Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Tarixi Böyük Türküstanın yerli xalqlarından biri də Qırğız Türkləridir. Çin sərhəddində yerləşən Türk ölkəsi Qırğızıstan Qırğız Türklərinin yaşadığı tarixi Türküstanın bir parçasıdır. Qədim Çin və İslam müəllifləri Qırğızları "qumral saçlı, mavi gözlü və uzun boylu" kimi təsvir etmişlər. VIII əsrə aid bir Tibet mənbəsinə görə də "Uyğurlara bəzən dost, bəzən düşmən olan Qırğızlar mavi gözlü və qızıl saçlıdırlar" . Tarixi mənbələrə əsaslanaraq tədqiqatçılar həm də belə bir fikir irəli sürürlər ki: "Şimalda yaşayan Qırğız, Peçenek, Qıpçak və Bulqarlar ağ, cənubdakılar isə iqlim şəraitinə görə əsmər rəngdə olmuşlar" . Çin mənbəsi olan "Tan-su"ya görə "Qırğızlar hər fəsli üç ay hesab etmiş və onları on iki heyvan adı ilə adlandırıb təqvim kimi istifadə etmiş, ilkin başlanğıcına da "Mo-chenq ay" yəni "Buz ay" demişlər" . Qədim Qırğızlar ilin müəyyən günlərində toplanar, şənlik edər, musiqiçilər musiqi səsləndirər, mahnı oxuyar, rəqs edər, içki içər, Şamanlarını dinləyərdilər. Şamanları onlara il boyu nələrin baş verəcəyi haqqında məlumatlar verər, onlar da Şamanlarının dediyinə inanardılar. Şamanların tövsiyəsi olmadan ordunu toplamaz və savaşa getməzdilər. Onlar Şamanların verdiyi məlumatların Tanrıdan gəldiyinə inanardılar. Qırğız Şaman inancı da digər Türklərdəki kimi olmuşdur. Onlar da xəstə olduqda, uşaq dünyaya gətirdikdə və s. Şaman çağırardılar. Qədim qırğızlar islamdan öncə ölülərini hindlilər kimi yandırardılar. İslamı qəbul etdikdən sonra isə onu dəfn etməyə başladılar. Böyük Hun İmperatorluğu dağıldıqdan sonra meydana çıxan Ağ Hun dövlətini Göy Türklər, Göy Türk dövlətini Uyğurlar, Uyğur dövlətini isə Qırğızlar əvəz etdi. Qədim Çin mənbələrində adı keçən Türk boyları, o cümlədən də Qırğızlar köçəri Türk tayfaları sayılsalar da bəzi Çin qaynaqlarında göstərilir ki: "Hər Türk qəbiləsinin özlərinəməxsus bir ərazisi var" . Hun İmperatorluğu yıxıldıqdan sonra Qırğızlar bir müddət "Xakas" adlandırılsalar da sonradan yenə də tarix səhnəsində Qırğızlar kimi tanınmışlar. Qədim Göy Türk yazılarında Qırğızlar ən qədim Türk qövmlərindən biri kimi göstərilmişdir. Tarixdə ilk Qırğız dövləti eradan əvvəl ikinci yüzildə indiki Qırğızıstan ərazisində qurulmuşdur. İlk əvvəl Böyük Hun İmreratorluğunun tərkibində yaşayan Qırğızlar İmperatorluğun çöküşündən sonra öz dövlətlərini qurmuşlar. V əsrdə meydana çıxan Göy Türk dövləti ərazilərini genişləndirərək Qırğızları da özlərinə tabe etmiş, bu dövlət yıxılana qədər Göy Türklərin hakimiyyəti altında qalmışlar. İki yüz ildən sonra yıxılan Göy Türk İmperatorluğundan sonra Qırğızlar yenidən öz dövlətlərini qurmağa çalışmış və öz müstəqilliklərini qorumaq üçün Uyğurlarla uzun müddət müharibə şəraitində yaşamışlar. Qırğızlar ikinci Göy Türk Xaqanlığı dövründə təkrar 758-ci ildə Uyğur Xaqanlığına bağlanmışlar. Göy Türk xaqanları, xüsusilə ikinci Göy Türk xaqanlığının qurucusu Bilgə Xaqan tabeliyində olan və hətta onlara qarşı üsyan edən Oğuz, Türkeş və Qırğızları Türk kimi göstərir və onları "Öz Türk millətim" deyə adlandırır, "Yanıldıqları üçün yazıq etdiklərini" bildirirdi . Həhayət Qırğızlar 840-cı ildə şiddətli hücuma keçərək Uyğur dövlətini yıxmış, Ötükəndə öz dövlətlərini qurmuşdular. Qırğızlarla Uyğurların - bu iki Türk xalqının bir-biri ilə uzun müddətli çatışmaları qonşu Çinin işinə yaramışdı. Fürsətdən istifadə edən Çinlilər daha geniş əraziləri zəbt edərək Qırğızları öz ölkələrini belə tərk edib köçəri həyat sürməyə məcbur etmişlər. 920-ci ildə Monqolustanı ələ keçirən Kitanlar (Çində Liao sülaləsi) Qırğızları Ötükən bölgəsindən də çıxarmağa müvəffəq olmuşdular. Daha sonra 1207-ci ildə Çingiz Xan Monqolustanı və bütövlükdə Asiyanın böyük bir qismini öz hakimiyyəti altında birləşdirmək məqsədi ilə Merkit və Haymanlarla yanaşı Qırğızları da öz itaəti altına almışdı. 1218-ci ildə Moğollara qarşı çıxdıqları üçün Çingiz xanın oğlu Cuci tərəfindən məğlub edilən Qırğızların ondan sonra artıq xaqanları olmamış və onlar iki hissəyə ayrılaraq bir qismi də Tolu ulusuna tabe tutulmuşdu. Sonra onlar Tanrı Dağlarının cənub-qərb bölgəsinə köç edərək qısa bir dövrdə Xokand dövlətinin yönətimi altında olmuş, bir müddət sonra isə sayları artdığından Xokand dövlətinin yönətimini ələ keçirmiş və bu dövləti Qırğız dövlətinə çevirmişdilər. XVIII əsrdə Xokand dövlətinin Qırğızların yönətimində güclənməsi Buxara Əmirliyini narahat etmiş və XIX əsrin əvvəllərində iki Türk xanlığı arasında başlanan çəkişmə nəticəsində hər iki xanlıq zəifləmiş, fürsətdən istifadə edən çar Rusiyası bütün bölgəni işğal etmişdi. Çar Rusiyasının Türküstanı işğal etməsi ilə bölgədə yeni bir dövr başlamış, digər Türk xalqları kimi Qırğızlar da çar Rusiyasının müstəmləkəsi altında yaşamağa məcbur olmuşlar. Bu müddətdə Qırğızların bir qismi vətənlərində qalsa da çoxlu miqdarda Qırğız Türkü Çinə qaçmaq məcburiyyətində qalmışlar. Orta Asiyanı Ruslara vermək istəməyən İngilislər də yetərli yardım etmədiyindən Türküstan əyalətlərinin qərb hissəsi Rusların, Şərq hissəsi isə Çinlilərin əlinə keçdi. Beləliklə bütün Orta Asiya Türkləri kimi Qırğızların da müstəqilliyinə son qoyulmuşdu. Çox qəribədir ki, nə I Dünya müharibəsinin sonuna qədər Avstriya və Almaniya arasında bölüşdürülmüş Çexoslavakiyaya Avstriya Çexoslavakiyası və Alman Çexoslavakiyası, nə də II Dünya müharibəsindən sonra Şərqi Almaniyaya Rus Almaniyası deyilmədiyi halda, bir çox xarici müəlliflər Sovet İmperiyası dağılmamışdan öncə tarixi Türküstan ərazisinin Şərq hissəsini Çin Türküstanı, Qərb hissəsini isə Rus Türküstanı (həmçinin Sovet Azərbaycanı və İran Azərbaycanı) kimi qələmə vermişlər ki, bu da siyasi xarakter daşıyan böyük bir tarixi xətadır. Çünki bu bölgənin bütövlükdə tarixi-coğrafi adı məhz Türküstandır ki, iki hissədən - Doğu Türküstandan və Batı Türküstandan ibarətdir. Çar Rusiyasının çökməsindən sonra digər Türküstan Türkləri ilə bərabər Qırğızlar da müstəqillik uğrunda mübarizə aparmış, lakin Qızıl Ordu tərəfindən Türküstan yenidən bolşevik Rusiyasının müstəmləkəsinə çevrilmişdir. Bütün bunlar da azmış kimi Sovet Rusiyası və Kommunist Çin rəhbərləri Türküstan adını tarixdən silmək üçün Qərbi Türküstanı Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikistana, Şərqi Türküstanı isə Əfqanıstan və Sinkian adı ilə yeddi yerə böldülər və Sovet İttifaqı, Çin və Əfqanıstan çatısı altına aldılar. Sovet Rusiyasının kollektiv - kolxoz təsərrüfatı siyasətinə qarşı çıxan Qırğızlar zaman-zaman üsyan etmiş, lakin kənardan heç bir dəstək almadıqlarından bu üsyanlar qanla yatırılmışdır. Bu da azmış kimi Sovet Rusiyası Qafqazda olduğu kimi bu bölgədə də 1990-cı ildə Oş bölgəsində Qırğız Türkləri ilə Özbək Türkləri arasında etnik çatışma salmış, iki Türk xalqını bir-birinə qırdırmış (Axısqa türkləri ilə Özbəklər kimi), arada düşmənçilik yaratmağa çalışmışlar. Sovet İttifaqı zamanında Ruslar Qırğız Türk kimliyini yox etməyə çalışsalar da Qırğız milli ziyalıları buna imkan verməmiş, bütün Orta Asiya türkləri kimi Qırğızlar da rus müstəmləkəsi şəraitində öz mövcudluqlarını qoruyub saxlaya bilmişlər. Sovet İmperiyasının çökməsi ilə Qırğızlar da başqa Türk xalqları kimi 31 avqust 1991-ci ildə öz Müstəqil Cümhuriyyətlərini elan etmişlər. Sovet İmperiyası kimi Çin İmpreriyası və Əfqanıstan da gec-tez parçalanacaq və Tarixi Böyük Türküstan yenidən bərpa olunacaq. Bugünkü Qırğızıstan Respublikasının ərazisi 198.500 kv.km, əhalisi təqribən 5 milyon 500 min nəfərdir. Tarixdə olduğu kimi bu gün də Qırğızlar Qırğızıstandan başqa Özbəkistanda, Uyğurustanda, Əfqanıstanda, Tacikistanda və dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşamaqdadırlar. Hətta Uyğur-Sincuq Muxtar bölgəsində bir Qızılsu Qırğız Muxtar Əyaləti də bulunmaqdadır. Qırğızıstan Respublikası idarəçilik baxımından Bişkək, Cəlilabad, Oş, İssık Göl, və Tanrı Dağları adlı beş bölgəyə, iqtisadi baxımdan isə Fərqanə, Talas, Çu, Kəbin və İssık Göl bölgələrinə ayrılmışdır. Qırğızıstan bir kənd təsərrüfatı ölkəsi olsa da yeraltı və yerüstü sərvətləri ilə zənginldir. Ölkədə iqtisadiyyatın əsasını heyvandarlıq və əkinçilik təşkil edir. Ölkənin 50 faizi 1000-3000 metr, 25 faizi 3000-4000 metr yüksəklikdə, qalan 25 faizi isə Fərqanə vadisi olmaqla düzənlikdə yerləşir. Ölkə Tanrı Dağları və Alatay sıra dağları ilə əhatə olunmuşdur. Yüksək dağlardan axıb gələn çaylar iti axınlı olduğundan elektrik enercisi əldə etməyə çox yararlıdır. Qırğızıstanda əldə edilən enercinin böyük bir hissəsi Qazaxıstan, Özbəkistan və Tacikistana nəql edilir. Dünyadakı ikinci böyük krater gölu olan İssık Göl (6202 kv.km) böyük bir su ehtiyatına malikdir. Əhalinin əsas hissəsi - 42 faizindən çoxu yaşamağa münasib bölgə olan Fərqanə vadisində yerləşib. Ölkənin quzey və güney-batısından civə, kömür, neft, sink, sürmə (antimon), İssık Göl ətrafında isə kükürd çıxarılır. Ölkədə konservləşdirmə xeyli inkişaf edib. Müstəqilliyin ilk illərindən ağır iqtisadi durumda olan Qırğızıstan Respublikası özünü toplayaraq xarici aləmə açılmaqla Orta Asiyanın "İsveçrəsi" olmağı bir milli hədəf kimi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Ölkə bütün yönlərdə istədiyi nəticələri əldə etməyə çalışmaqdadır. İlk əvvəl öz vətənlərində çoxluq təşkil etməyən Qırğızlar müstəqillik qazandıqdan sonra ölkə əhalisinin demək olar ki, 80 faizi Qırğızlardan ibarətdir. Ölkədə Qırğızlardan başqa Ruslar, Özbəklər, Almanlar, Tatarlar, Ukraynalılar, Uyğurlar, Qazaxlar, Dunqanlar və Taciklər yaşamaqdadır. Doğu Türküstan ilə sərhəd olan Qırğızıstan kiçik bir ölkə olduğu üçün Çinin təhdidi altındadır. Qırğızıstan gələcəkdə iqtisadi cəhətdən yüksəlsə də bu Çin təhdidinə qarşı yetərli deyil. Ona görə də bütün Türk Cümhuriyyətləri Qırğızıstanla hər cəhətdən yaxın əlaqələr yaratmalı, bir-birinə dayaq olmalıdırlar ki, xarici təhdidlərə birgə cavab verə bilsinlər. Qırğızıstan Moskvayönlü Əskər Akayevdən sonra risqli addımlar atmaqda, Türk dövlətləri ilə əlaqələri daha da genişləndirməkdədir. Azərbaycan Respublikası kimi Qırğızıstan da Türküstanın digər Cümhuriyyətlərindən irəli gələrək öz ölkəsində yalnız Türkiyə tərəfindən tanınan Kipr Türk Respublikasının təmsilçiliyini açıb.
İstinad
- Prof.Dr. Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyyəti Məfkurəsi Tarihi, Ankara, 1968, səh. 27
- Osman Turan, göstərilən əsəri, səh. 27-28
- Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, səh. 50, 52
- Osman turan, Göstərilən əsəri, səh. 119
- Osman Turan, Göstərilən əsəri, səh. 22, 89
Mənbə
- Tanrıdağın qucağında - Qırğız Türkləri
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Tarixi Boyuk Turkustanin yerli xalqlarindan biri de Qirgiz Turkleridir Cin serheddinde yerlesen Turk olkesi Qirgizistan Qirgiz Turklerinin yasadigi tarixi Turkustanin bir parcasidir Qedim Cin ve Islam muellifleri Qirgizlari qumral sacli mavi gozlu ve uzun boylu kimi tesvir etmisler VIII esre aid bir Tibet menbesine gore de Uygurlara bezen dost bezen dusmen olan Qirgizlar mavi gozlu ve qizil saclidirlar Tarixi menbelere esaslanaraq tedqiqatcilar hem de bele bir fikir ireli sururler ki Simalda yasayan Qirgiz Pecenek Qipcak ve Bulqarlar ag cenubdakilar ise iqlim seraitine gore esmer rengde olmuslar Cin menbesi olan Tan su ya gore Qirgizlar her fesli uc ay hesab etmis ve onlari on iki heyvan adi ile adlandirib teqvim kimi istifade etmis ilkin baslangicina da Mo chenq ay yeni Buz ay demisler Qedim Qirgizlar ilin mueyyen gunlerinde toplanar senlik eder musiqiciler musiqi seslendirer mahni oxuyar reqs eder icki icer Samanlarini dinleyerdiler Samanlari onlara il boyu nelerin bas vereceyi haqqinda melumatlar verer onlar da Samanlarinin dediyine inanardilar Samanlarin tovsiyesi olmadan ordunu toplamaz ve savasa getmezdiler Onlar Samanlarin verdiyi melumatlarin Tanridan geldiyine inanardilar Qirgiz Saman inanci da diger Turklerdeki kimi olmusdur Onlar da xeste olduqda usaq dunyaya getirdikde ve s Saman cagirardilar Qedim qirgizlar islamdan once olulerini hindliler kimi yandirardilar Islami qebul etdikden sonra ise onu defn etmeye basladilar Boyuk Hun Imperatorlugu dagildiqdan sonra meydana cixan Ag Hun dovletini Goy Turkler Goy Turk dovletini Uygurlar Uygur dovletini ise Qirgizlar evez etdi Qedim Cin menbelerinde adi kecen Turk boylari o cumleden de Qirgizlar koceri Turk tayfalari sayilsalar da bezi Cin qaynaqlarinda gosterilir ki Her Turk qebilesinin ozlerinemexsus bir erazisi var Hun Imperatorlugu yixildiqdan sonra Qirgizlar bir muddet Xakas adlandirilsalar da sonradan yene de tarix sehnesinde Qirgizlar kimi taninmislar Qedim Goy Turk yazilarinda Qirgizlar en qedim Turk qovmlerinden biri kimi gosterilmisdir Tarixde ilk Qirgiz dovleti eradan evvel ikinci yuzilde indiki Qirgizistan erazisinde qurulmusdur Ilk evvel Boyuk Hun Imreratorlugunun terkibinde yasayan Qirgizlar Imperatorlugun cokusunden sonra oz dovletlerini qurmuslar V esrde meydana cixan Goy Turk dovleti erazilerini genislendirerek Qirgizlari da ozlerine tabe etmis bu dovlet yixilana qeder Goy Turklerin hakimiyyeti altinda qalmislar Iki yuz ilden sonra yixilan Goy Turk Imperatorlugundan sonra Qirgizlar yeniden oz dovletlerini qurmaga calismis ve oz musteqilliklerini qorumaq ucun Uygurlarla uzun muddet muharibe seraitinde yasamislar Qirgizlar ikinci Goy Turk Xaqanligi dovrunde tekrar 758 ci ilde Uygur Xaqanligina baglanmislar Goy Turk xaqanlari xususile ikinci Goy Turk xaqanliginin qurucusu Bilge Xaqan tabeliyinde olan ve hetta onlara qarsi usyan eden Oguz Turkes ve Qirgizlari Turk kimi gosterir ve onlari Oz Turk milletim deye adlandirir Yanildiqlari ucun yaziq etdiklerini bildirirdi Hehayet Qirgizlar 840 ci ilde siddetli hucuma kecerek Uygur dovletini yixmis Otukende oz dovletlerini qurmusdular Qirgizlarla Uygurlarin bu iki Turk xalqinin bir biri ile uzun muddetli catismalari qonsu Cinin isine yaramisdi Fursetden istifade eden Cinliler daha genis erazileri zebt ederek Qirgizlari oz olkelerini bele terk edib koceri heyat surmeye mecbur etmisler 920 ci ilde Monqolustani ele keciren Kitanlar Cinde Liao sulalesi Qirgizlari Otuken bolgesinden de cixarmaga muveffeq olmusdular Daha sonra 1207 ci ilde Cingiz Xan Monqolustani ve butovlukde Asiyanin boyuk bir qismini oz hakimiyyeti altinda birlesdirmek meqsedi ile Merkit ve Haymanlarla yanasi Qirgizlari da oz itaeti altina almisdi 1218 ci ilde Mogollara qarsi cixdiqlari ucun Cingiz xanin oglu Cuci terefinden meglub edilen Qirgizlarin ondan sonra artiq xaqanlari olmamis ve onlar iki hisseye ayrilaraq bir qismi de Tolu ulusuna tabe tutulmusdu Sonra onlar Tanri Daglarinin cenub qerb bolgesine koc ederek qisa bir dovrde Xokand dovletinin yonetimi altinda olmus bir muddet sonra ise saylari artdigindan Xokand dovletinin yonetimini ele kecirmis ve bu dovleti Qirgiz dovletine cevirmisdiler XVIII esrde Xokand dovletinin Qirgizlarin yonetiminde guclenmesi Buxara Emirliyini narahat etmis ve XIX esrin evvellerinde iki Turk xanligi arasinda baslanan cekisme neticesinde her iki xanliq zeiflemis fursetden istifade eden car Rusiyasi butun bolgeni isgal etmisdi Car Rusiyasinin Turkustani isgal etmesi ile bolgede yeni bir dovr baslamis diger Turk xalqlari kimi Qirgizlar da car Rusiyasinin mustemlekesi altinda yasamaga mecbur olmuslar Bu muddetde Qirgizlarin bir qismi vetenlerinde qalsa da coxlu miqdarda Qirgiz Turku Cine qacmaq mecburiyyetinde qalmislar Orta Asiyani Ruslara vermek istemeyen Ingilisler de yeterli yardim etmediyinden Turkustan eyaletlerinin qerb hissesi Ruslarin Serq hissesi ise Cinlilerin eline kecdi Belelikle butun Orta Asiya Turkleri kimi Qirgizlarin da musteqilliyine son qoyulmusdu Cox qeribedir ki ne I Dunya muharibesinin sonuna qeder Avstriya ve Almaniya arasinda bolusdurulmus Cexoslavakiyaya Avstriya Cexoslavakiyasi ve Alman Cexoslavakiyasi ne de II Dunya muharibesinden sonra Serqi Almaniyaya Rus Almaniyasi deyilmediyi halda bir cox xarici muellifler Sovet Imperiyasi dagilmamisdan once tarixi Turkustan erazisinin Serq hissesini Cin Turkustani Qerb hissesini ise Rus Turkustani hemcinin Sovet Azerbaycani ve Iran Azerbaycani kimi qeleme vermisler ki bu da siyasi xarakter dasiyan boyuk bir tarixi xetadir Cunki bu bolgenin butovlukde tarixi cografi adi mehz Turkustandir ki iki hisseden Dogu Turkustandan ve Bati Turkustandan ibaretdir Car Rusiyasinin cokmesinden sonra diger Turkustan Turkleri ile beraber Qirgizlar da musteqillik ugrunda mubarize aparmis lakin Qizil Ordu terefinden Turkustan yeniden bolsevik Rusiyasinin mustemlekesine cevrilmisdir Butun bunlar da azmis kimi Sovet Rusiyasi ve Kommunist Cin rehberleri Turkustan adini tarixden silmek ucun Qerbi Turkustani Qazaxistan Qirgizistan Ozbekistan Turkmenistan ve Tacikistana Serqi Turkustani ise Efqanistan ve Sinkian adi ile yeddi yere bolduler ve Sovet Ittifaqi Cin ve Efqanistan catisi altina aldilar Sovet Rusiyasinin kollektiv kolxoz teserrufati siyasetine qarsi cixan Qirgizlar zaman zaman usyan etmis lakin kenardan hec bir destek almadiqlarindan bu usyanlar qanla yatirilmisdir Bu da azmis kimi Sovet Rusiyasi Qafqazda oldugu kimi bu bolgede de 1990 ci ilde Os bolgesinde Qirgiz Turkleri ile Ozbek Turkleri arasinda etnik catisma salmis iki Turk xalqini bir birine qirdirmis Axisqa turkleri ile Ozbekler kimi arada dusmencilik yaratmaga calismislar Sovet Ittifaqi zamaninda Ruslar Qirgiz Turk kimliyini yox etmeye calissalar da Qirgiz milli ziyalilari buna imkan vermemis butun Orta Asiya turkleri kimi Qirgizlar da rus mustemlekesi seraitinde oz movcudluqlarini qoruyub saxlaya bilmisler Sovet Imperiyasinin cokmesi ile Qirgizlar da basqa Turk xalqlari kimi 31 avqust 1991 ci ilde oz Musteqil Cumhuriyyetlerini elan etmisler Sovet Imperiyasi kimi Cin Impreriyasi ve Efqanistan da gec tez parcalanacaq ve Tarixi Boyuk Turkustan yeniden berpa olunacaq Bugunku Qirgizistan Respublikasinin erazisi 198 500 kv km ehalisi teqriben 5 milyon 500 min neferdir Tarixde oldugu kimi bu gun de Qirgizlar Qirgizistandan basqa Ozbekistanda Uygurustanda Efqanistanda Tacikistanda ve dunyanin muxtelif bolgelerinde yasamaqdadirlar Hetta Uygur Sincuq Muxtar bolgesinde bir Qizilsu Qirgiz Muxtar Eyaleti de bulunmaqdadir Qirgizistan Respublikasi idarecilik baximindan Biskek Celilabad Os Issik Gol ve Tanri Daglari adli bes bolgeye iqtisadi baximdan ise Ferqane Talas Cu Kebin ve Issik Gol bolgelerine ayrilmisdir Qirgizistan bir kend teserrufati olkesi olsa da yeralti ve yerustu servetleri ile zenginldir Olkede iqtisadiyyatin esasini heyvandarliq ve ekincilik teskil edir Olkenin 50 faizi 1000 3000 metr 25 faizi 3000 4000 metr yukseklikde qalan 25 faizi ise Ferqane vadisi olmaqla duzenlikde yerlesir Olke Tanri Daglari ve Alatay sira daglari ile ehate olunmusdur Yuksek daglardan axib gelen caylar iti axinli oldugundan elektrik enercisi elde etmeye cox yararlidir Qirgizistanda elde edilen enercinin boyuk bir hissesi Qazaxistan Ozbekistan ve Tacikistana neql edilir Dunyadaki ikinci boyuk krater golu olan Issik Gol 6202 kv km boyuk bir su ehtiyatina malikdir Ehalinin esas hissesi 42 faizinden coxu yasamaga munasib bolge olan Ferqane vadisinde yerlesib Olkenin quzey ve guney batisindan cive komur neft sink surme antimon Issik Gol etrafinda ise kukurd cixarilir Olkede konservlesdirme xeyli inkisaf edib Musteqilliyin ilk illerinden agir iqtisadi durumda olan Qirgizistan Respublikasi ozunu toplayaraq xarici aleme acilmaqla Orta Asiyanin Isvecresi olmagi bir milli hedef kimi qarsisina meqsed qoymusdur Olke butun yonlerde istediyi neticeleri elde etmeye calismaqdadir Ilk evvel oz vetenlerinde coxluq teskil etmeyen Qirgizlar musteqillik qazandiqdan sonra olke ehalisinin demek olar ki 80 faizi Qirgizlardan ibaretdir Olkede Qirgizlardan basqa Ruslar Ozbekler Almanlar Tatarlar Ukraynalilar Uygurlar Qazaxlar Dunqanlar ve Tacikler yasamaqdadir Dogu Turkustan ile serhed olan Qirgizistan kicik bir olke oldugu ucun Cinin tehdidi altindadir Qirgizistan gelecekde iqtisadi cehetden yukselse de bu Cin tehdidine qarsi yeterli deyil Ona gore de butun Turk Cumhuriyyetleri Qirgizistanla her cehetden yaxin elaqeler yaratmali bir birine dayaq olmalidirlar ki xarici tehdidlere birge cavab vere bilsinler Qirgizistan Moskvayonlu Esker Akayevden sonra risqli addimlar atmaqda Turk dovletleri ile elaqeleri daha da genislendirmekdedir Azerbaycan Respublikasi kimi Qirgizistan da Turkustanin diger Cumhuriyyetlerinden ireli gelerek oz olkesinde yalniz Turkiye terefinden taninan Kipr Turk Respublikasinin temsilciliyini acib IstinadProf Dr Osman Turan Turk Cihan Hakimiyyeti Mefkuresi Tarihi Ankara 1968 seh 27 Osman Turan gosterilen eseri seh 27 28 Osman Turan Oniki Hayvanli Turk Takvimi seh 50 52 Osman turan Gosterilen eseri seh 119 Osman Turan Gosterilen eseri seh 22 89MenbeTanridagin qucaginda Qirgiz Turkleri