənmə üsulları da yatağın növünə, xüsusiyyətlərinə və yerləşmə şəraitinə görə fərqlənir.

1. Faydalı Qazıntı Yataqlarının Növləri

Faydalı qazıntılar əsasən aşağıdakı növlərə bölünür:

Metal qazıntılar: Bu qrupa gümüş, qızıl, dəmir, mis, nikel, alüminium, platin, kobalt və digər metalları ehtiva edən yataqlar daxildir. Bu qazıntılar əsasən sənaye istehsalında, elektronika, avtomobil sənayesi və tikinti sektorunda istifadə olunur.

Qeyri-metal qazıntılar: Bu qrupa gips, mərmər, qum, daş kömür, kükürd, daş duz, kaolin və s. daxildir. Qeyri-metal qazıntılar inşaat, kimya sənayesi və digər sahələrdə geniş istifadə edilir.

Enerji resursları: Bu qrupa neft, təbii qaz, daş kömür və digər enerji mənbələri daxildir. Bu resurslar energetika sahəsində əsasən elektrik enerjisi istehsalı və isti su teminatı üçün istifadə olunur.

Kimyəvi resurslar: Bu qrupa potas duzu, fosforitlər, mirabilit və digər minerallar daxildir. Bu materiallar kimya sənayesində, xüsusən gübrə istehsalında istifadə olunur.

2. Faydalı Qazıntı Yataqlarının İşlənmə Üsulları

Faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi müxtəlif üsullarla həyata keçirilir və bu üsullar yatağın yerləşmə şəraitinə, qazıntının növünə və təbiətinə görə seçilir. Əsas işlənmə üsulları aşağıdakılardır:

a) Açıq Mədən İşləri (Səthi İşlənmə)

Açıq mədən işləri, yer səthində yerləşən və torpaq qatları ilə asanlıqla çıxarıla bilən faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi üçün istifadə olunur. Bu üsulda yerin üst hissəsi qazılır, faydalı qazıntı çıxarılır və daşınır. Açıq mədən işlərində istifadə olunan texnikalar arasında ekskavatorlar, dozerlər, yük maşınları və konveyerlər mövcuddur. Açıq mədən işləri ümumiyyətlə aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

Toplanma: Yerləmiş materialın çıxarılması və faydalı qazıntının əldə edilməsi.

Sürüşdürmə: Yerin üst qatlarının hərəkət etdirilməsi və ərazilərin təmizlənməsi.

Daşınma: Çıxarılan materialların daşınması və mədən sahəsindən çıxarılması.

b) Yeraltı Mədən İşləri

Yeraltı mədən işləri, yerin dərinliklərində yerləşən faydalı qazıntıların çıxarılması üçün istifadə olunur. Bu üsul daha mürəkkəb və riskli olduğu üçün əlavə təhlükəsizlik tədbirləri tələb edir. Yeraltı mədən işləri müxtəlif metodlarla həyata keçirilir:

Shaft (Dərinlik qazmaları) və Gallery (Tünel qazmaları): Yeraltı qazma işləri ilə faydalı qazıntıların əldə edilməsi. Shaft, yuxarıdan yeraltı qatlara eniş yaratmaq üçün istifadə edilən şaftlardır, gallery isə müxtəlif istiqamətlərdə qazılaraq mədənə əlavə girişlər və materialın daşınması üçün istifadə olunur.

Partlatma üsulu: Daş və digər sərt materialların parçalanması üçün partlayıcı maddələrdən istifadə edilir. Bu metod çox vaxt sərt qaya və mineral yataqlarında tətbiq edilir.

Yük daşıma və yığılma: Yeraltı qazıntılardan materialların daşınması üçün xüsusi avadanlıqlar istifadə olunur. Bu, qaldırıcı liftlər, kəmərlər və digər sistemlər vasitəsilə həyata keçirilir.

c) Leşləşdirilmiş (Hydraulic) Mədənçilik

Bu üsul, əsasən nisbətən yumşaq və su ilə asanlıqla əritilə bilən yataqların işlənməsində istifadə olunur. Leşləşdirilmiş mədənçilikdə su və ya digər mayelərdən istifadə edərək faydalı qazıntılar çıxarılır. Bu üsul daha çox qum, gil və bəzi qeyri-metal mineralların çıxarılmasında tətbiq edilir.

d) Karbonatlaşma və Zərdablaşdırma (Cyanidation)

Qızıl və gümüş kimi qiymətli metalları çıxarmaq üçün bu üsullar geniş istifadə olunur. Zərdablaşdırma prosesi, cyanid turşusunun minerallarla reaksiya verərək qiymətli metalı sərbəst buraxması prinsipinə əsaslanır. Bu metod qızılın çıxarılması üçün çox geniş tətbiq olunur.

e) Açıq Hava Emalı (Heap Leaching)

Bu üsul, çox böyük miqdarda materialların emalı üçün istifadə olunur. Burada çıxarılan faydalı qazıntılar yığılır və müəyyən bir maye ilə emal edilir ki, bu da metalların sərbəst buraxılmasına kömək edir. Bu texnika əsasən bərk qızıl və digər qiymətli metalları çıxarmaq üçün istifadə edilir.

f) İn-situ İşlənmə (İn-situ Leaching)

Bu üsulda minerallar yeraltında qalır və yer səthinə heç bir qazma və ya daşıma işi aparılmadan birbaşa sıxılmış mayelərlə emal edilir. İn-situ işlənmə prosesində faydalı qazıntıların yeraltı təbiətinə müdaxilə edilmədən, su və kimyəvi maddələrdən istifadə olunur.

3. Faydalı Qazıntıların Emalı

İşlənmiş faydalı qazıntılar, əsasən emal proseslərinə cəlb edilir ki, bu da onların təmizlənməsi, sintezi və ya daha sonra istifadə ediləcək forma gətirilməsini təmin edir. Emal proseslərində aşağıdakı üsullar istifadə olunur:

Fiziki emal: Məsələn, təsnifat, sıxılma və sıyırma kimi fiziki metodlarla faydalı qazıntılar təmizlənir.

Kimyəvi emal: Faydalı qazıntıların kimyəvi maddələrlə təmizlənməsi və emal edilməsi, məsələn, sianidlə işlənməsi və ya kükürd turşusu ilə leşləşdirilməsi.

Bərk sıxılma (Pelletization): Mineralların bərk formada emalı üçün istifadə edilən bu üsulda qazıntılar sıxılaraq, yüksək temperaturda emal edilir.

34.Açıq mədən işləri haqqında ümumi məlumat

Açıq Mədən İşləri Haqqında Ümumi Məlumat

Açıq mədən işləri (yaxud səthi mədən işləri), yer səthində yerləşən faydalı qazıntı yataqlarının çıxarılması prosesidir. Bu üsul, faydalı qazıntıların yer səthinə yaxın olduğu və yeraltı mədən işlərinə nisbətən daha asan əldə edildiyi hallarda istifadə olunur. Açıq mədən işləri, texnoloji, iqtisadi və ətraf mühitlə bağlı nəzərə alınan faktorlara görə, müxtəlif mərhələlərə bölünür. Bu işlərdə istifadə olunan texnika və alətlər, mədən yataqlarının növünə və xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq seçilir.

1. Açıq Mədən İşlərinin Üstünlükləri

Effektivlik: Açıq mədən üsulu, yeraltı mədən üsuluna nisbətən daha sürətli və ucuzdur, çünki faydalı qazıntılar yer səthinə yaxın olduğu üçün çıxarılması daha asandır.

Təhlükəsizlik: Açıq mədən işlərində yeraltı mədən işlərinə nisbətən daha az təhlükə mövcuddur. Yeraltı qazmalar və partlayıcı maddələrdən istifadə olunmur, buna görə də qəza riski azdır.

İqtisadi sərfəlilik: Açıq mədənlərdə geniş sahələrdə əməliyyatlar aparıldığından, daha böyük miqdarda faydalı qazıntı çıxarmaq mümkündür. Bu üsul, böyük miqyaslı mədən əməliyyatları üçün daha iqtisadi cəhətdən sərfəlidir.

2. Açıq Mədən İşlərinin Mərhələləri

Açıq mədən işləri, bir neçə mərhələdən ibarət bir prosesdir. Bu mərhələlərə aşağıdakılar daxildir:

a) Sahənin Tədqiqatı və Planlaşdırılması

Bu mərhələdə, mədən yatağının yerləşdiyi ərazi təhlil edilir. Geoloji və geofiziki tədqiqatlar aparılır, yerin xüsusiyyətləri, qazıntıların miqdarı, keyfiyyəti və yerləşmə dərinliyi müəyyən edilir. Bu mərhələnin məqsədi, işlərin düzgün planlanması və iqtisadi effektivliyin təmin edilməsidir.

b) Təsvir və Yerin Hazırlanması

Mədən sahəsi üzərində işə başlamazdan əvvəl, ərazinin hazırlıq işləri görülür. Bu mərhələyə yerin düzləşdirilməsi, ətraf mühitin qorunması üçün tədbirlərin görülməsi və təhlükəsizlik tədbirlərinin tətbiq edilməsi daxildir.

c) Yerin Qazılması və Tullantıların Ayrılması

Açıq mədən işlərinin əsas mərhələsi yerin qazılması və faydalı qazıntıların çıxarılmasıdır. Bu mərhələdə, yerin üst qatları (topraq, qaya və digər materiallar) təmizlənir və faydalı qazıntılar çıxarılır. Bu işlərdə böyük ekskavatorlar, yük maşınları, dozerlər və digər ağır texnika istifadə olunur. Qazıntı nəticəsində əldə edilən materiallar ətraf mühitə təsir etməmək üçün düzgün şəkildə idarə olunmalıdır.

d) Daşınma və Çıxarılan Materialların Emalı

Çıxarılan faydalı qazıntılar mədən sahəsindən başqa yerə daşınır. Daşınma prosesində xüsusi yükləmə avadanlıqları və yük maşınları istifadə edilir. Çıxarılan materialların emal edilməsi üçün həmçinin daşınma əməliyyatları düzgün planlaşdırılmalıdır. Çıxarılan faydalı qazıntılar daha sonra emal edilərək müxtəlif sənaye sahələrində istifadə oluna bilər.

e) Tullantıların İdarə Edilməsi

Açıq mədən işləri zamanı çox miqdarda tullantı yaranır. Tullantılar, mədən sahəsindən uzaqlaşdırılmalı və müvafiq şəkildə idarə edilməlidir. Bu, ətraf mühitin qorunması və təbii resursların səmərəli istifadə edilməsi üçün vacibdir. Tullantıların idarə edilməsi üçün xüsusi saxlanma yerləri və emal texnologiyaları tətbiq edilir.

f) Rekultivasiya və Ətraf Mühitə Təsir

Açıq mədən işləri sona çatdıqdan sonra, sahə təkrar istifadə üçün hazırlıq mərhələsinə keçir. Bu mərhələdə, pozulmuş torpaqların bərpası və təbii həyatın bərpası üçün ekoloji tədbirlər görülür. Rekultivasiya məqsədilə yerə bitki örtüyü və digər ekosistemlər yaradılır.

3. Açıq Mədən İşlərində İstifadə Olunan Texnika

Açıq mədən işlərində müxtəlif texnika və avadanlıqlardan istifadə edilir. Bu texnikalar mədən yatağının növünə və əməliyyatın ölçüsünə görə fərqlənir:

Ekskavatorlar: Daşqın və torpaq qatlarını qazmaq üçün istifadə olunur.

Dozerlər: Yerin üst qatlarını sürükləyərək təmizləmək üçün istifadə edilir.

Yük maşınları (kamazlar): Çıxarılan materialları mədən sahəsindən daşımak üçün istifadə olunur.

Kömür və digər qazıntı materiallarının emalı avadanlıqları: Bu avadanlıqlar materialların təmizlənməsi, sıyırılması və ayıran sistemlərdən ibarət olur.

Konveyer kəmərləri: Çıxarılan materialların uzun məsafələrə daşınması üçün istifadə olunur.

4. Açıq Mədən İşlərində Təhlükəsizlik

Açıq mədən işləri böyük ölçüdə təhlükəsizlik tədbirləri tələb edir. Yerin qazılması və daşınması mərhələlərində potensial olaraq qəza baş verə bilər. Təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün aşağıdakı tədbirlər görülür:

İşçilər üçün qoruyucu avadanlıq: Kaskalar, xüsusi geyimlər, gözlük və digər qoruyucu vasitələr istifadə edilir.

İş sahəsinin təhlükəsizliyi: Mədən ərazisində təhlükəli sahələrə daxil olma qadağandır, ərazi sərhədləri müəyyənləşdirilir və işçilərə təhlükəsiz giriş təmin edilir.

Partlayıcı maddələrdən istifadə edərkən xüsusi ehtiyat tədbirləri: Partlayıcı maddələr yalnız təcrübəli işçilər tərəfindən, xüsusi təhlükəsizlik qaydalarına uyğun şəkildə istifadə olunur.

5. Açıq Mədən İşlərinin Ətraf Mühitə Təsiri

Açıq mədən işləri ətraf mühitə müxtəlif təsirlər göstərə bilər. Bu təsirləri minimuma endirmək üçün müvafiq ekoloji tədbirlər görülməlidir:

Torpaqların çirklənməsi: Mədən işləri nəticəsində torpaqlar çirklənə bilər. Buna görə də, tullantıların düzgün idarə olunması və ərazinin bərpası vacibdir.

Su mənbələrinin çirklənməsi: Çıxarılan materialların və tullantıların su mənbələrinə təsirini azaltmaq üçün su hövzələrinin qorunması təmin edilir.

Havanın çirklənməsi: Toz və qazların yayıldığı ərazilərdə havanın çirklənməsinin qarşısını almaq üçün müxtəlif filtrasiya və toz qəbulediciləri istifadə edilir.

35.Çıxarılan faydalı qazıntının keyfiyyəti

Çıxarılan Faydalı Qazıntının Keyfiyyəti

Faydalı qazıntılar, müxtəlif sənaye sahələrində və digər fəaliyyətlərdə istifadə olunan təbii resurslardır. Bu qazıntıların keyfiyyəti, onların işlənməsi və istifadə sahələri üçün çox vacibdir. Çıxarılan faydalı qazıntının keyfiyyəti, mədən sənayesində həm iqtisadi, həm də ekoloji cəhətdən mühüm bir parametrdir. Keyfiyyət, qazıntıların təbii xüsusiyyətləri və işlənmə üsullarına bağlı olaraq dəyişə bilər. Bu keyfiyyətin müəyyən edilməsi və idarə olunması, həmçinin istifadə edildikləri sahələrdə müvafiq tələblərin təmin edilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

1. Faydalı Qazıntıların Keyfiyyətini Təyin Edən Əsas Faktorlar

Çıxarılan faydalı qazıntının keyfiyyətini müəyyən edən bir neçə mühüm amil vardır. Bu amillər qazıntının növü və istifadəyə uyğunluğuna görə dəyişir:

a) Mineral Tərkibi

Faydalı qazıntıların keyfiyyətinin əsas göstəricilərindən biri onların mineral tərkibidir. Məsələn, metal qazıntılarının keyfiyyəti, onlardakı metalın miqdarı və təmizliyi ilə bağlıdır. Yüksək keyfiyyətli mineral, daha çox faydalı metal ehtiva edir və daha az zərərli elementlərə malik olur. Metal mədənlərində, məsələn, gümüş, qızıl və misin təmizliyi əsas keyfiyyət göstəricisidir.

b) Mineralların Konsentrasiyası

Bir yataqda faydalı qazıntıların konsentrasiyası nə qədər yüksəkdirsə, o qədər yüksək keyfiyyətli olur. Konsentrasiyanın yüksək olması, mədən işlərinin daha az xərclə aparılmasına və çıxarılan materialın daha dəyərli olmasına şərait yaradır. Məsələn, kömür yatağında karbonun konsentrasiyası yüksəkdirsə, kömürün keyfiyyəti də yüksək sayılır.

c) Qeyri-yaşayış Maddələri (Gangue)

Qazıntılar arasında qeyri-yaşayış maddələri və ya gangue materiallarının miqdarı da faydalı qazıntının keyfiyyətini müəyyən edir. Bu maddələr qazıntılardan aradan qaldırılmalı və onların təmizliyi artırılmalıdır. Gangue maddələrinin çoxluğu, emal xərclərini artırır və qazıntının iqtisadi dəyərini azaldır.

d) Yerləşmə və Dərinlik

Yatağın yerləşdiyi yerin xüsusiyyətləri və dərinliyi də çıxarılan qazıntının keyfiyyətinə təsir edir. Yerin dərindən olan qatları daha çətin və baha başa gələn şəkildə çıxarıla bilər. Yüksek keyfiyyətli yataqlar, yer səthinə yaxın və asanlıqla çıxarılan sahələrdə yerləşir.

e) Fiziki və Kimyəvi Xüsusiyyətlər

Çıxarılan qazıntının fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri, onun keyfiyyətinə təsir edir. Məsələn, daş kömürünün keyfiyyəti, onun kalori miqdarı ilə ölçülür. Yüksək kalorili kömür, daha yüksək keyfiyyətə malik sayılır. Kimyəvi xüsusiyyətlər, qazıntıların sənaye istehsalında necə istifadə oluna biləcəyini müəyyən edir. Kimyəvi saflıq, qiymətli metallarla əlaqəli materialların təmizlənmə proseslərini asanlaşdırır.

f) Həcm və Geoloji Xüsusiyyətlər

Mədən yatağının genişliyi və geoloji quruluşu, qazıntının keyfiyyətinə təsir edən digər faktorlardır. Yatağın geoloji xüsusiyyətləri, faydalı qazıntının yayılma və miqdarını müəyyən edir. Eyni zamanda, yatağın sabitliyi və etibarlılığı, mədən işlərinin təhlükəsizliyini və qazıntının keyfiyyətini təyin edir.

2. Faydalı Qazıntıların Keyfiyyətinə Təsir Edən Faktlar

Faydalı qazıntıların keyfiyyətinə birbaşa təsir edən bəzi faktorlar aşağıdakılardır:

a) İstehsal Şərtləri

Çıxarılan faydalı qazıntının keyfiyyəti, emal proseslərinə tətbiq olunan texnologiyalardan asılıdır. Əgər emal texnologiyası müasir və yüksək effektivdirsə, çıxarılan qazıntıların keyfiyyəti yaxşı olacaq. Əksinə, köhnəlmiş texnologiyalarla emal edilən qazıntılar daha aşağı keyfiyyətə malik olur.

b) Faydalı Qazıntıların Emal Metodları

Faydalı qazıntıların işlənməsi zamanı tətbiq edilən metodlar da onların keyfiyyətini təsir edir. Məsələn, metal qazıntılarının çıxarılması prosesində kimyəvi və fiziki metodlar tətbiq olunur. Bu proseslərdə istifadə olunan reagentlər və metodlar, qazıntının təmizliyini və səmərəliliyini müəyyən edir.

c) Təhlükəsizlik və Standartlara Uyğunluq

Faydalı qazıntıların keyfiyyətini təsir edən mühüm amillərdən biri də, onların emal edildiyi və istehsal olunduğu sənaye sahələrindəki təhlükəsizlik və ekoloji standartlara riayət edilməsidir. Təhlükəsiz və müasir şəraitdə istehsal olunan qazıntılar, daha yüksək keyfiyyətə sahib olacaqdır.

3. Faydalı Qazıntıların Keyfiyyətinin İdarə Edilməsi

Faydalı qazıntıların keyfiyyətinin təmin edilməsi üçün müvafiq standartlar və nəzarət mexanizmləri mövcuddur. Bu proseslərdə əsas məqsəd qazıntıların təbii xüsusiyyətlərinin saxlanılması və onların işləndikdən sonra sənaye tələblərinə uyğun olmasıdır. Bu, həmçinin aşağıdakıları əhatə edir:

Keyfiyyətə nəzarət: Çıxarılan qazıntıların keyfiyyətinin təhlil olunması, onların mineral tərkibinin və digər parametrlərinin yoxlanması.

Sınaq və analizlər: Laboratoriya analizləri, qazıntıların tərkibini və keyfiyyətini müəyyən etmək üçün aparılır.

Keyfiyyətin artırılması: Faydalı qazıntıların keyfiyyətini artırmaq üçün emal üsullarının təkmilləşdirilməsi və yeni texnologiyaların tətbiqi.

4. Çıxarılan Faydalı Qazıntının Keyfiyyətinin İqtisadi Təsiri

Faydalı qazıntıların keyfiyyəti, həmçinin iqtisadi cəhətdən böyük əhəmiyyətə malikdir. Yüksək keyfiyyətli qazıntılar, daha az emal xərcləri və yüksək bazar qiymətləri ilə əlaqələndirilir. Buna görə də, keyfiyyətin idarə edilməsi, mədən sənayesi üçün əlverişli iqtisadi nəticələr əldə etməyə imkan yaradır. Düşük keyfiyyətli qazıntılar isə daha çox resurs və əməliyyat xərcini tələb edir, bu da onların iqtisadi cəhətdən daha az sərfəli olmasına səbəb olur.

36.Qazıma-partlayış işləri

Qazıma-Partlayış İşləri

Qazıma-partlayış işləri, yeraltı mədənçilik və inşaat işlərində istifadə olunan mühüm əməliyyatlardır. Bu işlər, yerin müəyyən bir qatını çıxarmaq, qazmaq və ya daha geniş bir sahəni boşaltmaq məqsədilə partlayıcı maddələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Qazıma-partlayış işləri, çox vaxt ağır daşlar və digər sərt materialları çıxarmaq üçün istifadə olunur və müxtəlif növ mədənlərdə, inşaat layihələrində və yeraltı işlərdə mühüm rol oynayır.

Qazıma-partlayış işlərinin həyata keçirilməsi zamanı təhlükəsizlik və texnoloji yanaşmaların düzgün qurulması çox vacibdir. Partlayıcı maddələrdən istifadə edilərək qazıntıların açılması, həm böyük effektivlik təmin edir, həm də maddi sərfiyyatı azaldır.

1. Qazıma-Partlayış İşlərinin Məqsədi

Qazıma-partlayış işlərinin məqsədi, ərazi üzərindəki və ya yerin altındakı sərt materialları (dağ, qaya, daş, torpaq) partladaraq daha rahat çıxarılmasını təmin etməkdir. Bu işlər xüsusən aşağıdakı sahələrdə həyata keçirilir:

Mədən işləri: Faydalı qazıntıların çıxarılması.

Yol tikintisi: Yolun altındakı sərt materialların çıxarılması.

Dəmir yolu inşaatı: Relslərin və stansiyaların tikintisi zamanı yerin qazılması.

Bəndlər və su anbarlarının tikintisi: Bu tip işlərdə də yerin qazılması üçün partlayıcı maddələrdən istifadə olunur.

2. Qazıma-Partlayış İşlərinin Mərhələləri

Qazıma-partlayış işləri bir neçə əsas mərhələyə bölünür:

a) Hazırlıq İşləri

İlk mərhələdə qazıma-partlayış işləri üçün yerin hazırlanması həyata keçirilir. Bu mərhələdə aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir:

Partlayıcı maddələrin seçilməsi: Qazıma işləri üçün uyğun partlayıcı maddələr seçilir. Bu maddələr, işlənəcək materialın növü və sərtliyinə görə dəyişir.

Əraziyə nəzarət: Partlayışın təhlükəsiz bir şəkildə həyata keçirilməsi üçün əraziyə tam nəzarət edilir. Bu mərhələdə işçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhədlər və siqnalizasiya sistemləri qurulur.

Partlayıcı maddələrin təchizatı: Lazım olan partlayıcı maddələr (dynamit, ammonium nitrat, yüksək güclü partlayıcılar və s.) əraziyə gətirilir.

b) Qazıma Partlayışı

Bu mərhələdə yeraltı qazıntı üçün partlayıcı maddələr yerə yerləşdirilir. Partlayış prosesinin təfərrüatları:

Dərinlik və məsafə hesablamaları: Partlayıcı maddələrin hansı dərinlikdə və necə yerləşdiriləcəyi hesablanır.

Delik açılması: Partlayıcı maddələrin yerləşdiriləcəyi deliklər qazılır. Bu deliklər, mədən qazması və tikinti işlərinə görə fərqli ölçülərdə ola bilər.

Partlayıcı maddələrin yerləşdirilməsi: Dəlilən yerlərə partlayıcı maddələr qoyulur və onlar xüsusi cihazlarla bağlanır.

Partlayışın həyata keçirilməsi: Elektrik, fiziki təkan və ya başqa üsullarla partlayışa səbəb olan qurğular aktivləşdirilir.

c) Partlayışın İcrası

Partlayıcı maddələr yerinə qoyulduqdan sonra, müəyyən bir məsafə saxlanaraq partlayış baş verir. Bu prosesin nəticəsi olaraq, yerin və ya daşın çox hissəsi qırılır və ərazidə qazıntı üçün əlverişli şərait yaranır.

d) Çıxarılan Materialların Toplanması

Partlayış nəticəsində yaranan materiallar toplandıktan sonra, həmin materialların mədən işlərində və ya tikintidə istifadə olunması üçün əlavə emal edilə bilər. Məsələn, daşlar ətraf mühitə təhlükə yaratmadan daşınır və emal edilərək işlənir.

3. Qazıma-Partlayış İşlərində İstifadə Edilən Partlayıcı Maddələr

Qazıma-partlayış işlərində istifadə edilən partlayıcı maddələr müxtəlif tiplərə və xüsusiyyətlərə malikdir. Ən çox istifadə edilən partlayıcı maddələr:

Dynamit: Ən geniş istifadə olunan partlayıcı maddələrdən biridir. Yüksək gücü ilə tanınır və mədənçilikdə çox istifadə olunur.

Ammonium Nitrat: Bu maddə, həmçinin amonium nitrat əsaslı birləşmələrdən hazırlanan partlayıcılar da istifadə olunur. Çox təsirli və iqtisadi cəhətdən sərfəlidir.

RDX və TNT: Bu yüksək təsirli partlayıcı maddələr, xüsusilə inşaat və hərbi sahələrdə istifadə edilir.

Elektriklə işlətdiklər: Elektrik enerjisi ilə işləən və elektrik siqnalı ilə partlayışa səbəb olan maddələr.

4. Təhlükəsizlik və Tədbirlər

Qazıma-partlayış işləri zamanı təhlükəsizlik çox vacibdir. Hər hansı bir partlayışın baş verməsi, insanların həyatı və ətraf mühit üçün ciddi təhdidlər yarada bilər. Bu səbəbdən, bu işlərdə aşağıdakı təhlükəsizlik tədbirləri həyata keçirilməlidir:

Partlayış zonasında işçilərin mövcudluğu qadağandır: Partlayış baş vermədən əvvəl və sonra ərazidə heç bir işçi olmalıdır.

Siqnalizasiya və ərazinin işarələnməsi: Partlayış zonasını qorumaq və işçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ərazi təhlükəsiz işarələrlə göstərilir.

Təlimat və hazırlıq: İşçilər partlayıcı maddələrin təhlükəsiz idarə olunması barədə xüsusi təlim almalıdırlar.

Partlayış sonrası monitorinq: Partlayışın nəticələri nəzarət altına alınmalı və ərazidə hər hansı təhlükə olub-olmaması yoxlanılmalıdır.

5. Qazıma-Partlayış İşlərinin Təsiri

Qazıma-partlayış işləri həm müsbət, həm də mənfi təsirlər yarada bilər:

Müsbət təsir: Bu işlər faydalı qazıntıların çıxarılması, inşaat işlərinin sürətləndirilməsi və böyük miqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi üçün vacibdir.

Mənfi təsir: Partlayışlar ətraf mühitə zərər verə bilər. Daşqın və torpaq sürüşmələri baş verə bilər, toz və qazların yayılması ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb ola bilər. Buna görə, düzgün ekoloji tədbirlər və təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək vacibdir.

37.Tullantıxana işləri

Tullantıxana İşləri

Tullantıxana işləri, mədən sənayesində və digər müxtəlif sənaye sahələrində çıxarılan və emal edilən materiallardan yaranan tullantıların idarə edilməsi və saxlanılması məqsədilə həyata keçirilən fəaliyyətlərdir. Tullantıxanalar, müxtəlif növ tullantıların toplanması, yığılması və uzun müddətli saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş ərazilərdir. Bu işlər, həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir, çünki düzgün aparılmadığı təqdirdə, tullantılar ətraf mühitə zərər verə və insan sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər.

Tullantıxana işləri, mədənçilik, inşaat, kənd təsərrüfatı və digər sahələrdə geniş şəkildə tətbiq olunur. Bu sahələrdən çıxan tullantılar həm təbii resurslar, həm də sənaye istehsalı nəticəsində yaranan materiallar ola bilər.

1. Tullantıxanaların İstifadə Sahələri

Tullantıxanalar əsasən aşağıdakı sahələrdə istifadə olunur:

a) Mədən Sənayesi

Mədən işlərində çıxarılan faydalı qazıntılarla yanaşı, qazıntı əməliyyatları zamanı böyük miqdarda tullantılar da yaranır. Bu tullantılar əsasən:

Qaya tullantıları (tailings): Qazıntıdan sonra qalan mineral zəifləmiş materiallardır. Bunlar əsasən daşlar və mineralların qarışığıdır.

Əlavə qazıntılar: Qazıntı sahəsində çıxarılan materiallar, təbii daşlar və digər mineral qatlar tullantı olaraq qiymətləndirilir.

Zəhərli və zərərli tullantılar: Bəzi mədən əməliyyatları, kimyəvi maddələrin istifadəsini tələb edir və bu, nəticədə zəhərli tullantıların yaranmasına səbəb ola bilər.

b) Tikinti və İnşaat Sənayesi

Tikinti işlərində qazıntı və inşaat tullantıları yaranır. Bu tullantılar arasında torpaq, daş, beton, metal, plastik və digər tikinti materialları olur.

c) Kənd Təsərrüfatı

Kənd təsərrüfatı tullantıları, əkinçilik və heyvandarlıq fəaliyyəti zamanı yaranan materialları əhatə edir. Bu tullantılar arasında bitki qalıqları, heyvan gübrəsi, təbii üzvi tullantılar və s. mövcuddur.

d) Sənaye Tullantıları

Bütün sənaye sahələrində müxtəlif növ tullantılar yaranır. Kimya sənayesində isə zəhərli və təhlükəli tullantılar da meydana gələ bilər.

2. Tullantıxana İşlərinin Mərhələləri

Tullantıxana işləri, tullantıların yaradılmasından onların düzgün şəkildə idarə olunmasına qədər olan prosesi əhatə edir. Bu işlər bir neçə mərhələyə bölünür:

a) Tullantıların Yığılması və Təsnifatı

Tullantıların düzgün idarə olunması üçün ilk addım onları yığmaq və təsnif etməkdir. Bu mərhələdə aşağıdakılar həyata keçirilir:

Tullantıların növlərinə və tərkibinə görə ayrılması.

Tullantıların xüsusi konteynerlərə və ərazilərə yerləşdirilməsi.

Tullantıların təkrar emalı və ya məhv edilməsi üçün ilkin hazırlıq işləri.

b) Tullantıların Saxlanması və Zərərli Təsirlərinin Azaldılması

Tullantıxanalar, tullantıların uzun müddət saxlanması üçün xüsusi ərazilərdir. Bu mərhələdə:

Tullantılar təhlükəsiz şəraitdə saxlanır.

Hava, su və torpaq çirklənməsinin qarşısını almaq üçün müvafiq tədbirlər görülür.

Zəhərli tullantıların təhlükəsiz şəkildə təcrid edilməsi və təbii mühitə zərər verməməsi təmin olunur.

c) Tullantıların Çıxarılması və Geri Emalı

Tullantıxanalardan tullantıların müvafiq şəkildə çıxarılması və onların emal edilməsi üçün müxtəlif texnoloji proseslər tətbiq edilir:

Geri emal: Tullantıların təkrar istifadə olunması və ya təkrar emalı üçün ayrılması.

Çıxarılma: Tullantıxanada yığılmış materialların təmizlənməsi və ya başqa bir yerə daşınması.

Məhv edilmə: Zəhərli və ya təhlükəli tullantıların təhlükəsiz şəkildə məhv edilməsi.

d) Tullantıxananın Rekultivasiyası

Tullantıxanaların işlər bitdikdən sonra ekologiya baxımından zərərli təsirlərin azaldılması və ərazinin təbiətə uyğun bərpası üçün rekultivasiya prosesləri həyata keçirilir:

Torpağın yenidən işlənməsi: Tullantıxana sahəsinin təbii şəraitə uyğun şəkildə bərpası.

Bitki örtüyünün bərpası: Tullantıxana sahələrində bitki örtüyünün yenidən formalaşdırılması.

Suyun və havanın təmizlənməsi: Zəhərli maddələrin ərazidən çıxarılması.

3. Tullantıxanaların Ekoloji Təsirləri

Tullantıxanaların düzgün idarə olunmaması, ətraf mühitə ciddi zərər verə bilər. Bu təsirlər arasında:

Su çirklənməsi: Tullantıxanalar, xüsusən kimyəvi maddələr ehtiva edən tullantıları saxlasa, su hövzələrinə sızma nəticəsində suyun çirklənməsinə səbəb ola bilər.

Torpaq çirklənməsi: Tullantıların torpağa sızması nəticəsində torpaq üzərində zəhərli maddələrin birikməsi və ekosistemin pozulması mümkündür.

Hava çirklənməsi: Tullantıların toplanması və saxlanması zamanı toz və digər zərərli qazlar atmosferə yayıla bilər.

Biodiversitənin azalması: Tullantıxanaların ətraf mühitə təsiri nəticəsində təbiətdəki canlıların yaşayış mühitləri məhv ola bilər.

4. Tullantıxanaların İdarə Olunması və Tənzimlənməsi

Tullantıxana işlərinin düzgün aparılması üçün dövlət və yerli idarəetmə orqanları müxtəlif qanunvericilik və tənzimləyici normalar tətbiq edir:

Ekoloji normalar: Tullantıxana sahələrinin açılması, istifadəsi və bağlanması üçün müəyyən ekoloji tələblərə əməl olunmalıdır.

Təhlükəsizlik qaydaları: Tullantıların yığılması, daşınması və saxlanması zamanı təhlükəsizlik qaydalarına ciddi riayət edilməlidir.

Monitorinq və nəzarət: Tullantıxanaların işlənməsi zamanı ətraf mühitin monitorinqi aparılmalıdır. Qanun pozuntuları və ətraf mühitin çirklənməsi halında tədbirlər görülür.

5. Tullantıxanaların İqtisadi Təsiri

Tullantıxana işləri, həmçinin iqtisadi baxımdan da böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu işlər:

Təkrar istifadə və resursların bərpası: Tullantılardan yeni məhsulların əldə edilməsi, resursların təkrar istifadəsini təmin edir.

İş yerlərinin yaradılması: Tullantıxana idarəetmə və emal işləri, yeni iş yerlərinin yaranmasına səbəb olur.

Çirklənmə ilə mübarizə və cərimələr: Tullantıxanaların düzgün idarə olunması ekoloji cərimələrdən qaçınmağa kömək edir və cəmiyyətin sağlamlığını qoruyur.

38.Dağ-mədən işlərinin əsas texnologiyalari

Dağ-Mədən İşlərinin Əsas Texnologiyaları

Dağ-mədən işləri, yeraltı və açıq mədənlərdə faydalı qazıntıların çıxarılması və emalı ilə bağlı müxtəlif texnologiyalar və metodlardan istifadə edir. Bu texnologiyalar, mədən sənayesində məhsuldarlığı artırmaq, əməliyyatları daha təhlükəsiz və səmərəli etmək, və ətraf mühitə təsirləri minimuma endirmək məqsədilə davamlı olaraq inkişaf etdirilir. Dağ-mədən işlərinin əsas texnologiyaları aşağıdakı kimi müxtəlif mərhələləri və əməliyyatları əhatə edir:

1. Açıq Mədən Texnologiyaları

Açıq mədən işləri, yer səthindən yaxın və ya səthə yaxın olan faydalı qazıntıların çıxarılması üçün istifadə olunur. Bu işlər, qazıntı əməliyyatlarını daha az dərinlikdə və sərt olmayan materiallarda həyata keçirir. Açıq mədən işlərinin əsas texnologiyaları aşağıdakılardır:

a) Dəlik və Partlayış Texnologiyası

Açıq mədənlərdə faydalı qazıntıları çıxarmaq üçün dəliklər açılır və bu deşiklərə partlayıcı maddələr yerləşdirilir. Bu metod:

Partlayıcı maddələrin seçilməsi: Tullantı və faydalı qazıntılar arasındakı fərqi yaxşı müəyyən etmək üçün düzgün partlayıcı maddələr seçilir.

Dəlik açılması: Səhər və ya axşam saatlarında (konstruksiya və ya təhlükəsizlik tələblərinə görə) xüsusi alətlər və cihazlarla deşiklər açılır.

Partlayış: Partlayıcı maddələr vasitəsilə çıxarılacaq materialın parçalanması və yerindən çıxarılması təmin edilir.

b) Yük daşıma texnologiyası

Açıq mədənlərdə çıxarılan materialların yerindən daşınması üçün müxtəlif texnikalar tətbiq olunur:

Yük daşıma maşınları: Dump-truck, buldozer və ekskavator kimi böyük daşıma maşınları, çıxarılan materialları yığır və daşıyır.

Təmir və texniki xidmət: Bu daşıma maşınlarının uzun müddət və səmərəli işləməsi üçün vaxtında təmir və texniki xidmət göstərilməsi vacibdir.

c) Mədən qazılması və yığılma texnologiyaları

Açıq mədən əməliyyatlarında qazma və yığılma texnologiyaları, mineral yataqlarının çıxarılmasında effektivliyi artırır:

Ekskavatorlar və dozerlər: Yüksək performanslı ekskavatorlar və dozerlər faydalı qazıntıları çıxarmaq və daşımaq üçün istifadə olunur.

Yığma və yükəməyə texnologiyaları: Əldə olunan qazıntıların yığılması və müvafiq ərazilərə daşınması üçün müxtəlif texnikalar tətbiq edilir.

2. Yeralti Mədən Texnologiyaları

Yeralti mədən texnologiyaları, daha dərinlikdə yerləşən faydalı qazıntıların çıxarılması üçün tətbiq edilir. Yeralti mədən işlərində istifadə olunan texnologiyalar əsasən qazma və partlayış texnologiyalarına, eyni zamanda xüsusi daşıma və mühəndislik texnologiyalarına əsaslanır.

a) Mədən qazma və deşik açma texnologiyaları

Süxurların deşilməsi: Yeraltı mədənlərdə qazıntıların aparılması üçün xüsusi qazma texnikaları istifadə olunur. Bu texnikalar yüksək dərəcədə səmərəlidir və yeraltı suları, qayaları və digər təbii təbəqələri asanlıqla keçir.

Hidravlik qazma: Yeralti mədənlərdə qazma işləri üçün bəzən hidravlik sistemlərdən istifadə edilir.

b) Tunnel qazma texnologiyaları

Tunnel qazma maşınları: Bəzi yeralti mədənlərdə, xüsusilə böyük layihələrdə, xüsusi tunnel qazma maşınlarından istifadə edilir. Bu maşınlar daha effektiv şəkildə uzun dəliklər açmağa imkan verir.

Qazma cihazlarının yerləşdirilməsi və əməliyyat prinsipləri: Yeralti mədənlərdə qazma işlərinin təhlükəsiz və səmərəli olması üçün cihazlar düzgün şəkildə yerləşdirilməli və işləməlidir.

c) Mədənlərdə ventilyasiya və su çəkilməsi texnologiyaları

Yeralti mədənlərdə hava dövranının təmin olunması və suyun çəkilməsi çox vacibdir:

Ventilyasiya sistemləri: Mədənlərdə oksigenin təmin olunması və zərərli qazların təmizlənməsi üçün ventilyasiya sistemləri quraşdırılır.

Su çəkmə sistemləri: Su təzyiqini idarə etmək üçün müxtəlif su çəkmə sistemləri və avadanlıqlarından istifadə edilir.

d) Qazma-partlayış texnologiyası

Yeralti mədənlərdə, xüsusilə sərt və qalın dağ materiallarını parçalamaq üçün partlayıcı maddələrdən istifadə edilir. Bu əməliyyat yüksək təhlükəsizlik tədbirləri tələb edir.

3. Texnologiyaların Təhlükəsizlik və Ekologiya ilə əlaqəsi

Dağ-mədən işlərinin texnologiyaları, həm təhlükəsizlik, həm də ətraf mühitin qorunması baxımından əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan:

Ətraf mühitin qorunması texnologiyaları: Çıxarılan materialların təkrar emalı, tullantıların təmizlənməsi, torpaq və su mühafizəsi texnologiyalarının tətbiqi ətraf mühitin qorunmasına kömək edir.

Avtomatlaşdırma və robot texnologiyaları: İnsan işçilərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün avtomatlaşdırılmış sistemlər və robotlar geniş tətbiq olunur. Bu texnologiyalar həmçinin əməliyyatların daha səmərəli həyata keçirilməsini təmin edir.

İzləmə və monitorinq sistemləri: Dağ-mədən işlərində əməliyyatların və ətraf mühitin daim izlənməsi üçün müasir monitorinq sistemləri tətbiq edilir. Bu, həm insan sağlamlığını qorumağa, həm də əməliyyatların təhlükəsizliyini təmin etməyə kömək edir.

4. Dağ-Mədən İşlərində İrəliləyiş və Yeni Texnologiyalar

Dağ-mədən sahəsində texnologiyalar davamlı olaraq inkişaf edir:

Dərin yeraltı mədən işləri üçün yeni texnologiyalar: Bu texnologiyalar, mədənlərdə çox dərinliklərə inilməsini və daha sərt materialların çıxarılmasını mümkün edir.

Hibrid və elektriklə işləyən texnikalar: Enerji səmərəliliyini artırmaq və ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək üçün elektriklə və hibrid enerji ilə işləyən mədən texnikalarının istifadəsi genişlənir.

Məlumat texnologiyaları və böyük verilənlər (Big Data): Dağ-mədən işlərində əməliyyatların səmərəliliyini artırmaq üçün məlumat analitikası və böyük verilənlərdən istifadə olunur.

39.Səpinti yataqlarının işlənmə xüsusiyyətləri

Səpinti Yataqlarının İşlənmə Xüsusiyyətləri

Səpinti yataqları, mədən sənayesində faydalı qazıntıların aşındırıcı və süxurların çökməsi nəticəsində səthdə və ya yaxın səthdə yerləşən təbii yığılmalar olaraq tanınır. Bu yataqlar, əsasən ərazidəki su və küləyin hərəkətləri nəticəsində daş, qum, gil və digər mineralların birləşməsi ilə yaranır. Səpinti yataqlarının işlənməsi, bu yataqlardan faydalı qazıntıların effektiv şəkildə çıxarılması və emalı ilə bağlı xüsusi texnologiyalar və metodların tətbiqini tələb edir.

Səpinti yataqlarının işlənməsi, açıq mədən işlərində tətbiq edilən ənənəvi üsullardan fərqlənir və xüsusi çətinliklərlə üzləşə bilər. Bu yataqların işlənməsində ərazinin və yataqların tərkibinin xüsusiyyətləri, texnoloji yanaşmalar və resursların səmərəli istifadəsi mühüm rol oynayır.

1. Səpinti Yataqlarının Xüsusiyyətləri

Səpinti yataqlarının işlənməsi üçün ilkin olaraq bu yataqların xüsusiyyətlərini nəzərə almaq vacibdir. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

Mineral tərkibi: Səpinti yataqlarında mineral tərkib çox müxtəlif ola bilər. Bəzi yataqlarda zəngin metal və qeyri-metal mineralları tapıla bilər. Bununla yanaşı, bu yataqların əsas xüsusiyyəti, zəif qaya quruluşu və mürəkkəb mineral qarışıqlarıdır.

Yığılma və yerləşmə: Səpinti yataqları, təbii olaraq su və külək tərəfindən yığılmış materiallardan ibarət olduğu üçün, bu yataqlar bəzən qeyri-bərabər şəkildə yerləşir və zəif təbəqə strukturlarına sahib olur.

Yüksək su tərkibi: Səpinti yataqlarında suyun miqdarı çox ola bilər, bu da işlənmə prosesində əhəmiyyətli bir faktor hesab olunur. Bu xüsusiyyət, həm də mədən əməliyyatları zamanı suyun çəkilməsini və idarə olunmasını tələb edir.

2. Səpinti Yataqlarının İşlənmə Metodları

Səpinti yataqlarının işlənməsi üçün bir neçə fərqli metod və texnologiyalar tətbiq olunur. Bu metodlar, yataqların təbiətinə və tərkibinə görə dəyişir, lakin ümumilikdə aşağıdakı yanaşmalar üstünlük təşkil edir:

a) Açıq Mədən və Qazma Texnologiyaları

Ekskavatorlar və Buldozerlər: Səpinti yataqlarının işlənməsində, ümumiyyətlə, ekskavatorlar və buldozerlərdən istifadə edilir. Bu maşınlar səthdən materialları qazır və yığır. Yatağın səthindəki materiallar yığılaraq müxtəlif növ təmizləmə və daşıma əməliyyatlarına başlanır.

Yüksək sürətli qazma: Səpinti yataqlarında, əgər yataq çox sərt və kompakt deyilsə, xüsusi olaraq yüksək sürətli qazma metodlarından istifadə oluna bilər.

b) Süzmə və Ayrılma Texnologiyaları

Süzmə və yuyulma: Səpinti yataqlarında çıxarılan faydalı qazıntılar, əsasən suyun və xüsusi maddələrin yardımı ilə ayrılır. Bu proses, qazıntıların daha effektiv şəkildə çıxarılmasını təmin edir.

Yuyulma: Səpinti yataqlarından çıxarılan minerallar və faydalı qazıntılar, su ilə yuyularaq ayrılır. Yuyulma, mineralların bir-birindən ayrılmasında əhəmiyyətli bir rol oynayır.

Hidrometalurgiya: Hidrometalurgiya, xüsusilə metal zəngin səpinti yataqlarında mineralların bərpası üçün istifadə olunan bir prosesdir. Bu metodda, mineralların əldə edilməsi üçün xüsusi kimyəvi maddələr və su istifadə edilir.

c) Köməkçi Avadanlıq və Texnologiyalar

Vibrasiya və təmizləmə ekranları: Səpinti yataqlarının işlənməsində əlavə olaraq, yığılmış materialları təmizləmək üçün müxtəlif vibrasiya ekranları və təmizləmə texnologiyaları istifadə edilir.

Yığılma və emal sahələri: Səpinti yataqlarından çıxarılan materiallar müəyyən emal sahələrində təmizlənir və faydalı qazıntılar əldə edilir.

3. Səpinti Yataqlarında Ətraf Mühitə Təsirlər və Çətinliklər

Səpinti yataqlarının işlənməsi zamanı bəzi çətinliklər və ətraf mühitə təsirlər meydana çıxa bilər:

Su tələbatı: Səpinti yataqlarının işlənməsi, xüsusilə suyun tərkibində yüksək miqdarda olması səbəbindən su ehtiyacını artırır. Bu, su resurslarının qorunması baxımından çətinlik yarada bilər.

Torpağın pozulması: Səpinti yataqlarının işlənməsi nəticəsində torpağın strukturu pozula bilər. Bu da, ətraf mühitə və ekosistemdəki canlılara təsir göstərən amillərdən biridir.

Ətraf mühitin çirklənməsi: Süzmə və yuyulma əməliyyatları, əgər düzgün aparılmasa, su və torpaq çirklənməsinə səbəb ola bilər. Kimyəvi maddələrin düzgün idarə olunmaması, bu çirklənməni daha da artırır.

4. Səpinti Yataqlarının Rekultivasiyası

Səpinti yataqlarının işlənməsindən sonra ərazinin bərpası üçün rekultivasiya tədbirləri həyata keçirilməlidir. Bu tədbirlər aşağıdakılardır:

Torpağın təmizlənməsi və yenidən işlənməsi: Çıxarılmış materiallar və zərərli maddələr torpağın təbii strukturu üzərində mənfi təsir göstərə bilər. Rekultivasiya məqsədilə torpağın təmizlənməsi və yenidən işlənməsi vacibdir.

Bitki örtüyünün bərpası: Ərazinin təbiətə uyğun şəkildə bitkilərlə bərpası, ekosistemi bərpa etmək üçün önəmlidir.

Su hövzələrinin qorunması: Rekultivasiya zamanı su hövzələrinin mühafizəsi və suyun təmizlənməsi vacibdir.

40.Yeraltı mədən qazmaları

Yeraltı Mədən Qazmaları

Yeraltı mədən qazmaları, yer səthinin altındakı faydalı qazıntıların çıxarılması üçün həyata keçirilən bütün qazma və qazıntı əməliyyatlarını əhatə edir. Bu əməliyyatlar, adətən açıq mədən işləri ilə müqayisədə daha mürəkkəb və təhlükəli olub, çox vaxt dərinliklərdə yerləşən mineral yataqları üçün istifadə olunur. Yeraltı mədən qazmalarının məqsədi, faydalı qazıntıların daha dərin təbəqələrdən çıxarılması, düzgün daşınması və emalına imkan yaratmaqdır.

Yeraltı qazma işləri, müxtəlif geoloji şəraitlərdə və müxtəlif mineralların işlənməsində istifadə olunur. Bu qazmalar çox mürəkkəb proseslərdir və xüsusi avadanlıqlar, texnologiyalar və əməliyyat prosedurları tələb edir.

1. Yeraltı Mədən Qazmalarının Xüsusiyyətləri

Yeraltı mədən qazmaları, açıq mədən işlərindən bir neçə cəhətdən fərqlənir:

Dərinlik: Yeraltı mədənlər, açıq mədənlərdən daha dərin olub, çox zaman yer səthinin 1000-2000 metr altına qədər inilir.

Çətin şərait: Yeraltı mədənlərdə qazma şəraiti, torpağın və süxurların sərtliyi, mədənlərdəki su axıntıları, qazların toplanması və təhlükəsizlik məsələləri daha çətindir.

Hava və ventilyasiya: Yeraltı mədənlərdə işləyən işçilərin sağ qalması və əməliyyatların düzgün aparılması üçün ventilyasiya sistemləri, oksigen təminatı və qazların təmizlənməsi vacibdir.

2. Yeraltı Mədən Qazmalarının Texnologiyaları

Yeraltı mədən qazmalarında bir sıra fərqli texnologiyalar və metodlar tətbiq olunur. Bu texnologiyalar, mədən yataqlarının təbiətinə, qazılacaq materialın xüsusiyyətlərinə və yeraltı şəraitə görə dəyişir. Ən çox istifadə olunan texnologiyalar aşağıdakılardır:

a) Tunnellər və Shaftlar (Şaxtalar)

Tunnel qazma: Tunnel qazma texnologiyası, böyük mədən yataqlarına daxil olmaq və ya onlardan faydalı qazıntıları çıxarmaq üçün istifadə edilir. Tunnel qazma maşınları (TBM - Tunnel Boring Machines), yeraltı mədənlərdə ən çox istifadə edilən avadanlıqdır.

Şaxta qazma: Şaxtalar, mədənlərə vertikal və ya yanal olaraq daxil olmaq üçün istifadə edilən borular və ya dəliklərdir. Bu dəliklər vasitəsilə işçilər yeraltına enir və mədənlə əlaqə saxlayırlar.

b) Qazma və Emal Sistemləri

Qazma cihazları: Yeraltı mədənlərdə istifadə edilən qazma cihazları, müxtəlif dərinliklərdə sərt süxurlarda səmərəli qazmaların aparılmasını təmin edir. Bunlara, hidravlik qazma cihazları və ya pnevmatik cihazlar daxil ola bilər.

Ekskavatorlar və qazma başlıqları: Mədənlərdə istifadə edilən ekskavatorlar və qazma başlıqları, faydalı qazıntıların çıxarılmasını təmin etmək üçün yüksək gücə malik alətlərdir. Bu alətlər, yeraltı qazma işlərinin əsas avadanlığıdır.

c) Məkanın Təmizlənməsi və Materialın Daşınması

Məkanın təmizlənməsi: Qazma və partlayış əməliyyatları nəticəsində yaranan tullantılar, yeraltı mədənlərdə müəyyən vaxtlarda təmizlənməlidir. Bunun üçün xüsusi avadanlıqlar və maşınlar istifadə edilir.

Daşıma sistemləri: Yeraltı mədənlərdə çıxarılan materiallar, daşıma sistemləri vasitəsilə səthə çıxarılır. Bu daşıma sistemləri, konveyerlər, qaldırıcı sistemlər və ya hidravlik sistemlərdən ibarət ola bilər.

3. Yeraltı Mədən Qazmalarının Təhlükəsizliyi

Yeraltı mədənlərdə əməliyyatların təhlükəsizliyini təmin etmək, ən böyük prioritetlərdən biridir. Yeraltı qazmaların təhlükəsizliyi ilə bağlı bir sıra mühüm tədbirlər və prinsiplər mövcuddur:

Ventilyasiya: Yeraltı mədənlərdə qazların, tozların və digər zərərli maddələrin yığılmaması üçün mədən sahələrində effektiv ventilyasiya sistemləri qurulmalıdır. Bu, həmçinin işçilərin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün vacibdir.

Zəlzələ və qəza risklərinin qarşısının alınması: Yeraltı qazmalar, təbii fəlakətlərə qarşı həssas ola bilər. Bu səbəbdən mədənlərdə istifadə olunan texnologiyalar, qəza risklərini minimuma endirəcək şəkildə tərtib edilməlidir.

Hava təzyiqi və qazların nəzarəti: Yeraltı mədənlərdə oksigenin tərkibi, metan qazının toplanması və digər təhlükəli qazların mövcudluğu izlənməli və mütəmadi olaraq təmizlənməlidir.

4. Yeraltı Mədən Qazmalarının Mühəndislik və İnfrastruktur Tələbləri

Yeraltı mədən qazmalarında mühəndislik və infrastruktur tələbləri yüksəkdir:

İnfrastrukturun möhkəmliyi: Yeraltı mədənlərdə infrastruktur, yeraltı təzyiqə və sürüşmə riski ilə mübarizə aparmalı olan möhkəm strukturlarla təmin edilməlidir. Bu məqsədlə beton və polad strukturlar istifadə edilir.

Məkanların bərpası: Yeraltı mədən qazmalarında işlər tamamlandıqdan sonra, bəzi hallarda bu məkanlar bərpa edilməlidir. Bu, həm təhlükəsizlik, həm də ətraf mühitin qorunması məqsədilə həyata keçirilir.

Suyun çəkilməsi: Yeraltı qazmalar zamanı suyun təzyiqi və axını təhlil edilməli və bununla müvafiq su çəkmə sistemləri təmin edilməlidir.

5. Yeraltı Mədən Qazmalarında Tətbiq olunan Yeni Texnologiyalar

Yeraltı mədən qazmalarında davamlı inkişaf edən yeni texnologiyalar, mədən işlərinin daha effektiv və təhlükəsiz aparılmasına kömək edir:

Avtomatlaşdırma və robot texnologiyaları: Yeraltı mədənlərdə daha çox avtomatlaşdırılmış sistemlər və robot texnologiyaları tətbiq edilir. Bu texnologiyalar işçiləri təhlükələrdən qoruyur və əməliyyatların sürətini artırır.

Böyük verilənlər və analitik sistemlər: Yeraltı mədən qazmalarında əməliyyatların izlənməsi və optimallaşdırılması üçün məlumat analitikası və böyük verilənlərdən istifadə olunur.

Hibrid enerji və elektriklə işləyən avadanlıqlar: Yeraltı mədənlərdə ətraf mühitin qorunmasına yönəlmiş hibrid və elektriklə işləyən maşın və cihazların istifadəsi artır.

41.Dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi

Dağ-Mədən İşlərində Ətraf Mühitin Mühafizəsi

Dağ-mədən işləri, xüsusilə faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi prosesləri, ətraf mühitə ciddi təsir göstərə bilər. Bu təsirlər, hava, su, torpaq, ekosistemlər və bioloji müxtəliflik üzrə fərqli aspektlərdə özünü göstərə bilər. Buna görə də, dağ-mədən işlərinin ekoloji təhlükəsizliyini təmin etmək və ətraf mühiti qorumaq üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi vacibdir. Dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi, həm hüquqi tələbləri, həm də müasir texnologiyaları nəzərə alaraq həyata keçirilir.

1. Ətraf Mühitə Təsirlər və Onların Təhlükələri

Dağ-mədən işlərinin ətraf mühitə olan təsirlərini aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

a) Torpağın Çirklənməsi və Pozulması

Dağ-mədən işləri zamanı torpaq örtüyü, mineralların çıxarılması məqsədilə çıxarılır və buna görə torpaq strukturu dəyişir. Bu, ətraf mühitin fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərini dəyişdirə bilər.

Mədən fəaliyyətləri zamanı torpağın eroziyası, su hövzələrinə axın və ya digər ekosistemlərin zədələnməsi baş verə bilər.

b) Su Mühitinə Təsir

Su çirklənməsi: Mədən sularının tərkibi zəhərli maddələrlə (metallar, ağır metallarla) zəngin ola bilər və bu sular yeraltı və yerüstü su mənbələrinə qarışa bilər.

Su səviyyəsinin dəyişməsi: Su hövzələrinin dəyişən səviyyələri, xüsusilə yeraltı su mənbələrinin istifadəsi və ya suyun çəkilməsi, ətraf mühitin tarazlığını poza bilər.

c) Hava Çirklənməsi

Toz emissiyaları: Mədən işləri zamanı torpaq və süxurların qazılması nəticəsində havada çoxlu toz yaranır ki, bu da insanların sağlamlığına, bitki örtüyünə və ümumilikdə ekosistemə mənfi təsir göstərə bilər.

Qazların yayılması: Mədən əməliyyatları zamanı metan, karbon dioksid və digər qazların atmosferə yayılması müşahidə oluna bilər.

d) Bioloji Müxtəlifliyin Zərər Görməsi

Mədən ərazilərində ətraf mühitin dəyişməsi nəticəsində yerli bitki və heyvan növləri məskunlaşdıqları ərazini tərk edə bilər və ya yox ola bilər. Ekosistemin pozulması, həm də qeyri-bərabər ekoloji mühitin yaranmasına səbəb ola bilər.

2. Ətraf Mühitin Mühafizəsi Üzrə Tədbirlər

Ətraf mühitin qorunması məqsədilə dağ-mədən işlərində bir sıra müvafiq tədbirlər həyata keçirilir:

a) Çirklənmənin Azaldılması

Su və hava çirklənməsinin qarşısını almaq: Mədən fəaliyyətləri zamanı yaranan tullantıların idarə olunması və təmizlənməsi üçün xüsusi texnologiyalar tətbiq edilir. Su çirklənməsinin qarşısını almaq üçün su təmizləmə stansiyaları və filtrləmə sistemləri qurulur.

Tozun idarə edilməsi: Tozun əmələ gəlməsini azaltmaq üçün mədən əraziləri nəmli saxlanır və ya toz tutan sistemlərdən istifadə edilir. Həmçinin, avadanlıqların və maşınların iş şəraiti mütəmadi olaraq yoxlanılır və emisyon səviyyələri nəzarət altında saxlanılır.

b) Bərpa və Rekultivasiya

Torpağın bərpası: Mədən işlərindən sonra torpağın rekultivasiya edilməsi, ətraf mühitin bərpası üçün vacibdir. Bu məqsədlə ərazinin əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi, bitki örtüyünün bərpa edilməsi və su hövzələrinin qorunması həyata keçirilir.

Bitki örtüyünün bərpası: Mədən ərazilərində, mədən fəaliyyəti başa çatdıqdan sonra ərazinin bitki örtüyü ilə bərpası üçün müxtəlif ağac və bitki növləri əkilir.

c) Ətraf Mühitə Dost Texnologiyaların Tətbiqi

Yaşıl texnologiyalar: Ətraf mühitin qorunmasına yönəlmiş, daha ekoloji təmiz və enerjiyə qənaət edən texnologiyalar tətbiq edilir. Hibrid maşınlar, elektriklə işləyən avadanlıqlar və digər yaşıl texnologiyalar mədən işlərində istifadə olunur.

Ətraf mühitə uyğun enerji istifadəsi: Mədən işlərində ətraf mühitin qorunması üçün bərpa olunan enerji mənbələrindən (günəş, külək) istifadə olunur.

d) Monitoring və Nəzarət

Ətraf mühitin monitorinqi: Mədən işlərinin ətraf mühitə təsirini daim izləmək üçün müntəzəm monitorinq həyata keçirilir. Bu monitorinqə hava keyfiyyəti, suyun tərkibi, toz səviyyəsi və ekosistemdəki dəyişikliklər daxildir.

Ekoloji auditi və qiymətləndirmə: Mədən fəaliyyətlərinin başlanmasından əvvəl, ekoloji qiymətləndirmə və ətraf mühitə təsir qiymətləndirməsi (EIA) aparılır. Bu, potensial təsirləri müəyyənləşdirməyə və onları azaltmaq üçün tədbirlər planı hazırlamağa kömək edir.

3. Hüquqi Tələblər və Normativlər

Dağ-mədən işləri zamanı ətraf mühitin mühafizəsi, həm də mövcud qanunvericiliyə uyğun olmalıdır. Ətraf mühitin qorunmasına dair hüquqi tələblər və normativlər aşağıdakılardır:

Ətraf Mühitə Təsir Qiymətləndirməsi: Mədən işlərinə başlamazdan əvvəl ətraf mühitə təsir qiymətləndirilməsi (EIA) aparılmalıdır.

Ekoloji sertifikatlaşdırma: Mədən fəaliyyəti ekologiya ilə uyğunluğa görə müəyyən sertifikatlardan keçməlidir.

Qanunvericilik və standartlara riayət: Hər bir mədən işində yerli və beynəlxalq ekoloji standartlara riayət olunmalıdır. Bu da dağ-mədən işlərinin ekoloji baxımdan təhlükəsizliyini təmin edir.

4. Dağ-Mədən İşlərində Ekosistemlərin Qorunması

Ekosistemlərə olan təsirləri azaltmaq üçün bir neçə strateji yanaşma tətbiq olunur:

Bioloji müxtəlifliyin qorunması: Mədən ərazilərindəki bitki və heyvan növlərinin qorunması üçün ekologiya müdafiəsi tədbirləri həyata keçirilir. Mədən fəaliyyətinin başlanmasından əvvəl və sonra müvafiq təbii mənbələr üçün qoruma planları hazırlanır.

Zənginləşdirilmiş ərazilər: Mədən sahələrinin bitki örtüyü ilə zənginləşdirilməsi və su hövzələrinin yenidən formalaşdırılması istiqamətində işlər görülür.

42.Mədən işləri ilə ekoloji pozulmuş torpaqların rekultivasiyası

Mədən İşləri ilə Ekoloji Pozulmuş Torpaqların Rekultivasiyası

Mədən işləri təbiətə ciddi təsir göstərə bilər, xüsusilə də torpaqların ekoloji vəziyyətini pozaraq onların məhsuldarlığını və ekosistem funksiyalarını zədələyə bilər. Mədən əməliyyatları, torpağın təbii örtüyünün aradan qaldırılması, ağır maşınlar və qazma alətləri ilə torpağın sıxılması, tullantıların yığılması və su hövzələrinin dəyişdirilməsi kimi proseslər nəticəsində ətraf mühitə mənfi təsir edir. Bu təsirlər nəticəsində torpaqların ekosistem funksiyaları pozulur, suyun və havanın keyfiyyəti pisləşir, həmçinin bioloji müxtəliflik azalır.

Rekultivasiya, torpağın əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi və ya daha yaxşı ekoloji xüsusiyyətlərə sahib olmasına yönələn bir prosesdir. Mədən işlərindən sonra ekoloji pozulmuş torpaqların rekultivasiyası, ətraf mühitin qorunması və uzunmüddətli ekosistem bərpası üçün vacibdir. Bu proses, həmçinin mədən əməliyyatlarının nəticələrinin minimuma endirilməsini təmin edir.

1. Ekoloji Pozulmuş Torpaqların Rekultivasiya Prosesi

Torpaqların rekultivasiyası mədən fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq pozulmuş torpaqlarda ekosistemin bərpası üçün həyata keçirilən bir sıra mühəndislik və agronomik tədbirlərdən ibarətdir. Rekultivasiya prosesinin əsas mərhələləri aşağıdakılardır:

a) Ərazinin Qiymətləndirilməsi və Hazırlıq

Torpağın vəziyyətinin qiymətləndirilməsi: Rekultivasiya prosesinin başlanğıcında, ərazinin geoloji, kimyəvi və bioloji vəziyyəti qiymətləndirilir. Bu qiymətləndirmə torpağın pH səviyyəsi, ağır metalların və digər zəhərli maddələrin konsentrasiyası, bitki örtüyünün mövcudluğu və suyun keyfiyyətini əhatə edir.

Tullantıların təmizlənməsi: Mədən işləri zamanı yaranan tullantılar və zəhərli maddələr (kimyəvi maddələr, ağır metallar) torpaqdan təmizlənməli və ya başqa bir yerdə təhlükəsiz şəkildə saxlanmalıdır.

b) Torpağın Mexaniki və Kimyəvi Bərpası

Torpaq strukturunun bərpası: Mədən işlərində torpağın strukturu pozula bilər. Bu, torpağın sıxılması, suyun keçirmə qabiliyyətinin azalması və hava mübadiləsinin pisləşməsi ilə nəticələnir. Mexaniki üsullarla torpağın qatlanması, havalandırılması və quruluşunun bərpa edilməsi həyata keçirilir.

Kimyəvi tənzimləmə: Torpağın pH səviyyəsini və kimyəvi tərkibini bərpa etmək üçün lazımi gübrələr və digər kimyəvi maddələr tətbiq edilir. Əgər torpaq ağır metallar və ya digər zəhərli maddələrlə çirklənibsə, bu maddələrin bağlanması və torpaqdan çıxarılması üçün xüsusi müalicə üsulları istifadə olunur.

c) Ərazinin Vegetasiya (Bitkilərlə Əhatə Edilməsi)

İlk bitkilərin əkilməsi: Rekultivasiya edilən torpaqların təbii ekosistemi bərpa olunana qədər əvvəlcə uyğun bitki növləri əkilir. Bu bitkilər torpağın quruluşunu yaxşılaşdırır, eroziyaya qarşı mübarizə aparır və torpağın məhsuldarlığını artırır.

Bitki növlərinin seçimi: Bitkilərin seçimi, torpağın tipinə və yerli iqlim şəraitinə uyğun olmalıdır. İlk mərhələdə tez böyüyən və torpağın keyfiyyətini yaxşılaşdıran bitkilər, məsələn, otlar və azot bağlayan bitkilər seçilir.

Təbii bitki örtüyünün bərpası: Rekultivasiya mərhələsinin sonrakı dövrlərində isə daha uzunmüddətli bitki növləri, o cümlədən ağaclar və kollar əkilir. Bu bitkilər ekosistemi bərpa etməyə və bioloji müxtəlifliyi artırmağa kömək edir.

d) Su və Hava Keyfiyyətinin Yaxşılaşdırılması

Su təchizatı və suyun təmizlənməsi: Rekultivasiya prosesində suyun yaxşılaşdırılması, torpağa suyun düzgün daxil olması və su axınlarının düzgün yönəldilməsi vacibdir. Əgər mədən işləri zamanı su hövzələri çirklənibsə, su təmizləmə stansiyaları qurularaq, suyun keyfiyyəti bərpa edilir.

Hava keyfiyyətinin bərpası: Hava çirklənməsinin qarşısını almaq üçün toz təmizləmə texnologiyaları tətbiq edilir və bitkilərin örtüyü ilə havanın təmizlənməsi təmin olunur.

2. Rekultivasiya Üsulları və Texnologiyaları

Torpaqların rekultivasiya edilməsində istifadə olunan müxtəlif üsullar və texnologiyalar mövcuddur:

a) Mexaniki Rekultivasiya

Bu üsul, torpağın strukturunun və səthinin bərpasına yönəlib. Torpağın sıxılmasını azaldan, hava və su mübadiləsini yaxşılaşdıran mexaniki proseslər həyata keçirilir. Bunun üçün xüsusi avadanlıqlar və maşınlar istifadə edilir.

b) Kimyəvi Rekultivasiya

Kimyəvi rekultivasiya torpağın kimyəvi tərkibini, xüsusilə pH və digər mikroelementlərin balansını düzəltmək üçün müxtəlif kimyəvi maddələrin tətbiqini əhatə edir. Bu üsul, torpaqlarda ağır metal çirklənməsini və digər zəhərli maddələri azaltmaq üçün tətbiq edilir.

c) Bioloji Rekultivasiya

Bioloji rekultivasiya, torpağın ekosistem funksiyalarını bərpa etmək üçün təbii bitki örtüyü və faunanın, həmçinin mikroorqanizmlərin istifadəsini əhatə edir. Bitkilər və mikroorqanizmlər torpağın strukturlarını yaxşılaşdırır, eroziyaya qarşı müqavimət göstərir və ərazinin ekosistemini təbii şəkildə bərpa edir.

d) Mikroorqanizm Tətbiqi

Torpağın kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün xüsusi mikroorqanizmlər tətbiq edilə bilər. Bu mikroorqanizmlər torpaqda mineral maddələrin sərbəst buraxılmasına və torpağın üzvi maddələrlə zənginləşməsinə kömək edir.

3. Rekultivasiya Məsələlərinin Hüquqi və İqtisadi Aspektləri

Rekultivasiya, yalnız texniki bir məsələ deyil, həm də iqtisadi və hüquqi aspektlərə sahibdir. Dağ-mədən şirkətləri, dövlət tərəfindən qoyulan ekoloji normativlərə riayət etməli və mədən fəaliyyətindən sonra torpaqların bərpası ilə bağlı məsuliyyət daşımalıdırlar. Rekultivasiya, həm də ərazilərin gələcək istifadəsi və bərpası üçün maliyyə baxımından vacibdir.

Hüquqi tələblər: Mədən fəaliyyəti aparan şirkətlərə, fəaliyyətlərini həyata keçirdikdən sonra əraziləri rekultivasiya etmək və ekoloji tarazlığı bərpa etmək üçün hüquqi öhdəliklər qoyulur. Bunun üçün müəyyən ekoloji normativlər və qanunvericilik mövcuddur.

İqtisadi tələblər: Rekultivasiya prosesləri maliyyətli olsa da, uzunmüddətli perspektivdə ərazilərin təkrar istifadəsi, ekosistemin bərpası və yerli iqtisadiyyatın inkişafı baxımından faydalıdır.

43.Mədən istehsalının təhlükəsizliyi

Mədən İstehsalının Təhlükəsizliyi

Mədən istehsalı, insan resurslarının, təbii ehtiyatların və müasir texnologiyaların birləşdirildiyi mürəkkəb bir sənaye sahəsidir. Bu prosesin həyata keçirilməsi zamanı işçilərin sağlamlığı və həyatı üçün müxtəlif təhlükələr mövcud ola bilər. Mədən işlərində təhlükəsizliyin təmin edilməsi, həm işçilərin fiziki sağlamlığını qorumaq, həm də ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək baxımından olduqca vacibdir. Mədən istehsalının təhlükəsizliyi, əməliyyatların düzgün planlaşdırılmasından, müvafiq texniki və hüquqi tədbirlərin görülməsindən, eləcə də işçilərin müvafiq təhlükəsizlik təlimlərindən asılıdır.

1. Mədən İstehsalında Təhlükələrin Mənbələri

Mədən istehsalı ilə bağlı təhlükələr müxtəlif sahələrdə özünü göstərə bilər. Bunlar aşağıdakılardır:

a) Fiziki Təhlükələr

Qazma və partlayış işləri: Mədən işləri zamanı qayalıqların və yeraltı təbəqələrin qazılması və partladılması geniş şəkildə istifadə edilir. Bu işlər zamanı işçilərin partlayış nəticəsində yaranan şok dalğaları, qaya və digər əşyaların düşməsi kimi təhlükələrlə qarşılaşma ehtimalı vardır.

Maşın və avadanlıq qəzası: Mədən işlərində istifadə edilən ağır maşınlar və texnikalarla əlaqəli qəza və fəsadlar, həmçinin avadanlığın qəza nəticəsində işçilərin zədələnməsinə səbəb ola bilər.

Təhlükəli alətlər və materiallar: Mədən işlərində istifadə olunan alətlər və materiallar, xüsusilə alovlu materiallar və kimyəvi maddələr də təhlükə yarada bilər.

b) Kimyəvi Təhlükələr

Zəhərli qazların yayılması: Mədən işləri zamanı metan, karbon dioksid, karbon qazı və digər zəhərli qazların yayılması mümkündür. Bu qazlar, xüsusilə yeraltı mədənlərdə, işçilərin boğulmasına və ya ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

Kimyəvi maddələrlə əlaqə: Mədən istehsalı zamanı istifadə olunan kimyəvi maddələr, məsələn, ciyanid və digər zəhərli maddələr, həm də ətraf mühit üçün təhlükə yaradır.

c) Məkan Təhlükələri

Süxur və qaya çökmələri: Mədənlərin yeraltı və ya açıq tipli olması, qaya və süxurların düşməsi və ya çökməsi nəticəsində işçilərin ciddi şəkildə zədələnməsinə və ya həyatını itirməsinə səbəb ola bilər.

Tunel çökməsi: Yeraltı mədənlərdə tunel çökmələri də mühüm təhlükədir və bu, bir çox insanın həyatını riskə ata bilər.

d) Bioloji Təhlükələr

Vektorlar və infeksiyalar: Mədən sahələrində işçilər üçün vektorlar (məməlilər, həşəratlar) və mikroorqanizmlər vasitəsilə yayılan infeksiyalar da təhlükə yaradır.

Bitki örtüyü və heyvanlar: Açıq mədən işləri zamanı ətraf mühitin təbii balansı pozularaq, bəzən zəhərli bitki örtüyü və heyvan növləri ilə qarşılaşmaq mümkündür.

e) Ətraf Mühit Təhlükələri

Su hövzələrində çirklənmə: Mədən işləri zamanı su hövzələrinə axan kimyəvi tullantılar və zəhərli maddələr, ətraf mühitin və insan sağlamlığının təhlükə altına düşməsinə səbəb ola bilər.

Torpağın çirklənməsi və eroziya: Açıq mədən işləri torpaqların eroziyaya uğramasına, ekosistemlərin pozulmasına və ətraf mühitin pisləşməsinə yol açır.

2. Təhlükəsizliyin Təmin Edilməsi Üçün Tələb olunan Tədbirlər

a) Risklərin Müəyyənləşdirilməsi və Analizi

Mədən istehsalı prosesində təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün risklərin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsi və hər bir riskin qarşısını almaq məqsədilə tədbirlər planı hazırlanması vacibdir. Təhlükələr işin növünə, ərazinin xüsusiyyətlərinə və avadanlıqlara görə dəyişir. Risklərin təhlili üçün:

Risk qiymətləndirmə metodlarından (FMEA, HAZOP və s.) istifadə olunur.

Təhlükəsizlik analizləri aparılır və mövcud risklər müəyyən edilir.

b) Təhlükəsizlik Təlimləri və Tədrisi

Mədən işçiləri, müxtəlif təhlükələr barədə məlumatlı olmalı və zəruri təhlükəsizlik tədbirlərini bilməlidirlər. Təhlükəsizlik təlimləri işçilərin həyatını qorumaq və mədən işlərində əməliyyatların düzgün aparılmasını təmin etmək üçün vacibdir.

Əmək mühafizəsi üzrə mütəmadi olaraq tədris proqramları və seminarlar təşkil edilməli, işçilərin təhlükəsiz işləmək üçün zəruri bacarıqlara yiyələnmələri təmin edilməlidir.

c) Əmək Mühafizəsi və Avadanlıqlar

Təhlükəsizlik geyimləri və avadanlıqları: Mədən işçiləri üçün qoruyucu geyimlər (helikopterlər, maskalar, çəkmələr, kaskalar, əlcək və s.) və fərdi qoruyucu avadanlıqlar (FQA) mütəmadi olaraq təmin olunmalıdır.

Həssas alətlər və monitorinq sistemləri: Qaz sızmalarını və partlayış təhlükələrini erkən aşkar etmək üçün təhlükəsizlik avadanlıqları (metan və digər zəhərli qaz sensorları, hava keyfiyyəti monitorinq sistemləri) istifadə edilməlidir.

d) Təhlükəsizlik Standartları və Qanunvericilik

Mədən istehsalı zamanı beynəlxalq və yerli təhlükəsizlik standartlarına riayət olunmalıdır. Beynəlxalq standartlar, məsələn, ISO 45001 (Əmək Təhlükəsizliyi və Sağlamlığı İdarəetmə Sistemi), ölkə qanunları və təlimatları mədən işlərində təhlükəsizlik üçün hüquqi əsasdır.

Dövlət və yerli ekoloji və təhlükəsizlik qurumları tərəfindən daimi yoxlamalar və nəzarət fəaliyyətləri həyata keçirilməlidir.

e) Təhlükəsizlik Planları və Fövqəladə Hallar Hazırlığı

Mədən işlərində baş verə biləcək fövqəladə hallara (partlayışlar, qaz sızmaları, su basmaları, yanğınlar və s.) qarşı hazırlıqlı olmaq üçün fövqəladə vəziyyət planları hazırlanmalı və işçilərə təlim verilməlidir.

Xüsusi təhlükəsizlik təlimatları, təcili yardım planları, və yanğınsöndürmə sistemləri mədən ərazilərində mövcud olmalıdır.

f) İşçi Sağlamlığının Qorunması

Mədən işçilərinin sağlamlığı və fiziki vəziyyəti diqqətlə izlənməlidir. Uzunmüddətli işlər və fiziki gərginliklər işçilərin sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər.

Sağlamlıq monitorinqi və müntəzəm tibbi müayinələr təşkil edilməli, işçilərin səmərəli istirahət etməsi təmin edilməlidir.

g) İctimai Təhlükəsizlik və Ətraf Mühit Qorunması

Mədən işlərinin həyata keçirilməsi zamanı yalnız işçilərin təhlükəsizliyi deyil, həm də ətraf mühitin mühafizəsi ön planda tutulmalıdır. Su hövzələrinə zəhərli maddələrin yayılmaması, yerüstü bitki örtüyünün qorunması və ətraf mühitin digər təsirlərinin minimuma endirilməsi vacibdir.

3. Nəticə

Mədən istehsalının təhlükəsizliyi həm işçi sağlamlığını qorumaq, həm də ətraf mühiti mühafizə etmək üçün çox önəmlidir. Bu sahədə alınacaq tədbirlər, düzgün planlaşdırma, təhlükəsizlik avadanlıqlarının istifadəsi, mütəmadi təlimlər və risk analizləri ilə təmin edilə bilər. Təhlükəsizlik tədbirlərinin effektiv tətbiqi işçilərin və təbii ehtiyatların qorunmasına, həmçinin əməliyyatların davamlı və uğurlu aparılmasına kömək edəcəkdir.

44.Dağ-mədən sənayesində əmək gigiyenası

Dağ-Mədən Sənayesində Əmək Gigiyenası

Dağ-mədən sənayesi, əmək şəraiti və işçi sağlamlığı baxımından yüksək risklərə malik bir sahədir. Bu sahədə işləyən şəxslər, bir çox təhlükəli faktorlarla qarşılaşır, o cümlədən ağır fiziki yük, zəhərli qazlar, toz və vibrasiyalar kimi şəraitlər onların sağlamlığını təhdid edir. Əmək gigiyenası, işçilərin sağlamlığını qorumaq, onların təhlükəsiz iş şəraitinə malik olmalarını təmin etmək məqsədini güdür və dağ-mədən sənayesində bu çox vacibdir.

1. Əmək Gigiyenasının Əhəmiyyəti

Dağ-mədən işləri, yerin altından və ya üstündən faydalı qazıntıları çıxarma prosesidir. Bu əməliyyatlar həm fiziki, həm də ətraf mühit şəraiti baxımından işçilər üçün müxtəlif sağlamlıq riskləri yaradır. Əmək gigiyenası, iş yerindəki təhlükələrin qiymətləndirilməsi, zədələnmələrin qarşısının alınması və sağlamlıq problemlərinin azaldılması məqsədilə mühüm tədbirləri əhatə edir. Əmək gigiyenasının məqsədi, işçilərin iş mühitində qarşılaşdıqları riskləri minimuma endirmək və uzunmüddətli sağlamlıq problemlərinin qarşısını almaqdır.

2. Dağ-Mədən Sənayesində Əmək Gigiyenasının Əsas Riskləri

a) Fiziki Risklər

Tozlu mühit: Mədən işlərində ən böyük risklərdən biri tozun yayılmasıdır. Toz, xüsusilə mineralların və qayaların qazılması zamanı yaranır və işçilərin tənəffüs sisteminə ciddi zərər verə bilər. Uzun müddətli toza məruz qalma, ağciyər xəstəliklərinə, məsələn, silikoz və ya asbestoz kimi xəstəliklərə səbəb ola bilər.

Vibrasiya: Mədən texnikaları və alətlərinin istifadəsi nəticəsində yaranan vibrasiyalar işçilərin əzələ və sümük quruluşuna, xüsusən əllərə və biləklərə ziyan vura bilər. Bu, "vibrasiya xəstəliyi" və ya "raynaud sindromu"na səbəb ola bilər.

İşıqsızlıq: Yeraltı mədənlərdə işçilər tez-tez zəif işıq şəraitində işləyirlər. Bu, görmə problemlərinə və göz yorğunluğuna yol açır.

Səs-küy: Mədən işlərində istifadə olunan texnikaların yaratdığı yüksək səs-küy, qulaq problemləri, eşitmə itirilməsi və ümumiyyətlə işçilərin psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərir.

b) Kimyəvi Risklər

Zəhərli qazlar: Yeraltı mədənlərdə, xüsusən metan, karbon dioksid, karbon monoksid və digər zəhərli qazların toplanması mümkündür. Bu qazlar, işçilərin boğulmasına, baş dönməsi və şüur itkisinə səbəb ola bilər. Metan və karbon monoksidin yüksək konsentrasiyaları partlayışlara yol aça bilər.

Kimyəvi maddələr: Mədən işlərində istifadə olunan kimyəvi maddələr (məsələn, ciyanid, xlor və digər toksik maddələr) işçilərin dərisinə və ya nəfəs yollarına təsir edə bilər. Uzunmüddətli məruz qalma, müxtəlif orqanlarda zəhərlənməyə və xəstəliklərə səbəb ola bilər.

c) İşin Fiziki Yükü və Stress

Mədən işçiləri, ağır fiziki işlərlə məşğul olurlar və bu, onların ürək-damar sistemi və əzələlərində ciddi problemlərə səbəb ola bilər. Çoxsaylı fiziki yüklər, o cümlədən ağır maşınların idarə edilməsi və çətin şəraitdə işləmək, əzələ və oynaqlarda zədələrə və yorğunluğa gətirib çıxara bilər.

Psixoloji stress: Dağ-mədən işləri zamanı işçilər stresli və yüksək təzyiq altında işləyirlər. Bu, işçi psixologiyasına təsir edə bilər və uzun müddətli stres, sinir sistemini zəiflədərək, ruhi pozulmalar və digər psixoloji xəstəliklərə səbəb ola bilər.

d) Fiziki Zədələr və Yaralanmalar

Mədən işləri, düşən qayalar, avadanlıqla bağlı qəza və partlayışlar nəticəsində zədələrə səbəb ola bilər. Bu tip yaralanmalar, ciddi travmalara, bədənin funksiyalarının itirilməsinə və hətta ölümə gətirib çıxara bilər.

Sürüşmə və düşmə: Yeraltı və ya açıq mədənlərdə sürüşən səthlər və qayalar işçilərin düşməsinə və ciddi travmalara səbəb ola bilər.

3. Əmək Gigiyenası üzrə Tədbirlər

a) Risklərin Qiymətləndirilməsi və Planlaşdırılması

Əmək gigiyenasının ən vacib hissəsi iş yerindəki təhlükələrin qiymətləndirilməsidir. Mədənlərdə risklərin müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi işin başlanğıcında aparılmalı, əməliyyatların planlanması və təhlükəsizlik tədbirləri buna uyğun həyata keçirilməlidir. Bu qiymətləndirmə aşağıdakıları əhatə edir:

Toz və qazların monitorinqi

Səs-küy səviyyələrinin ölçülməsi

Vibrasiya monitorinqi

Fiziki yük və stress qiymətləndirməsi

b) Fərdi Qoruyucu Avadanlıqların (FQA) Tətbiqi

Tənəffüs cihazları: Tozlu və zəhərli qazların olduğu mühitdə işləyən işçilərə tənəffüs cihazları verilməlidir.

Qoruyucu geyim və əlcək: Kimyəvi maddələrlə işləyənlər üçün qoruyucu geyim və əlcək təmin edilməlidir.

Qulaq qoruyucular: Səs-küylü mühitdə çalışan işçilər üçün qulaq qoruyucuları mütləqdir.

Vibrasiya qarşısını alan avadanlıqlar: Vibrasiya ilə əlaqəli xəstəliklərin qarşısını almaq üçün uyğun əl alətləri və vibrasiya yastıqları təmin olunmalıdır.

c) İş Yerində Təhlükəsiz Şəraitin Yaradılması

Havalandırma sistemləri: Yeraltı mədənlərdə havalandırma sistemləri gücləndirilməli, zəhərli qazların yığılmasının qarşısı alınmalıdır.

İşıqlandırma və görmə şəraitinin yaxşılaşdırılması: Mədən sahələrində işıqlanma sistemi yaxşılaşdırılmalı və işçilərin yaxşı görmə şəraiti təmin edilməlidir.

Eroziya və sürüşmənin qarşısının alınması: Mədən sahələrində sürüşmə və çökmə riskləri qarşısı alınmalı, təhlükəsiz ərazilərdə işin aparılması təmin olunmalıdır.

d) Təhlükəsizlik Təlimləri və Maarifləndirmə

Mədən işçilərinə müntəzəm olaraq təhlükəsizlik təlimləri keçirilməli və onların gigiyenik vərdişləri artırılmalıdır. İşçilər təhlükəli vəziyyətlərdə necə davranmalı və hansı tədbirləri görməlidirlər barədə məlumatlandırılmalıdır.

Həmçinin, işçilərə təcili tibbi yardım, ilk yardım və fövqəladə hallarda davranış qaydaları haqqında da təlim verilməlidir.

e) Sağlamlıq Monitorinqi və Tibbi Müayinələr

Mədən işçiləri mütəmadi olaraq tibbi müayinələrdən keçməli, fiziki və psixoloji sağlamlıq vəziyyətləri izlənməlidir. Xüsusilə, uzun müddət tozlu mühitdə işləyən işçilərin ağciyər funksiyaları və digər sağlamlıq göstəriciləri müntəzəm olaraq yoxlanılmalıdır.

Sağlamlıq məlumatlarının saxlanması: İşçilərin sağlamlıq vəziyyəti barədə məlumatlar düzgün qaydada saxlanmalı və müntəzəm olaraq yenilənməlidir.

4. Nəticə

Dağ-mədən sənayesində əmək gigiyenası, işçilərin sağlamlığını qorumaq və iş mühitində təhlükəsizliyi təmin etmək üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Bu, yalnız işçilərin rifahı üçün deyil, həm də əməliyyatların effektivliyini artırmaq, qəzalardan və xəstəliklərdən qaçınmaq üçün vacibdir. Əmək gigiyenası ilə bağlı tədbirlər düzgün tətbiq edildikdə, həm işçi sağlamlığı qorunur, həm də mədən istehsalı daha səmərəli və təhlükəsiz həyata keçirilir.

45.Açıq mədən işləmələrində ətraf mühitin mühafizəsi

Açıq Mədən İşləmələrində Ətraf Mühitin Mühafizəsi

Açıq mədən işləmələri, yer səthində və ya yerin üstündə yerləşən faydalı qazıntıların çıxarılması prosesini əhatə edir. Bu cür mədənlərdə qazıntı və çıxarma əməliyyatları təbiətə əhəmiyyətli təsir göstərir. Ətraf mühitin mühafizəsi, həm insanların, həm də təbiətin qorunması üçün çox vacibdir. Açıq mədən işlərində ətraf mühitə təsir edən bir neçə mühüm faktor var və bu təsirlərin minimuma endirilməsi üçün bir sıra tədbirlər görülməlidir.

1. Açıq Mədənlərin Ətraf Mühitə Təsirləri

Açıq mədən işləri, müxtəlif ekoloji problemlərə səbəb ola bilər. Bu təsirlər, mədən işlərinin xarakterinə, yerin coğrafi xüsusiyyətlərinə və tətbiq olunan texnologiyalara bağlı olaraq dəyişir. Ətraf mühitə təsir edən əsas faktorlar aşağıdakılardır:

a) Torpağın Pozulması və Deqradasiyası

Açıq mədənlərdə qazıntı işləri zamanı böyük miqdarda torpaq və daş kütləsi çıxarılır. Bu, torpağın örtüsünü pozur, əkin sahələrini və bitki örtüsünü məhv edir. Torpaqların pozulması nəticəsində, eroziya və torpaq çöküntüləri baş verə bilər ki, bu da yerli ekosistemlərə ciddi təsir göstərir.

b) Su Resurslarının Çirklənməsi

Mədən işləri nəticəsində yerüstü və yeraltı su hövzələri çirklənə bilər. Mədən sahəsində istifadə olunan kimyəvi maddələr və ağır metallarla zəngin tullantılar su mənbələrinə qarışa bilər. Həmçinin, açıq mədənlərdən çıxarılan maddələrin içindəki zəhərli maddələr və suda həll olan minerallar yeraltı suyu çirkləndirə bilər.

c) Atmosfer Havasının Çirklənməsi

Açıq mədənlərdə qazıntı və daş çıxarma işləri zamanı toz və qazların atmosferə yayılması baş verir. Bu tozlar və qazlar həm işçilər üçün sağlamlıq riski yaratmağa səbəb ola bilər, həm də geniş ərazilərdə atmosferin keyfiyyətini pisləşdirir. Metan, karbon dioksid və digər zəhərli qazların yayılması, hava çirklənməsinə səbəb olur.

d) Biosferaya Təsir

Açıq mədənlərdə həyata keçirilən işlər yerli flora və faunaya zərər verə bilər. Mədən sahəsində bitki örtüsünün məhv olması, heyvanların yaşayış sahələrinin pozulması və bəzən növlərin yox olması kimi nəticələrə səbəb ola bilər. Həmçinin, heyvanlar mədən ərazilərində zəhərli maddələrlə əlaqəyə girə bilər.

e) Səs və Vibrasiya

Mədən avadanlıqlarının və partlayış işlərinin səbəb olduğu səs və vibrasiya, yaxınlıqda yaşayan heyvanlara və insanlara zərər verə bilər. Heyvanların davranışları və yaşayış sahələri dəyişə bilər. İnsanlar üçünsə, səs-küy iş şəraitini pisləşdirir və psixoloji sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.

2. Açıq Mədən İşlərində Ətraf Mühitin Mühafizəsi Üzrə Tədbirlər

a) Ekoloji Monitorinq

Açıq mədən işləri başlamadan əvvəl və əməliyyatlar zamanı mütəmadi olaraq ətraf mühitin monitorinqi həyata keçirilməlidir. Bu monitorinq, toz, su və hava çirklənməsi səviyyələrini ölçmək, həmçinin bitki örtüyü və fauna üzərindəki təsirləri izləmək məqsədini daşıyır. Ətraf mühitin vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq, təbii resursların qorunmasını və zərərin azaldılmasını təmin edir.

b) Ətraf Mühitə Dəymiş Ziyanın Minimuma Endirilməsi

Açıq mədənlərin ətraf mühitə təsirini azaltmaq üçün müxtəlif texnoloji və inzibati tədbirlər tətbiq oluna bilər:

Tullantıların idarə olunması: Mədən işlərində yaranan tullantıların müvafiq qaydada idarə edilməsi, təhlükəli maddələrin suya və torpağa qarışmasının qarşısını alır. Mədən sahəsindən çıxarılan tullantılar xüsusi sahələrdə yığılmalı və zərərsizləşdirilməlidir.

Təhlükəli maddələrin istifadəsinin azaldılması: Kimyəvi maddələrin istifadəsi minimuma endirilməli, bu maddələrin ətraf mühitə yayılmasının qarşısını almaq üçün müasir texnologiyalardan istifadə edilməlidir.

Yerin suvarılması və toz nəzarəti: Tozun qarşısını almaq üçün mədən sahələrində mütəmadi olaraq suvarma işləri aparılmalıdır. Bu, tozun havaya yayılmasını azaldır.

c) Torpağın Rekultivasiyası və Yenidən İstifadəsi

Mədən işlərinin nəticəsi olaraq pozulmuş torpaqların bərpası üçün rekultivasiya tədbirləri görülməlidir. Rekultivasiya, torpağın əvvəlki vəziyyətə yaxınlaşdırılmasını və bitki örtüyünün yenidən bərpa olunmasını təmin edir. Bu, həm ekosistemlərin bərpasına, həm də yeni ekoloji şərtlərin yaranmasına kömək edir.

Bitki örtüyünün bərpası: Mədən sahələrinin ətrafında bitki örtüyü əkilməsi, eroziyanın qarşısını alır və ekosistemə müsbət təsir göstərir.

Torpağın yaxşılaşdırılması: Torpağın keyfiyyətini artırmaq və bitki yetişdirmək üçün torpağa əlavə qida maddələri və gübrələr verilə bilər.

d) Su Resurslarının Qorunması

Açıq mədənlərdə su hövzələrinin qorunması üçün suyun düzgün idarə edilməsi çox vacibdir. Mədənlərdə istifadə olunan su, filtrasiya və təmizləmə sistemlərindən keçirilməli, kimyəvi maddələr və digər zəhərli elementlərdən təmizlənməlidir. Su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər alınmalıdır:

Su təmizləmə stansiyalarının qurulması: Kimyəvi maddələrdən təmizlənmiş su təkrar istifadə oluna bilər.

Çirklənmənin qarşısının alınması: Mədən ərazilərində suya qarışan zəhərli maddələrin qarşısını almaq üçün xüsusi tədbirlər tətbiq edilməlidir.

e) Ağır Metal və Kimyəvi Çirklənmənin Azaldılması

Ağır metallar və kimyəvi maddələrin ətraf mühitə yayılması ciddi problemlərə səbəb olur. Bu maddələrin təsirlərini azaltmaq üçün mədən ərazilərində kimyəvi maddələrin sızmasının qarşısı alınmalı, tullantıların düzgün idarə olunması təmin edilməlidir.

f) Partlayışların və Səs-küyün Azaldılması

Açıq mədən işlərində səs-küy və partlayışların azaldılması üçün texnologiyalar inkişaf etdirilməlidir. Bu, həm işçilərin, həm də ətraf mühitin qorunmasına kömək edir.

g) Təhlükəsiz İnfrastrukturun Yaradılması

Açıq mədənlərdə təhlükəsiz infrastrukturlar, məsələn, xüsusi keçidlər, qoruyucu sistemlər və təlimatlı işçilər təmin edilməlidir ki, həm ətraf mühitin, həm də işçilərin təhlükəsizliyi qorunmuş olsun.

3. Nəticə

Açıq mədən işlərinin ətraf mühitə olan təsirləri əhəmiyyətli ola bilər, amma bu təsirlərin qarşısını almaq və ya azaldmaq üçün bir sıra effektiv tədbirlər mövcuddur. Torpaqların qorunması, su resurslarının mühafizəsi, təmiz hava və səs-küyün azaldılması məqsədilə müasir texnologiyalardan istifadə və ətraf mühitin monitorinqi çox vacibdir. Bu cür tədbirlər həm ətraf mühitin qorunmasına, həm də insan sağlamlığının təmin olunmasına xidmət edir.

46.Dağ-mədən işlərinin biosferə əsas təsir növləri

Dağ-Mədən İşlərinin Biosferə Əsas Təsir Növləri

Dağ-mədən işləri, faydalı qazıntıların çıxarılması və işlənməsi prosesində təbii mühitə ciddi təsir göstərir. Bu təsirlər, biosferaya olan zərərlərini əhatə edir və təbiətə qarşı uzunmüddətli və bəzən geri dönməz dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Biosferə, təbiətdəki bütün canlıların və onların yaşayış mühitlərinin toplamını əhatə edən bir konsepsiyadır. Dağ-mədən sənayesinin biosferə üzərindəki təsirləri müxtəlifdir və müxtəlif səviyyələrdə təsir göstərir:

1. Torpağın Pozulması və Deqradasiyası

Açıq mədənlərdə, yerin üstündəki torpaq və qaya kütlələrinin çıxarılması ilə əlaqədar olaraq, böyük ərazilərdə torpaq örtüyü və bitki örtüyü məhv olur. Bu, torpağın məhsuldarlığının azalmasına və ətrafdakı ekosistemlərin deqradasiyasına səbəb olur.

Torpaq eroziyası: Torpaq örtüsünün aradan qalxması nəticəsində eroziya sürətlənir və torpaq strukturu pozulur.

Bitki örtüyünün məhv olması: Qazıntı sahələrində yerli flora (bitki örtüyü) məhv olur, bu da həm heyvanlar, həm də bitkilər üçün həyat şəraitinin dəyişməsinə yol açır.

2. Su Resurslarının Çirklənməsi

Mədən işləri zamanı, xüsusilə kimyəvi maddələrdən istifadə edən proseslər nəticəsində su hövzələri çirklənə bilər. Su hövzələrinə qarışan kimyəvi maddələr və ağır metallar, biosferanın müxtəlif növləri üçün ölümcül ola bilər.

Suyun zəhərlənməsi: Kimyəvi maddələr (məsələn, cıva, arsenik və s.) suya qarışaraq təbii su ekosistemlərini məhv edir, balıqların və digər su orqanizmlərinin ölümünə səbəb olur.

Su resurslarının azalma: Mədən işləri su mənbələrindən istifadə edir və suyun azalması yerli bioloji növlərin həyat şəraitini pisləşdirir.

3. Atmosfer Çirklənməsi

Açıq mədənlərdə istifadə olunan avadanlıqların və partlayıcı maddələrin tətbiqi, havada toz, qaz və zəhərli maddələrin miqdarını artırır. Bu maddələr atmosferə qarışaraq, həm insan sağlamlığına, həm də ətraf mühitə zərər verə bilər.

Toz çirklənməsi: Tozun atmosferə yayılması bitkilərin fotosintez prosesini çətinləşdirir və heyvanların nəfəs almasını çətinləşdirir. Toz, həmçinin torpağın strukturuna təsir edir.

Qazlar və zəhərli maddələr: Dağ-mədən işlərində sərbəst buraxılan karbon dioksid (CO2), metan (CH4), azot oksidləri və digər zəhərli qazlar atmosferin keyfiyyətini pisləşdirir, yerdəki bioloji sistemlərin pozulmasına yol açır.

4. Biosferanın Flora və Faunasına Təsirlər

Mədən işləri ekosistemlərin və onların müxtəlif növlərinin həyatını birbaşa təsir edir. Təbii yaşayış mühitləri pozulur, heyvanların və bitkilərin mövcud olduğu ekosistemlər məhv olur.

Biyomüxtəlifliyin itirilməsi: Dağ-mədən işlərinin həyata keçirilməsi ilə çoxsaylı bitki və heyvan növləri yaşayış yerlərini itirir. Məsələn, bitki örtüyü məhv olur və bununla da çoxsaylı heyvan növlərinin həyat mühiti pozulur.

Yerli növlərin azalma riski: Mədən işləri nəticəsində yerdəki ekosistemlər pozulur və bəzi növlər (bitkilər və heyvanlar) bu dəyişikliklərə uyğunlaşa bilmədikdə, onların populyasiyalarında azalma baş verir.

5. Səs və Vibrasiya Təsirləri

Mədənlərdə istifadə olunan maşınlar və avadanlıqlar, həmçinin partlayış işləri ətraf mühitdə səs-küy və vibrasiyalara səbəb olur. Bu təsir birbaşa olaraq biosferanın həyatını pozur.

Heyvanların davranışının dəyişməsi: Səs və vibrasiya heyvanların davranışlarını dəyişdirə bilər, onları yırtıcılardan qorunmaq üçün ərazilərindən uzaqlaşdırır. Bu, həm də onların reproduktiv qabiliyyətini mənfi təsir edir.

Ətraf mühitin səs-küyə uyğunlaşması: Heyvanların təbii səs siqnalları və digər ətraf mühit faktorları ilə əlaqədar düzgün davranışları pozulur, bu da onların həyat şərtlərini çətinləşdirir.

6. Mədən Tullantılarının Təsiri

Dağ-mədən işləri zamanı yaranan tullantılar, ətraf mühitin bütün sahələrinə təsir göstərir. Bunlar, kimyəvi tullantılar, ağır metallar və digər zəhərli maddələri əhatə edə bilər.

Tullantıların suya və torpağa qarışması: Çıxarılan faydalı qazıntıların işlənməsi zamanı yaranan tullantılar, su hövzələrinə və torpağa qarışaraq onların çirklənməsinə və ekosistemlərin pozulmasına səbəb olur.

Zəhərli maddələr: Mədən tullantıları, zəhərli maddələrlə zəngin ola bilər və bu maddələr uzun müddət ətraf mühitdə qalaraq, canlıların genetik strukturlarını dəyişdirə bilər.

7. İqlim Dəyişiklikləri

Açıq mədən işlərinin genişləndirilməsi nəticəsində atmosferdəki CO2 miqdarının artması, iqlim dəyişikliyini sürətləndirir. Bu, biosferanın əsasını təşkil edən təbii şərtləri dəyişdirərək, ətraf mühitin daha da pozulmasına gətirib çıxarır.

Temperaturun artması: Ətraf mühitin dəyişməsi, müəyyən bitki və heyvan növlərinin müvafiq iqlim şəraitinə uyğunlaşmasına mane olur.

Yağış rejiminin dəyişməsi: Mədən fəaliyyəti nəticəsində atmosferin dəyişməsi, yerli ekosistemlərin su dövranını pozur və bəzi ərazilərdə quraklıq problemlərini yaradır.

8. Mədən İşlərinin Kənar Təsirləri

Bunlar birbaşa olaraq mədən işlərindən yaranan fiziki təsirlər deyil, lakin həmin işlərin nəticəsində meydana gələn əlavə faktorlardır. Məsələn:

Yeraltı suların dəyişməsi: Mədən fəaliyyəti nəticəsində yeraltı suyun səviyyəsi dəyişir, bu da ətrafdakı bitkilərin və heyvanların həyatını çətinləşdirir.

Yerin çökməsi və dağılma: Yer səthinin çökməsi mədən işləri ilə əlaqəli olaraq baş verə bilər və bu, yerin struktural dəyişikliyinə səbəb olur.

47.Dağ-mədən işlərinin atmosferə,hidrosferə və litosferə havasına təsiri

Dağ-Mədən İşlərinin Atmosferə, Hidrosferə və Litosferə Təsiri

Dağ-mədən işləri təbii resursların çıxarılması prosesidir və bu fəaliyyətlər atmosfer, hidrosfer və litosfer üzərində müxtəlif növ təsirlərə səbəb ola bilər. Bu təsirlər, mədən əməliyyatlarının miqyasına, tətbiq olunan texnologiyalara və təbii mühitin xüsusiyyətlərinə bağlı olaraq dəyişir. Aşağıda dağ-mədən işlərinin bu üç əsas mühitə təsirlərini detallı şəkildə nəzərdən keçirəcəyik.

1. Atmosferə Təsiri

Atmosfer, yerin üzərindəki hava qatını təşkil edir və biosferin həyat şəraitini təmin edir. Dağ-mədən işləri atmosferə bir sıra təsirlər göstərir, xüsusən tozun və zəhərli qazların yayılması ilə əlaqədar:

a) Toz Çirklənməsi

Açıq mədənlərdə qazıntı işləri zamanı torpaq və daşların çıxarılması, yük maşınları və digər avadanlıqların işləməsi nəticəsində toz yaranır. Bu toz həm işçilər üçün təhlükəli ola bilər, həm də ətraf mühitə təsir edir.

Bitki örtüyü və təbii canlılar üçün təsir: Toz atmosferə yayıldıqda, günəş şüalarının bitkilərə çatmasını əngəlləyir, bu da fotosintez prosesini pisləşdirir. Həmçinin, heyvanların nəfəs almasını çətinləşdirir.

İnsan sağlamlığı: Uzun müddət toza məruz qalmaq, respirator xəstəliklərə və digər sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

b) Zəhərli Qazların Yayıldığı

Dağ-mədən işlərində istifadə olunan maşınlar, avadanlıqlar və partlayıcı maddələr atmosferə zəhərli qazların və karbon qazlarının (CO2) yayılmasına səbəb ola bilər. Həmçinin, mədənlərin işlənməsi zamanı meydana gələn metan və digər zəhərli qazlar atmosferin keyfiyyətini pisləşdirir.

Yaşayış mühitindəki dəyişikliklər: Zəhərli qazların havaya qarışması, bitkilərin və heyvanların yaşayış mühitini dəyişdirir və bir çox növün məhv olmasına səbəb ola bilər.

İqlim dəyişikliyi: Dağ-mədən işlərindən yaranan karbon dioksid və metan kimi qazların miqdarı atmosferdəki istilik artımını sürətləndirə bilər, bu da qlobal iqlim dəyişikliyinə səbəb olur.

c) Səs-Küy Çirklənməsi

Açıq mədənlərdəki avadanlıqlar, yük maşınları və partlayışlar çox böyük səslər yaradır. Bu səs-küy ətraf mühitə təsir edir:

Heyvanlar üçün stres: Heyvanların səs-küyə məruz qalması onların davranışlarını və təbii instinktlərini poza bilər.

İnsan sağlamlığı: Dağ-mədən işlərindən yaranan səs-küy insanlarda stres, eşitmə problemləri və digər psixoloji xəstəliklərə səbəb ola bilər.

2. Hidrosferə Təsiri

Hidrosfer yer üzərindəki su resurslarını əhatə edir və dağ-mədən işləri, xüsusilə yeraltı su və yerüstü su hövzələri üçün böyük risklər yaradır:

a) Su Çirklənməsi

Mədən əməliyyatlarında istifadə olunan kimyəvi maddələr və ağır metallar su mənbələrinə qarışa bilər. Bu, həm yeraltı, həm də yerüstü su hövzələrinin çirklənməsinə səbəb olur.

Kimyəvi çirklənmə: Arsenik, cıva, kadmiyum kimi zəhərli maddələr suya qarışaraq su ekosistemlərini zəhərləyir və oradakı canlı növləri üçün ölümcül ola bilər.

Asidik axınlar: Qazıntı işləri zamanı yeraltı daşlarda olan asidik maddələr suya qarışa bilər. Bu, su hövzələrində pH səviyyəsinin dəyişməsinə və canlıların həyatına mənfi təsir göstərir.

b) Su Resurslarının Azalması

Açıq mədənlər və yeraltı mədənlər yeraltı suyu çəkə bilər. Bu, ətraf mühitin və ətrafdakı icmaların suya olan tələbatını qarşılayabilməməsi ilə nəticələnə bilər.

Əkin sahələrinin su təminatı: Su səviyyəsinin düşməsi əkin sahələrinin suvarılmasında çətinliklər yarada bilər, bu da kənd təsərrüfatına və kənd icmalarına mənfi təsir edir.

Yaşayış mühitinin quraqlığı: Su səviyyəsinin azalması yerli flora və fauna üzərində ciddi təsirlər yaradır, hətta bəzi növlərin tamamilə yox olmasına gətirib çıxara bilər.

c) Sedimentləşmə və Torpaq Deqradasiyası

Dağ-mədən işləri nəticəsində torpaqların və qayaların çıxarılması, su axınlarının dəyişməsinə səbəb ola bilər.

Su axınının dəyişməsi: Dağ-mədən işləri nəticəsində yaranan sedimentlər (çöküntülər) su axınlarını dəyişdirə bilər. Bu, ətraf mühitin və su ekosistemlərinin pozulmasına yol açar.

3. Litosferə Təsiri

Litosfer yerin qabığını təşkil edir və mədən işləri yerin bu qatında da əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olur.

a) Torpağın Pozulması

Açıq mədənlərdə qazıntı işləri zamanı böyük miqdarda torpaq çıxarılır və yer səthi pozulur. Bu, torpağın keyfiyyətinin və strukturunun dəyişməsinə səbəb olur.

Eroziya: Torpağın açıq qalması eroziya proseslərini sürətləndirir və nəticədə torpağın üst təbəqəsi yerindən hərəkət edir. Bu da ekosistemlərin pozulmasına və çöl bitkilərinin məhv olmasına səbəb olur.

Biosferaya təsir: Torpağın pozulması yerli bitki örtüyünü məhv edir və heyvanların yaşama mühiti itirilir.

b) Yerin Çökməsi və Dağılması

Mədən işləri nəticəsində yer səthində çökmə və dağılmalar baş verə bilər. Bu, xüsusilə yeraltı mədənlərdə daha çox görülür, lakin açıq mədənlərdə də səth çökmələri müşahidə oluna bilər.

Səth çökməsi: Yeraltı boşluqların yaranması yerin səthinin çökməsinə və ətraf mühitin deformasiya olmasına səbəb ola bilər. Bu çökmələr əkin sahələrini, su mənbələrini və yerli infrastrukturunu təhlükəyə atır.

c) Dağ-Mədən Tullantılarının İdarə Olunması

Mədən işləri nəticəsində böyük miqdarda tullantılar yaranır. Bu tullantıların düzgün idarə olunmaması torpağın çirklənməsinə və yerin zədələnməsinə səbəb olur.

Tullantıların torpağa qarışması: Kimyəvi maddələrlə zəngin tullantılar torpağa sızarsa, yerin məhsuldarlığı azalır və ekosistemlər pozulur.

48.Dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirləri

Dağ-Mədən İşlərində Ətraf Mühitin Mühafizəsi Üzrə Tədbirlər

Dağ-mədən işləri təbii sərvətlərin çıxarılması və işlənməsi məqsədilə həyata keçirilən əməliyyatlardır və bu proseslər çox zaman ətraf mühitin müxtəlif aspektlərinə mənfi təsir göstərir. Bu təsirləri minimuma endirmək və ətraf mühitin qorunması məqsədilə bir sıra tədbirlər görülməlidir. Aşağıda dağ-mədən işlərində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə əsas tədbirlər təqdim edilir:

1. Ətraf Mühitə Dəyişikliklərin Monitorinqi

Ətraf mühitin dəyişikliklərini izləmək və mədən fəaliyyətlərinin potensial təsirlərini vaxtında müəyyənləşdirmək üçün müntəzəm ekoloji monitorinq həyata keçirilməlidir.

Su, hava və torpaq keyfiyyətinin monitorinqi: Mədən işlərinin başlamazdan əvvəl və fəaliyyət müddətində su, hava və torpaq keyfiyyəti mütəmadi olaraq yoxlanılmalıdır. Kimyəvi maddələrin, tozun və digər çirkləndiricilərin səviyyələri izlənməlidir.

Bioloji müxtəlifliyin monitorinqi: Ekosistemlərdəki dəyişikliklər izlənməli, flora və fauna üzərindəki təsirlər mütəmadi olaraq araşdırılmalıdır.

2. Ətraf Mühitə Zərərli Təsirlərin Azaldılması Üçün Texnologiyaların Tətbiqi

Yeni texnologiyaların tətbiqi ətraf mühitə olan təsirləri azaltmaqda mühüm rol oynayır. Dağ-mədən işlərində ekoloji cəhətdən daha təmiz və effektiv texnologiyaların tətbiqi vacibdir:

Ətraf mühitə uyğun texnologiyalar: Zəhərli maddələrin istifadəsinin və tullantıların yaranmasının qarşısını almaq üçün ətraf mühitə az zərər verən texnologiyalar tətbiq edilməlidir. Məsələn, yeraltı mədənlərdə açıq mədənlərə nisbətən daha az ekoloji təsir göstərən metodlar tətbiq edilə bilər.

Partlayıcı maddələrin təhlükəsizliyi: Partlayıcı maddələrin istifadəsi minimalizə edilməli və təbii mühitə zərər vermədən işləmə üsulları seçilməlidir.

3. Su Resurslarının Mühafizəsi

Su, hər bir ekosistem üçün həyati əhəmiyyət daşıyan bir resursdur. Dağ-mədən işləri zamanı su hövzələrinin çirklənməsinin və suyun azalmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir:

Su təmizləmə sistemləri: Mədən əməliyyatlarında istifadə olunan suyun təmizlənməsi üçün xüsusi sistemlər tətbiq edilməlidir. Çirklənmiş suyun təkrar istifadəsi, su resurslarının qorunmasına kömək edər.

Suyun sızmasının qarşısını almaq: Mədən işləri nəticəsində suyun yeraltı qatlara sızmasının qarşısını almaq üçün xüsusi tədbirlər (məsələn, xüsusi mühəndislik strukturları) görülməlidir.

Asidik axınların qarşısının alınması: Asidik axınların qarşısını almaq üçün torpaq örtüyü bərpa edilməli və sulama sistemləri diqqətlə tənzimlənməlidir.

4. Torpağın Qorunması və Rekultivasiya

Dağ-mədən işləri zamanı torpağın üst qatları çıxarılır və bu, torpağın strukturunun və keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Bu təsirlərin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər tətbiq edilməlidir:

Torpağın yenidən istifadəyə verilməsi: Mədən fəaliyyətləri başa çatdıqdan sonra, pozulmuş torpaqların rekultivasiya edilməsi vacibdir. Rekultivasiya torpağın təkrar istifadəsini təmin edər, əkin sahələrinin və təbii yaşayış mühitlərinin bərpasını mümkün edir.

Torpağın qorunması: Mədən sahələrində müvafiq sədlər qurulmalı və eroziyanın qarşısını almaq üçün xüsusi bitki örtüyü tətbiq edilməlidir. Bu, yerli floraya və faunaya dəstək olar.

Torpaq eroziyasının qarşısının alınması: Torpağın üst qatlarının çıxarılması nəticəsində eroziyanın qarşısını almaq üçün uyğun əkin metodları tətbiq edilməlidir.

5. Partlayış və Toz Emissiyalarının Azaldılması

Partlayış işləri və tozun yayılması dağ-mədən fəaliyyətlərinin əsas ətraf mühitə təsirlərindəndir. Bu təsirlərin azaldılması üçün aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:

Tozun qarşısının alınması: Dağ-mədən işlərində yaranan tozun yayılmasını azaldmaq üçün suvarma metodları tətbiq edilməli, əraziyə uyğun toz toplayan sistemlər qurulmalıdır.

Partlayışların düzgün idarə olunması: Partlayış işləri sırasında ətraf mühitə təsir etməyəcək şəkildə partlayıcı maddələrdən istifadə edilməli və partlayış nəticəsində yaranan ziyan minimuma endirilməlidir.

Səs-küyün idarə edilməsi: Partlayış və digər mühəndislik işlərindən yaranan səs-küyün azaldılması üçün səs izolyasiyası və səs-küyə qarşı tədbirlər görülməlidir.

6. Biosferanın Qorunması

Biosferanın qorunması üçün mədən işlərində yerli flora və faunanın mühafizəsi ilə bağlı tədbirlər alınmalıdır:

Yerli növlərin qorunması: Mədən əməliyyatlarının yerli bitki və heyvan növləri üzərindəki təsirlərinin azaldılması üçün təbii yaşayış yerlərinin qorunması təmin edilməlidir.

Növlərin köçürülməsi: Mədən fəaliyyətləri zamanı təbii mühitin məhv olması nəticəsində zərər çəkən növlərin müvəqqəti olaraq başqa ərazilərə köçürülməsi düşünülməlidir.

Bioloji müxtəlifliyin qorunması: Ekosistemlərdə bioloji müxtəlifliyin qorunması üçün xüsusi ərazilər ayrılmalı, təbiətin bərpası və yenidən qurulması üçün müvafiq tədbirlər həyata keçirilməlidir.

7. Ətraf Mühitə Dostu Tullantı İdarəetməsi

Mədən işləri nəticəsində böyük miqdarda tullantı yaranır. Bu tullantıların idarə olunması və düzgün təkrar emalı ətraf mühitin qorunması üçün əsasdır:

Tullantıların düzgün idarə olunması: Kimyəvi tullantılar və ağır metalların düzgün şəkildə saxlanması və daşınması təmin edilməli, onların su və torpağa qarışması qarşısı alınmalıdır.

Tullantıların təkrar emalı: Mədən fəaliyyətləri zamanı yaranan tullantılar təkrar emal edilməli və mümkün olduğu halda digər sahələrdə istifadə olunmalıdır.

Zərərli tullantıların müalicəsi: Tullantıların ekoloji təhlükəsiz şəkildə müalicə olunması və zərərli təsirlərin azaldılması üçün müvafiq texnologiyalar tətbiq edilməlidir.

8. İctimai İştirak və Təşviqat

Mədən işlərində ətraf mühitin qorunması ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün yerli icmaların və ictimaiyyətin məlumatlandırılması vacibdir:

Ətraf mühitə dair məlumatlandırma: Yerli icmalar və işçilər ətraf mühitin mühafizəsi barədə məlumatlandırılmalı və bu məsələdə təlimatlar verilməlidir.

İctimai iştirak: İctimaiyyətin mədən fəaliyyəti ilə əlaqəli ətraf mühit məsələlərində iştirakını təmin etmək və onların fikirlərini nəzərə almaq üçün açıq görüşlər və müzakirələr keçirilməlidir.

49.Dağ-mədən işlərində torpaqların çirklənmədən qorunması

Dağ-Mədən İşlərində Torpaqların Çirklənmədən Qorunması

Dağ-mədən işləri təbii resursların çıxarılması məqsədilə həyata keçirilən əməliyyatlardır və bu proseslər çox zaman torpağın çirklənməsinə və strukturunun pozulmasına səbəb ola bilər. Mədən fəaliyyətlərinin torpağa təsirini minimuma endirmək üçün müxtəlif qoruma tədbirləri nəzərdə tutulur. Aşağıda dağ-mədən işlərində torpaqların çirklənmədən qorunması üçün həyata keçiriləcək əsas tədbirlər təqdim edilir.

1. Torpaqların Çirklənməsinin Qarşısının Alınması

Mədən işləri nəticəsində torpaq çirklənməsi əsasən kimyəvi maddələr, ağır metallar və digər zəhərli tullantıların yerə qarışması ilə meydana gəlir. Bu çirklənmənin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:

a) Kimyəvi Maddələrin İdarə Edilməsi

Mədən fəaliyyətləri zamanı istifadə olunan kimyəvi maddələr (məsələn, cıva, arsenik və ya suda həll olunan digər zəhərli maddələr) torpağa sızarsa, çirklənməyə səbəb ola bilər. Kimyəvi maddələrin düzgün idarə olunması vacibdir:

Kimyəvi maddələr yalnız lazımi yerlərdə istifadə edilməli, hər hansı sızıntının qarşısı alınmalıdır.

Kimyəvi maddələrin düzgün saxlanması və daşınması təmin edilməlidir.

Tullantıların təkrar emalı və təhlükəsiz şəkildə məhv edilməsi üçün xüsusi prosedurlar tətbiq edilməlidir.

b) Tullantıların Düzgün İdarə Edilməsi

Dağ-mədən işləri nəticəsində böyük miqdarda tullantılar yaranır. Bu tullantıların düzgün şəkildə idarə olunması torpağın çirklənməsini əngəlləyər:

Zəhərli tullantılar torpağa qarışmamalıdır. Onlar müvafiq saxlama yerində saxlanmalı və müvafiq metodlarla təmizlənməlidir.

Torpağa tökülən tullantıların vaxtında aradan qaldırılması vacibdir.

2. Torpağın Rekultivasiyası

Mədən fəaliyyətləri nəticəsində torpağın üst qatları çıxarılır və bu, torpağın məhsuldarlığını itirməsinə və ekosistemlərin pozulmasına səbəb olur. Mədən işləri tamamlandıqdan sonra torpağın əvvəlki vəziyyətə gətirilməsi üçün rekultivasiya işləri aparılmalıdır.

a) Torpağın Yenidən Qurulması

Mədən işlərindən sonra torpaq strukturu və keyfiyyəti dəyişir. Rekultivasiya işləri ilə torpağın əvvəlki vəziyyətə gətirilməsi mümkündür:

Torpaq üst qatlarının qaytarılması və sıxılması.

Eroziyaya qarşı mübarizə üçün bitki örtüyünün bərpa edilməsi.

Torpaq təbəqələrinin sıxılmasının qarşısını almaq üçün əlverişli texnikalar tətbiq edilməlidir.

b) Bitki Örtüyünün Bərpası

Torpağın qorunmasında bitki örtüyünün böyük rolu vardır. Mədən sahəsində torpaq səthi açıq qalarsa, eroziya və toz problemleri meydana gəlir. Buna görə də mədən əməliyyatları tamamlandıqdan sonra bitki örtüyü bərpa edilməlidir:

Yerli bitki növləri seçilərək torpağa səpilər, çünki onlar bölgəyə uyğun olaraq torpağı qorumaq və eroziyanı qarşısını almaq üçün daha uyğun olurlar.

Ağaclar və ya çalılar əkilərək ekosistemin bərpası təşviq edilir.

3. Eroziyanın Qarşısının Alınması

Eroziya, mədən işləri nəticəsində torpağın qırılması və dağılmasıdır. Eroziyanın qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər tətbiq edilməlidir:

Eroziya əleyhinə bitkilər: Torpağın eroziyaya məruz qaldığı sahələrə əkin edilən bitkilər, torpağın yerində qalmasına və eroziyanın qarşısının alınmasına kömək edir.

Torpağın səthinin düzəldilməsi: Mədən sahəsində yaranan sahələr müvafiq qaydada düzəldilməli və torpağın sıxılması, yerinə oturması üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir.

Sədlər və kanallar: Suyun və küləyin eroziya yaratmasının qarşısını almaq üçün torpağa sədlər və xüsusi kanallar inşa edilə bilər.

4. Su İdarəetməsi

Torpaqların çirklənməməsi üçün su resurslarının düzgün idarə olunması çox vacibdir. Mədən fəaliyyəti zamanı yaranan çirkli sular torpağa sızarsa, bu, ciddi çirklənməyə səbəb olar.

a) Çirkli Suların İdarə Edilməsi

Mədən işlərində istifadə olunan suyun təkrar istifadəsi və təmizlənməsi vacibdir:

Çirkli sular xüsusi təmizləmə sistemlərindən keçirilməli və yalnız təmiz su torpağa buraxılmalıdır.

Su hovuzları və bərpa sistemləri torpağın çirklənməməsi üçün nəzarətdə saxlanmalıdır.

b) Su Axınının Tənzimlənməsi

Torpağın çirklənməməsi üçün suyun düzgün axınını təmin etmək vacibdir. Bu, həm yeraltı, həm də yerüstü suya təsir edər:

Mədən fəaliyyətləri zamanı suyun axınına müdaxilə edilməməli və yerüstü suların çirklənməsinin qarşısı alınmalıdır.

Su hövzələrinə yaxın ərazilərdə xüsusi qoruma tədbirləri həyata keçirilməlidir.

5. Torpağın Çirklənməməsi Üçün Hüquqi və Texniki Nəzarət

Dağ-mədən işlərində torpağın çirklənməsinin qarşısını almaq üçün qanunvericilik və texniki nəzarət mexanizmləri tətbiq edilməlidir:

Qanunvericilik tələbləri: Mədən fəaliyyətlərinin ətraf mühitə təsirini azaldacaq qanunlar və qaydalar tətbiq olunmalıdır.

İzləme və nəzarət: Torpağın çirklənməməsi üçün müvafiq izleme və monitorinq sistemləri yaradılmalıdır. Bu, mədən fəaliyyəti zamanı ətraf mühitə zərər verilməməsi üçün vacibdir.

6. Təlim və Maarifləndirmə

Dağ-mədən işləri zamanı işçilərin və ətrafdakı icmaların ətraf mühitin qorunması mövzusunda maarifləndirilməsi vacibdir:

Ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı təlimlər: Mədən sahəsində çalışan işçilərə ətraf mühitin qorunması və torpağın çirklənməməsi ilə bağlı mütəmadi təlimlər verilməlidir.

İctimai maarifləndirmə: Yerlilər və mədən ətrafında yaşayan insanlar da ətraf mühitin mühafizəsi haqqında məlumatlandırılmalıdır.

50.Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin yeni perspektivləri

Azərbaycanda Dağ-Mədən Sənayesinin Yeni Perspektivləri

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesi iqtisadiyyatın mühüm sektorlarından biridir və ölkənin təbii sərvətlərinin istismarı, həmçinin iqtisadi inkişafı baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Son illərdə sənaye sahəsindəki inkişaf, yeni texnologiyaların tətbiqi və beynəlxalq əməkdaşlıq, dağ-mədən sənayesinin yeni perspektivlərini formalaşdırır. Aşağıda Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin gələcək inkişafını təmin edən əsas perspektivlər müzakirə olunacaq:

1. Yeni Sərvətlərin Kəşfi və İstismarı

Azərbaycanın təbii sərvətləri, xüsusən də neft, qaz və metallurgiya resursları ilə yanaşı, müxtəlif faydalı qazıntı yataqlarına malikdir. Ölkənin potensialı hələ tam şəkildə kəşf edilməmişdir. Yeni sərvətlərin kəşfi və onların istismarı sənayenin gələcək inkişafı üçün əhəmiyyətli rol oynayacaqdır.

a) Yeni Yataqların Kəşfi və Tədqiqatlar

Azərbaycanın müxtəlif regionlarında yeni faydalı qazıntı yataqları aşkar edilməsi, mədən sənayesinin inkişafını sürətləndirə bilər. Bu xüsusilə qızıl, mis, alüminium və digər qiymətli metallara aid sahələrdə nəzərə çarpan yeniliklər gətirə bilər.

Geofiziki və geokimyəvi tədqiqatların artması, yeni mədən yataqlarının kəşfini təmin edəcək.

b) Yeraltı Mədənlərin İstismarının İnkişafı

Əsasən yeraltı mədənçilik sahəsində böyük imkanlar mövcuddur. Bu sahədə yeni texnologiyaların tətbiqi ilə daha sərfəli və ekoloji cəhətdən təmiz üsullarla faydalı qazıntıların çıxarılması mümkündür.

2. Texnologiya və İnnovasiyaların Tətbiqi

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin daha da inkişafı üçün müasir texnologiyaların tətbiqi vacibdir. Yeni texnologiyalar ekoloji təsirləri azaltmaqla yanaşı, mədən sənayesinin səmərəliliyini və təhlükəsizliyini artırmağa imkan verir.

a) Rəqəmsallaşma və Avtomatlaşdırma

Dağ-mədən sahələrində avtomatlaşdırma və rəqəmsallaşmanın tətbiqi əməliyyatların daha sürətli və təhlükəsiz həyata keçirilməsinə imkan verəcək. Məsələn, qazma və partlayış işlərinin avtomatlaşdırılması, məhsuldarlığı artıracaq və əmək təhlükəsizliyini təmin edəcək.

Dağ-mədən sənayesində “ağıllı” mədənçilik texnologiyalarının tətbiqi (məsələn, İoT (Internet of Things) cihazları və dronlar) ilə yerüstü və yeraltı işlərin daha dəqiq və təhlükəsiz idarə edilməsi mümkündür.

b) Yaşıl Texnologiyaların İnkişafı

Ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların tətbiqi, mədənçilik sənayesində ətraf mühitin qorunması üçün vacibdir. Məsələn, karbon izinin azaldılması və tullantıların minimuma endirilməsi ilə bağlı yeniliklər tətbiq edilə bilər.

3. Çevrə və Ekoloji Mühafizənin Təmin Edilməsi

Dağ-mədən işlərinin ekoloji təsirləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə müasir yanaşmalarla ətraf mühitin qorunması üçün tədbirlər artırılmalıdır.

a) Rekultivasiya və Eroziya Nəzarəti

Pozulmuş torpaqların rekultivasiya edilməsi və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində əlavə investisiyalar və qaydalar tətbiq edilə bilər.

Torpaq eroziyasının qarşısının alınması və su resurslarının qorunması üçün qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi mühüm olacaqdır.

b) Biosferə ilə Uyğunluq

Ətraf mühitin mühafizəsi üçün yeni yanaşmalar dağ-mədən sənayesində bioloji müxtəlifliyin qorunmasına yönəldiləcək. Mədən sahələrində yerli flora və faunanın qorunmasına dair tələblər daha da sərtləşəcək.

4. Beynəlxalq Əməkdaşlıq və Xarici İnvestisiyalar

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesi üçün xarici investisiyaların cəlb edilməsi və beynəlxalq əməkdaşlıq perspektivləri mühüm rol oynayır.

a) Beynəlxalq Şirkətlərlə Əməkdaşlıq

Azərbaycanın dağ-mədən sənayesində beynəlxalq şirkətlərlə əməkdaşlığın genişləndirilməsi, müasir texnologiyaların gətirilməsi və qabaqcıl təcrübələrin tətbiqi üçün imkanlar açacaqdır.

Özəl sektor və dövlət arasında əməkdaşlıqla dağ-mədən sənayesinin inkişafı daha sürətlə irəliləyəcək.

b) Xarici İnvestisiyaların Cəlb Edilməsi

Xarici sərmayələrin və beynəlxalq fondların cəlb edilməsi, sənayenin inkişafı üçün mühüm amillərdən biridir. Azərbaycanın strateji mədən yataqlarına olan maraq, beynəlxalq sərmayəçiləri cəlb edə bilər.

5. Təhlükəsizlik və Əmək Şəraitinin Yaxşılaşdırılması

Dağ-mədən işlərində təhlükəsizlik tədbirləri hər zaman ön planda olmalıdır. Bu sahədə yeni yanaşmalar, işçilərin sağlamlığının və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün vacib olacaq.

a) Təhlükəsizlik Texnologiyalarının Tətbiqi

Mədən sahələrində yeni təhlükəsizlik texnologiyalarının tətbiqi ilə işçi təhlükəsizliyi və əməliyyatların effektivliyi artırılacaqdır.

Həmçinin, işçilərin sağlamlıq vəziyyətini izləmək üçün müasir cihazlardan istifadə edilə bilər.

b) Əmək Gigiyenası və Təhlükəsizlik Standartları

Dağ-mədən sənayesindəki işçilərin sağlamlığının qorunması üçün müasir əmək gigiyenası və təhlükəsizlik standartlarının tətbiqi önəmlidir.

6. Qanunvericilik və Tənzimləmə Sahəsində İnkişaf

Azərbaycanda dağ-mədən sənayesinin daha da inkişaf etməsi üçün mövcud qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi vacibdir.

a) Ətraf Mühitin Qorunmasına Yönəlik Qanunvericilik

Dağ-mədən sənayesində ətraf mühitin qorunması ilə bağlı tələblərin sərtləşdirilməsi və bu sahəyə sərf olunan cərimələrin artırılması da mühüm rol oynayacaqdır.

Sənayenin ekoloji baxımdan dayanıqlı olması üçün sərt qaydalar və sanksiyalar tətbiq edilə bilər.

b) Dağ-Mədən İcmaları Üçün Məlumat və Təlimatlar

Dağ-mədən sahələrində fəaliyyət göstərən işçilərə daha çox təlim və informasiya verilməsi, əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına kömək edəcəkdir.

1. Faydalı qazıntılar haqqında ümumi məlumatlar

Faydalı qazıntılar, yerin təkində formalaşan və insanların iqtisadi, sənaye və texnoloji məqsədlər üçün istifadə etdiyi təbii mineral maddələrdir. Bu qazıntılar müxtəlif növlərə ayrılır: filiz faydalı qazıntıları (metal resursları), qeyri-filiz faydalı qazıntıları (kimyəvi və sənaye xammalları), yanacaq faydalı qazıntıları (kömür, neft, təbii qaz) və tikinti materialları (daş, qum, gips). Faydalı qazıntılar insan həyatında mühüm rol oynayır, çünki sənaye istehsalından tutmuş energetikaya qədər geniş tətbiq sahələrinə malikdir. Məsələn, dəmir polad istehsalında, neft yanacaq və plastik istehsalında, qızıl isə həm zərgərlikdə, həm də elektronika sənayesində istifadə olunur.

---

2. Faydalı qazıntılar haqqında ümumi anlayışlar

Faydalı qazıntıların ümumi anlayışı geoloji elmin və iqtisadiyyatın qovşağında yerləşir. Bu anlayış, faydalı qazıntıların formalaşma prosesləri, yataqların strukturu, təsnifatı və onların hasilatı ilə bağlıdır. Əsas anlayışlar:

1. Filiz və qeyri-filiz qazıntılar: Filiz faydalı qazıntılar metallardan ibarətdir, məsələn, dəmir, mis, qızıl. Qeyri-filizlər isə sənaye materiallarıdır, məsələn, kaolin, gips.

2. Endogen və ekzogen mənşəli qazıntılar: Endogen qazıntılar yer qabığının dərinliklərində maqmatik və metamorfik proseslər nəticəsində formalaşır. Ekzogen qazıntılar isə yer səthində, əsasən aşınma və çökmə prosesləri ilə yaranır.

3. Sənaye əhəmiyyəti: Faydalı qazıntılar iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində tətbiq olunur və ölkələrin strateji resursları hesab edilir. Azərbaycanın neft və qaz ehtiyatları bu mənada dünyada əhəmiyyətlidir.

---

3. Faydalı qazıntı yataqlarının yatım şəraiti

Yatım şəraiti faydalı qazıntı yataqlarının geoloji mühitdə yerləşmə formasıdır və onların hasilatı üçün vacibdir. Yatım şəraiti bir neçə əsas faktordan asılıdır:

1. Geoloji struktur: Qazıntılar tektonik qırılma zonalarında, antiklinallarda, sinklinallarda və ya vulkanik zonalarda yerləşə bilər.

2. Dərinlik: Yatağın səthə yaxın və ya dərin yerləşməsi onun hasilat üsuluna təsir edir. Səthi yataqlar açıq karxanalarla, dərin yataqlar isə şaxta üsulu ilə hasil olunur.

3. Təzyiq və temperatur: Dərin yataqlarda bu parametrlər yüksəkdir, bu da qazıntının xüsusiyyətlərinə təsir edə bilər. Məsələn, Azərbaycandakı neft yataqları (Abşeron yarımadası) əsasən çökmə formasiyalarda əmələ gəlib və dənizaltı strukturda yerləşir.

---

4. Faydalı qazıntı yataqlarının morfologiyası

Morfologiya faydalı qazıntı yataqlarının xarici görünüşünü və formasını təsvir edir. Yataqların morfologiyası onların əmələgəlmə prosesindən və geoloji mühitdən asılıdır. Əsas morfoloji formalar:

Təbəqəvari yataqlar: Çökmə mənşəli faydalı qazıntılarda müşahidə olunur, məsələn, kömür yataqları.

Lentvari yataqlar: Endogen proseslər nəticəsində yaranır, məsələn, qızıl damarları.

Boruvari yataqlar: Vulkanik mənşəli faydalı qazıntılara aiddir, məsələn, kimberlit borularında almaz yataqları.

---

5. Faydalı qazıntı yataqlarının morfologiyası və quruluşu

Morfologiya və quruluş bir-birini tamamlayan anlayışlardır. Morfologiya yatağın xarici görünüşünü, quruluş isə onun daxili təşkilini əhatə edir.

1. Morfologiya: Yatağın forma və ölçülərini, məsələn, səpinti yataqların yelpikvari formasını təsvir edir.

2. Quruluş: Qazıntının minerallarının yerləşməsi, strukturu və teksturasını araşdırır. Bu, hasilatın səmərəliliyinə birbaşa təsir edir. Məsələn, Azərbaycandakı "Çovdar" qızıl yatağı həm morfologiyası, həm də quruluşu baxımından dəyərli hesab olunur. 6. Faydalı qazıntı yataqlarının quruluşu

Faydalı qazıntı yataqlarının quruluşu onların daxili strukturunu və mineralların yerləşmə tərzini öyrənir. Quruluşun öyrənilməsi yataqların təsnifatı, genezisi və hasilatı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Yataqların quruluşuna təsir edən əsas amillər bunlardır:

1. Mineral komponentlər: Yataqda dominant olan mineral tərkibi. Məsələn, dəmir filiz yataqlarında hematit və maqnetit mineralları əsasdır.

2. Struktur: Yatağın geoloji forması və mineralların yerləşmə istiqamətləri. Bu, faydalı qazıntıların hasilat üsullarını müəyyənləşdirir.

3. Daxili tekstura: Mineralların ölçüsü, forması və qarşılıqlı yerləşmə vəziyyəti.

Azərbaycanın Misdağ və Daşkəsən dəmir filiz yataqları bu xüsusiyyətləri ilə tanınır.

---

7. Faydalı qazıntı yataqlarının strukturu və teksturası

Yataqların strukturu və teksturası onların daxili tərkibini təşkil edir. Struktur geoloji proseslərin təsirini, tekstura isə mineralların fiziki xüsusiyyətlərini təsvir edir:

Struktur: Yatağın forması, mövqeyi və geoloji mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi.

Tekstura: Mineralların ölçüsü, forması və yerləşmə qaydası. Məsələn, qızıl yataqlarında minerallar damarvari strukturlar əmələ gətirir, tekstura isə onların incə və ya iri kristallı olduğunu göstərir.

---

8. Faydalı qazıntı yataqlarının strukturu

Struktur yataqların məkan xarakteristikalarını və formalarını müəyyən edir. Əsas strukturlar:

1. Təbəqəvari struktur: Çökmə mənşəli yataqlar üçün səciyyəvidir.

2. Lentvari struktur: Maqmatik və metamorfik yataqlarda rast gəlinir.

3. Damarvari struktur: Ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gələn qızıl və gümüş yataqlarında müşahidə olunur.

Azərbaycanın Daşkəsən dəmir yataqları lentvari strukturun əla nümunəsidir.

---

9. Faydalı qazıntı yataqlarının teksturası

Tekstura mineralların daxili xüsusiyyətlərini təsvir edir:

1. Kristallik tekstura: Mineralların kristallıq dərəcəsini göstərir. Məsələn, almaz yataqları yüksək kristallik teksturaya malikdir.

2. Granulyar tekstura: Mineralların hissəcik ölçülərinə görə təsnif edilir. İri hissəcikli tekstura əsasən filiz yataqlarında rast gəlinir.

3. Sementli tekstura: Faydalı qazıntıların bir-birinə bağlanma dərəcəsini göstərir. Bu, əsasən sement yataqlarında müşahidə olunur.

---

10. Faydalı qazıntı yataqlarının təsnifatı və genezisi

Faydalı qazıntı yataqları əmələgəlmə şəraitlərinə görə təsnif edilir:

1. Endogen mənşəli yataqlar: Maqmatik və metamorfik proseslər nəticəsində yaranır. Misal: vulkanik zonalardakı mis yataqları.

2. Ekzogen mənşəli yataqlar: Yer səthində aşınma və çökmə prosesləri ilə əmələ gəlir. Məsələn, kömür yataqları.

3. Metamorfik yataqlar: Yüksək temperatur və təzyiq altında formalaşır. Məsələn, mərmər yataqları.

---

11. Faydalı qazıntı yataqlarının təsnifatı

Faydalı qazıntılar aşağıdakı əsas qruplara bölünür:

Filiz faydalı qazıntılar: Dəmir, mis, qızıl, uran kimi metalları əhatə edir.

Qeyri-filiz faydalı qazıntılar: Gips, kaolin, barit və s.

Yanacaq faydalı qazıntılar: Neft, təbii qaz, kömür.

Tikinti materialları: Qum, çınqıl, əhəng daşı.

Azərbaycanın təbii sərvətləri bu təsnifatın hər birində mövcuddur.

---

12. Faydalı qazıntı yataqlarının genezisi

Yataqların genezisi onların əmələgəlmə proseslərini öyrənir:

1. Maqmatik genezis: Lava və maqmanın soyuması nəticəsində yaranan faydalı qazıntılar.

2. Çökmə genezis: Su, külək və ya buzlaq vasitəsilə daşınan mineralların çökməsi ilə yaranır.

3. Metamorfik genezis: Yüksək təzyiq və temperatur şəraitində mövcud mineralların dəyişməsi nəticəsində əmələ gəlir.

13. Endogen mənşəli yataqlar

Endogen mənşəli faydalı qazıntı yataqları yerin dərinliklərində baş verən geoloji proseslər nəticəsində formalaşır. Əsasən maqmatik və metamorfik proseslərə aid edilən bu yataqlar planetin daxili dinamikası ilə sıx bağlıdır. Onların yaranmasında aşağıdakı mexanizmlər mühümdür:

1. Maqmatik yataqlar: Soyuyan maqmanın kristallaşması nəticəsində yaranır. Misal: nikel, platin, alüminium mineralları.

2. Pneumatolitik və hidrotermal yataqlar: Maqmanın qazlı və maye fazalarında formalaşan yataqlardır. Qızıl, gümüş və volfram yataqları bu qrupa aiddir.

3. Metamorfik yataqlar: Yüksək temperatur və təzyiq şəraitində mövcud süxurların tərkibcə dəyişməsi nəticəsində yaranır.

Azərbaycanın Daşkəsən dəmir filiz yataqları endogen mənşəli yataqların əla nümunəsidir.

---

14. Endogen mənşəli yataqların əmələgəlmə şəraitləri

Endogen yataqların formalaşması yerin daxili prosesləri ilə bağlıdır:

1. Maqmanın differensiasiyası: Maqmanın müxtəlif temperatur və təzyiqlər altında ayrı-ayrı minerallara ayrılması.

2. Hidrotermal proseslər: Maqmanın soyuyarkən buraxdığı isti su axınlarının süxurlarla reaksiyası nəticəsində yataqların yaranması.

3. Pneumatolitik proseslər: Maqmanın qazlı fazalarının süxurların boşluqlarında kristallaşması ilə yaranan yataqlar. Misal olaraq, Azərbaycanın Gədəbəy qızıl yatağını göstərmək olar.

---

15. Ekzogen mənşəli yataqlar

Ekzogen mənşəli yataqlar yer səthində və ya onun yaxın qatlarında baş verən geoloji proseslər nəticəsində formalaşır. Bunlar, əsasən, aşınma, çökmə və eroziya nəticəsində yaranır:

1. Çökmə yataqları: Su, külək və ya buzlaqlar vasitəsilə mineralların bir yerə toplanması.

2. Səpinti yataqları: Aşınma nəticəsində sərbəstləşmiş mineralların çaylar vasitəsilə bir yerə yığılması.

3. Aşınma qabıqları: Süxurların kimyəvi və fiziki aşınması nəticəsində formalaşır.

Azərbaycanın Naftalan neft yataqları ekzogen mənşəli yataqların bir nümunəsidir.

---

16. Ekzogen mənşəli yataqların əmələgəlmə şəraitləri

Ekzogen yataqların əmələgəlmə şəraiti əsasən səthi geoloji proseslərə əsaslanır:

1. Kimyəvi çökmə: Mineralların suda həll olub çöküntü formasında yığılması.

2. Fiziki aşınma: Süxurların külək, su və ya temperatur fərqləri nəticəsində parçalanması.

3. Orqanik proseslər: Canlı orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində yaranan yataqlar, məsələn, kömür və neft.

---

17. Çökmə yataqları

Çökmə yataqları əsasən su hövzələrində əmələ gəlir və müxtəlif mineralların su axınları vasitəsilə daşınıb çökdürülməsi nəticəsində yaranır. Bu yataqların xüsusiyyətləri:

1. Təbəqəvari quruluş: Yataqların çökmə formasiyalarda təbəqələr şəklində olması.

2. Kimyəvi və mexaniki mənşəli olması: Kimyəvi proseslər nəticəsində duz və gips, mexaniki proseslər nəticəsində isə qum və çınqıl yataqları yaranır.

Azərbaycanın Xəzər sahillərindəki duz yataqları çökmə yataqlarına aiddir.

---

18. Aşınma yataqları

Aşınma yataqları süxurların səthi aşınması nəticəsində formalaşır. Əsas növləri:

1. Kimyəvi aşınma: Süxurların tərkibindəki mineralların kimyəvi dəyişikliklərə uğraması.

2. Fiziki aşınma: Temperatur fərqləri, külək və su axını nəticəsində süxurların parçalanması.

3. Səpinti yataqlar: Aşınma nəticəsində mineralların çaylarla daşınıb müəyyən bir ərazidə yığılması.

---

19. Səpinti yataqları

Səpinti yataqları aşınma və eroziya prosesləri nəticəsində çaylar və axarlar vasitəsilə mineralların bir yerə toplanması ilə yaranır. Bu yataqlar əsasən qızıl, platin, almaz və kassiterit kimi minerallarla zəngindir.

---

20. Metamorfik yataqlar

Metamorfik yataqlar mövcud süxurların yüksək təzyiq və temperatur altında dəyişməsi nəticəsində yaranır. Bu yataqların əsas xüsusiyyətləri:

1. Yeni mineralların yaranması: Yüksək şəraitdə süxurların yenidən kristallaşması.

2. Strukturun dəyişməsi: Süxurların strukturunun və teksturasının tamamilə yenilənməsi. Misal olaraq mərmər yataqları metamorfik yataqlara daxildir.

21. Faydalı metal qazıntıları

Faydalı metal qazıntıları sənaye, texnologiya və zərgərlik sahələrində geniş istifadə olunan metalların çıxarıldığı yataqları əhatə edir. Onların əsas xüsusiyyətləri və təsnifatı:

1. Qara metallar: Dəmir və polad istehsalında istifadə edilən metallar (dəmir, manqan).

2. Əlvan metallar: Yüngül və korroziyaya davamlı metallar (mis, alüminium, sink).

3. Nəcib metallar: Dəyərli və korroziyaya davamlı metallar (qızıl, gümüş, platin).

4. Nadir metallar: İqtisadi və texnoloji əhəmiyyətə malik xüsusi metallar (tantal, volfram).

Azərbaycanın Daşkəsən dəmir filiz yataqları və Gədəbəy qızıl yatağı faydalı metal qazıntılarının mühüm nümunəsidir.

---

22. Qara metal yataqları

Qara metal yataqlarına dəmir, manqan və xrom kimi metallar daxildir. Bu metallar əsasən polad və digər ərintilərin hazırlanmasında istifadə olunur.

1. Dəmir yataqları: Dəmir filizi ən geniş yayılmış faydalı qazıntılardan biridir və dünya iqtisadiyyatı üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

2. Manqan yataqları: Polad istehsalında mühüm rola malikdir.

3. Xrom yataqları: Xromium ərintiləri paslanmayan polad istehsalında istifadə olunur.

Azərbaycanın Daşkəsən dəmir filiz yataqları bu sahədə böyük strateji əhəmiyyətə malikdir.

---

23. Legirləyici metalların yataqları

Legirləyici metallar poladın və digər ərintilərin xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün istifadə olunur. Bunlara volfram, molibden, vanadium və digər metallar daxildir.

Volfram yataqları: Sərtlik və yüksək temperatura davamlılıq xüsusiyyətlərinə görə sənayedə geniş istifadə edilir.

Molibden yataqları: Poladın yüksək istilik və korroziyaya davamlılığını artırır.

Vanadium yataqları: Xüsusilə polad istehsalında gücləndirici element kimi istifadə olunur.

Azərbaycanın filiz yataqları arasında bu metalların ehtiyatları məhduddur, lakin regional miqyasda potensial tədqiqatlar mövcuddur.

---

24. Kobalt yataqları

Kobalt yataqları elektrik batareyaları, aerokosmik sənaye və yüksək temperaturda işləyən ərintilər üçün mühümdür. Kobalt endogen mənşəli yataqlarda, xüsusilə nikel və mis filizlərində yanaşı rast gəlinir. Dünyada ən iri kobalt yataqları Afrika və Avstraliyada yerləşir.

---

25. Nikel yataqları

Nikel yataqları paslanmayan polad və digər yüksək dəyərli ərintilərin hazırlanmasında mühüm rol oynayır.

1. Maqmatik mənşəli yataqlar: Dərin maqma kameralarında nikel minerallarının kristallaşması ilə yaranır.

2. Çökmə yataqları: Su axınları ilə nikelin minerallaşması prosesləri nəticəsində formalaşır.

Azərbaycanın nikel yataqları məhduddur, lakin potensial tədqiqatlar davam edir.

---

26. Titan yataqları

Titan yataqları yüksək möhkəmlik və yüngüllük xüsusiyyətlərinə görə aerokosmik, tibbi və kimya sənayesi üçün vacibdir. Titan əsasən ilmenit və rutil minerallarında rast gəlinir. Dünyanın iri titan yataqları Avstraliya və Kanadadadır.

---

27. Alüminium xammalı

Alüminium ən yüngül və geniş istifadə olunan metaldır. Onun əsas xammalı boksit yataqlarıdır. Alüminium elektrik naqillərində, aerokosmik texnologiyada və qablaşdırmada geniş istifadə olunur.

Azərbaycanın alunit yataqları (Daşkəsən rayonunda) alüminium istehsalı üçün istifadə edilmişdir.

---

28. Boksit yataqları

Boksit yataqları alüminium istehsalının əsas mənbəyidir. Bu yataqlar tropik iqlimlərdə geniş yayılmışdır və əsasən kimyəvi aşınma nəticəsində əmələ gəlir. Dünyada ən iri boksit ehtiyatları Avstraliya, Braziliya və Qvineyada yerləşir.

---

29. Alunit yataqları

Alunit həm alüminium, həm də kalium sulfat mənbəyi kimi istifadə olunur. Bu yataqlar vulkanik mənşəli zonalarda rast gəlinir. Azərbaycanın Daşkəsən bölgəsində alunit yataqları geniş şəkildə istismar edilmişdir.

---

30. Əlvan metal yataqları

Əlvan metallar (mis, sink, qurğuşun və s.) sənayenin bir çox sahələrində geniş tətbiq tapır. Bu yataqlar həm endogen, həm də ekzogen mənşəli ola bilər.

Mis yataqları: Sənaye üçün ən vacib əlvan metallar arasında yer alır.

Sink və qurğuşun yataqları: Tikinti və enerji sektorunda istifadə olunur.

Azərbaycanın Gədəbəy və Filizçay yataqları əlvan metal yataqlarının nümunələridir. 31. Nəcib metal yataqları

Nəcib metallar, xüsusilə qızıl, gümüş və platin, yüksək dəyərli və korroziyaya davamlı olmaları ilə seçilir. Bu metallar həm iqtisadi, həm də texnoloji baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir:

1. Qızıl yataqları: Qızıl adətən damarvari strukturlarda, səpinti yataqlarda və hidrotermal sistemlərdə rast gəlinir.

2. Gümüş yataqları: Gümüş əsasən qızıl və qurğuşun filizlərində yanaşı olur.

3. Platin yataqları: Əsasən maqmatik mənşəli yataqlarda rast gəlinir. Azərbaycanın Gədəbəy qızıl yatağı bu sahədə tanınmış nümunələrdəndir.

---

32. Nadir metallar və nadir-torpaq metalların yayılması

Nadir metallar sənayenin müasir sahələri, xüsusilə elektronika və aerokosmik texnologiya üçün mühümdür. Nadir-torpaq elementləri isə (neodim, terbium, disprosium) maqnitlərdə, akkumulyatorlarda və LED texnologiyasında istifadə olunur.

Əsas yataqlar: Çində (dünya ehtiyatlarının 70%-i), ABŞ-da və Avstraliyada yerləşir. Azərbaycanda bu metalların ehtiyatları tədqiq edilməmişdir.

---

33. Nadir metallar və onların yayılması

Nadir metallar (volfram, molibden, tantal və s.) yüksək möhkəmlik və istilik müqaviməti ilə seçilir. Onların yataqları əsasən maqmatik proseslər nəticəsində yaranır. Dünyanın əsas nadir metal yataqları Çin, Rusiya və Kanadadadır.

---

34. Nadir-torpaq metalları və onların yayılması

Nadir-torpaq elementləri sənayedə strateji əhəmiyyətə malikdir. Bu metallar:

1. Elektronika və optikada: Akustik cihazlar və lazerlər üçün vacibdir.

2. Maqnitlərdə: Elektrikli avtomobillərin mühərriklərində istifadə olunur. Əsas ehtiyatlar Çin və Avstraliyada yerləşir.

---

35. Nadir-səpələnmiş elementlər və onların yayılması

Bu elementlər (indium, gallium, selenium) yüksək texnoloji istehsalatda geniş istifadə olunur. Onların yataqları əsasən sink və alüminium yataqları ilə yanaşı tapılır.

---

36. Radioaktiv elementlər və onların yayılması

Radioaktiv elementlərdən (uran, torium) nüvə enerjisi istehsalında istifadə olunur. Bu yataqlar əsasən Kanada, Qazaxıstan və Avstraliyada yerləşir. Azərbaycanın bu sahədə məlum ehtiyatları yoxdur.

---

37. Qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqları

Qeyri-filiz faydalı qazıntılar sənaye və tikinti üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bunlara kaolin, barit, bentonit, zeolit və gips daxildir. Bu yataqların əksəriyyəti kimyəvi və çökmə prosesləri ilə yaranır.

---

38. Qeyri-filiz faydalı qazıntı yataqlarının təsnifatı

Bu yataqlar bir neçə qrupa ayrılır:

1. Tikinti materialları: Qum, çınqıl, mərmər.

2. Kimyəvi xammallar: Barit, fosforit, kaolin.

3. Optik materiallar: Kvars.

4. Yanacaq materialları: Neft və qaz.

---

39. Optik xammal yataqları

Optik xammallar (kvars, fluorit) şüşə istehsalında, optik cihazlarda və lazer texnologiyalarında istifadə olunur. Bu yataqlar yüksək təmizlik dərəcəsi tələb edir və əsasən kvars damarlarında rast gəlinir.

---

40. Kükürd xammalı, onların yayılması və yataqları

Kükürd kimyəvi sənayedə, xüsusilə gübrə istehsalında geniş istifadə olunur. Yataqlar vulkanik zonalarda və çökmə süxurlarında yerləşir. Dünyada əsas kükürd yataqları ABŞ, Kanada və Rusiyadadır.

---

41. Fosforitlər, onların yayılması və yataqları

Fosforitlər kənd təsərrüfatı gübrələrinin əsas mənbəyidir. Yataqlar adətən dəniz çökmə formasiyalarında formalaşır. Ən iri fosforit yataqları ABŞ, Çin və Rusiyadadır.

---

42. Apatitlər, onların yayılması və yataqları

Apatitlər fosfor gübrələrinin istehsalında istifadə olunur. Bu minerallar hidrotermal proseslər nəticəsində yaranır və əsas yataqlar Rusiya və Kanadadadır.

---

43. Boratlar, onların yayılması və yataqları

Boratlar şüşə, keramika və kimya sənayesində mühümdür. Ən iri yataqlar Türkiyə, ABŞ və Argentinada yerləşir.

---

44. Kaolinlər, onların yayılması və yataqları

Kaolin yüksək təmizliyə malik ağ gil süxurdur və keramika, kağız istehsalında istifadə olunur. Bu yataqlar əsasən çökmə formasiyalarında rast gəlinir.

---

45. Bentonitlər, onların yayılması və yataqları

Bentonitlər qazma məhlulları, sement və dərman sənayesində istifadə olunur. Bu yataqlar vulkanik külün aşınması nəticəsində yaranır. Azərbaycanın bəzi rayonlarında bentonit ehtiyatları mövcuddur. 46. Baritlər, onların yayılması və yataqları

Barit kimyəvi xammal kimi, əsasən qazma məhlullarında və boyaların istehsalında geniş istifadə olunur. Barit yataqları çökmə süxurlarında formalaşır və əsasən ABŞ, Çin və Hindistanda rast gəlinir. Azərbaycanın Daşkəsən rayonunda da barit yataqları mövcuddur.

---

47. Zeolitlər, onların yayılması və yataqları

Zeolitlər sənayenin müxtəlif sahələrində, xüsusilə suyun təmizlənməsində və katalizator kimi istifadə olunur. Bu yataqlar vulkanik süxurların dəyişməsi nəticəsində yaranır. Dünyada ən iri zeolit yataqları Yunanıstan, ABŞ və Türkiyədə yerləşir.

---

48. Azərbaycanın təbii sərvətləri

Azərbaycan zəngin təbii sərvətləri ilə tanınır. Əsas sərvətlərə neft, təbii qaz, dəmir filizi, qızıl, mis və tikinti materialları daxildir. Xəzər hövzəsi ölkənin neft və qaz ehtiyatlarının əsas mənbəyidir. Azərbaycanın Gədəbəy, Daşkəsən və Çovdar kimi bölgələri mineral sərvətlərlə zəngindir.

---

49. Azərbaycanın faydalı qazıntılarının dünəni və bu günü

Azərbaycanın faydalı qazıntıları qədim dövrlərdən istifadə olunmuşdur. Şirvanşahlar dövründə neft və duz çıxarılması geniş yayılmışdı. Sovet dövründə Daşkəsən dəmir yataqları və neft hasilatı sürətlə inkişaf etdi. Müasir dövrdə işğaldan azad olunmuş ərazilərdə yeni yataqların istismarı planlaşdırılır.

---

50. Azərbaycanın faydalı filiz yataqları

Azərbaycanın faydalı filiz yataqları arasında Daşkəsən dəmir filizi, Gədəbəy mis və qızıl yataqları, Filizçay polimetal yataqları əsas yer tutur. Bu yataqlar həm daxili istehsalat, həm də ixrac üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.

---

51. Dəmir filiz yataqları

Dəmir filizi əsasən Daşkəsən rayonunda yerləşir. Bu yataqlar maqnetit və hematit mineralları ilə zəngindir. Dəmir filizləri polad istehsalında əsas xammaldır.

---

52. Xromit filiz yataqları

Xromitlər polad ərintilərinin hazırlanmasında və paslanmayan metalların istehsalında istifadə olunur. Azərbaycanda xromit yataqları məhduddur, lakin regionda ehtimal olunan ehtiyatlar mövcuddur.

---

53. Mis filiz yataqları

Mis yataqları Azərbaycanda əsasən Gədəbəy və Qarabağ zonasında yerləşir. Mis sənayenin bir çox sahəsində, xüsusilə elektrik naqillərində və ərintilərdə geniş istifadə olunur.

---

54. Qurğuşun filiz yataqları

Qurğuşun filizləri Azərbaycanın Filizçay yatağında rast gəlinir. Qurğuşun əsasən akkumulyator istehsalında, həmçinin kimya sənayesində istifadə olunur.

---

55. Sink filiz yataqları

Sink yataqları qurğuşunla yanaşı olaraq, polimetal yataqlarda formalaşır. Azərbaycanın Filizçay yatağı sink hasilatı üçün əhəmiyyətlidir.

---

56. Molibden yataqları

Molibden yüksək temperaturda istifadə olunan ərintilərin hazırlanmasında istifadə olunur. Azərbaycanın bu sahədə məlum yataqları olmasa da, qonşu bölgələrdə tədqiqatlar davam edir.

---

57. Civə yataqları

Civə yataqları əsasən Şamaxı və Kəlbəcər rayonlarında yerləşir. Civə müxtəlif sənaye proseslərində, xüsusilə kimya sahəsində tətbiq olunur.

---

58. Qızıl yataqları

Azərbaycanın qızıl yataqları arasında Gədəbəy, Çovdar və Dağlıq Qarabağda yerləşən yataqlar önəmlidir. Qızıl həm iqtisadi dəyəri, həm də sənayedə istifadəsi ilə vacibdir.

---

59. İşğaldan azad olunmuş ərazilərin faydalı qazıntıları

İşğaldan azad olunmuş ərazilər faydalı qazıntılarla zəngindir. Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda qızıl, mis, molibden, kobalt və digər resursların böyük ehtiyatları mövcuddur. Bu yataqların bərpası və istismarı ölkə iqtisadiyyatına töhfə verəcək.

---

60. Azərbaycanın filiz yataqları və təzahürləri

Azərbaycanın filiz yataqları əsasən Daşkəsən, Gədəbəy, Filizçay və Kəlbəcər rayonlarında yerləşir. Bu yataqlar müxtəlif filiz resursları ilə zəngindir və ölkənin metal sənayesi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.