Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə . |
Dil təmizliyi — ədəbiyyat dilində başqa dillərdən alınma sözlərin milli sözlərlə əvəz edilmə prosesi. Dil təmizliyi və ya linqvistik purizm (lat. purus “saf”) - ədəbi dili toxunulmaz saxlamaq, xarici sözlərdən təmizləmə cəhdi, ümumiyyətlə, dili yeni sözlərdən – neologizmlərdən, təhriflərdən və s. dən təmizləmə cəhdində ifrata varma kimi başa düşülür.
Ədəbi dilin qaydalarından kənara çıxmamaqla ifadə olunan nitq təmizdir. Kənar elementlərin təsiri dildə nə qədər güclü olsa da, daxili imkanlar həmişə aparıcı xarakter daşıyır. Dilin təmizliyi digər keyfiyyətlər kimi nitq sahibinin dil vahidlərindən istifadə bacarığı ilə düz mütənasibdir. Bir purist qrammatik səhvlər, jarqon, neologizmlər və xarici mənşəli sözlər daxil olmaqla, bir dildə olan bəzi arzuolunmaz xüsusiyyətləri aradan qaldırmaq arzusunu ifadə edən kimsədir.
Dilçilik nöqteyi-nəzərindən dil təmizliyi, nitqin təmizliyi müasir ədəbi dilin normalarını bilməyi və ona möhkəm, həm də sərbəst yiyələnməyi nəzərdə tutur. O, nitqin üslubca gözəlliyini, yəni hazırda istifadə etdiyimiz üslublara əsaslanaraq, fikri ifadə edən dil vasitələrinin xüsusiyyətini nəzərə almalıdır. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşmə yоllarından biri kimi dilçilikdə alınma sözlərin əhəmiyyətli rоlu hər zaman qeyd оlunmuşdur. Başqa dillərdən keçən sözlər keçdiyi dilin daxili inkişaf qanunlarına tabe olaraq işlədilir və bunun nəticəsində də çox zaman həmin sözlərin alınma söz olduğunu müəyyənləşdirmək çətin olur. Başqa dillərdən söz almaq müasir dillərin zənginləşməsi üçün zəruri proses hesab edilir. Hər bir dilin lüğət tərkibinin inkişafında və zənginləşməsində həmin dilin daxili imkanları ilə bərabər alınma sözlər də çox önəmli rol oynayır. Alınmaları dilə kor-koranə gətirmək olmaz, onlar dilə zərurət olduqda gətirilir, bu zaman isə onlardan yerli-yerində və dilimizin mövcud qayda-qanunlarına riayət etməklə tətbiq etmək lazımdır. Lakin alınma sözlərə istər elmi, istərsə də ictimai münasibət heç də həmişə birmənalı olmur. İctimai-siyasi, iqtisadi şəraitdən asılı olaraq alınmalar bəzən xüsusi dalğa ilə özünü göstərmiş, bəzən geri çəkilərək müəyyən zaman kəsiyində yaxşı mənada qısqanclıqla qarşılanmışdır. Dilin təmizliyini qoruyub saxlamaq üçün aşağıdakılara əməl olunmalıdır:
- Nitqdə məhəlli dialektlərə, yerli şivələrə məxsus danışıq tərzinə yol verilməməlidir.
- Əcnəbi sözlər lüzumsuz işlədilməməlidir.
- Tüfeyli sözlərlə bağlı qüsurlar aradan qaldırılmalıdır.
- Jarqon sözlərin və ifadələrin işlədilməsi nitqin təmizliyinə xələl gətirir, onun keyfiyyətini aşağı salır.
- Mədəni danışıqda başqasını təhqir etmək, heysiyyətinə toxunmaq məqsədini daşıyan söyüş və qarğışlara, ədəbsiz, təhqiramiz, qeyri-etik sözlərə, ifadələrə yer verilməməlidir.
Milli dilin tarixində purizm dəfələrlə təkrar oluna bilər. Dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində milli oyanış impulsları təzələndikcə bunun dildə təzahürü kimi, milli sözlərin işlənməsinə meyil güclənir, hətta purizm səviyyəsinə qalxır. Purizm dillərin cəmiyyətdəki statusunun möhkəmləndirilməsində mühüm vasitə kimi istifadə olunur. Ana dilinin nəinki konkret milli materialla zənginləşməsi, hətta bu istiqamətdə xüsusi söz yaradıcılığı prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi baxımından purizmin əhəmiyyəti böyükdür.
Keçən əsrin 20-ci illərində purizm Azərbaycan dili üçün müsbət rol oynamışdır, ictimai-siyasi, elmi-texniki və s. terminlər yaradılarkən purizmə yol verilmişdir. Bununla belə, puristlər dilimizdə olan hər cür alınma terminlərə qarşı çıxır, ehtiyac duyulan terminlərin hamısını Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında yaratmağa çalışırdılar. Əgər xalq dilində nəzərdə tutulan anlayışların ifadəsi üçün terminlər yoxdursa, onları xalq dilinə məxsus söz kökləri əsasında süni yolla yaratmaq prinsiplərini əsas götürdüklərinə görə belə terminlər lüğətlərdə olsa da, dildə, terminologiyada özünə yer tapa bilmədi. Mədəni-tarixi prosesin inqilabi məzmunu, dil quruculuğunun sürətlənməsi purizm axtarışlarını, əslində, istiqamətləndirirdi və heç şübhəsiz, həmin hadisənin mütərəqqi rolu bir də bununla müəyyən olunurdu. Əlbəttə, söz yaradıcılığı axtarışlarında milli zəminə, milli dilin imkanlarına istinad olunması sonrakı dövrlərdə də başlıca uğurlu prinsip idi ki, həmin prinsipin də həyatilik qazanmasında purizmin təsiri göz qabağındadır.
1922-ci ildə yaradılan İstilah Komissiyası tərəfindən aparılmış “Purizm” (təmizləmə) hərəkatı adlanır. Ana dilinin öz milli dil fonduna müraciət tendensiyası yavaş-yavaş genişləndi və XX əsrin əvvəllərində bu proses purizm adı altında geniş vüsət aldı.
İstinadlar
- Abdullayev Nadir Əziz oğlu. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
- Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə. Bakı: “Elm”, 2012, 476 səh.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Dil temizliyi edebiyyat dilinde basqa dillerden alinma sozlerin milli sozlerle evez edilme prosesi Dil temizliyi ve ya linqvistik purizm lat purus saf edebi dili toxunulmaz saxlamaq xarici sozlerden temizleme cehdi umumiyyetle dili yeni sozlerden neologizmlerden tehriflerden ve s den temizleme cehdinde ifrata varma kimi basa dusulur Edebi dilin qaydalarindan kenara cixmamaqla ifade olunan nitq temizdir Kenar elementlerin tesiri dilde ne qeder guclu olsa da daxili imkanlar hemise aparici xarakter dasiyir Dilin temizliyi diger keyfiyyetler kimi nitq sahibinin dil vahidlerinden istifade bacarigi ile duz mutenasibdir Bir purist qrammatik sehvler jarqon neologizmler ve xarici menseli sozler daxil olmaqla bir dilde olan bezi arzuolunmaz xususiyyetleri aradan qaldirmaq arzusunu ifade eden kimsedir Dilcilik noqteyi nezerinden dil temizliyi nitqin temizliyi muasir edebi dilin normalarini bilmeyi ve ona mohkem hem de serbest yiyelenmeyi nezerde tutur O nitqin uslubca gozelliyini yeni hazirda istifade etdiyimiz uslublara esaslanaraq fikri ifade eden dil vasitelerinin xususiyyetini nezere almalidir Dilin luget terkibinin zenginlesme yollarindan biri kimi dilcilikde alinma sozlerin ehemiyyetli rolu her zaman qeyd olunmusdur Basqa dillerden kecen sozler kecdiyi dilin daxili inkisaf qanunlarina tabe olaraq isledilir ve bunun neticesinde de cox zaman hemin sozlerin alinma soz oldugunu mueyyenlesdirmek cetin olur Basqa dillerden soz almaq muasir dillerin zenginlesmesi ucun zeruri proses hesab edilir Her bir dilin luget terkibinin inkisafinda ve zenginlesmesinde hemin dilin daxili imkanlari ile beraber alinma sozler de cox onemli rol oynayir Alinmalari dile kor korane getirmek olmaz onlar dile zeruret olduqda getirilir bu zaman ise onlardan yerli yerinde ve dilimizin movcud qayda qanunlarina riayet etmekle tetbiq etmek lazimdir Lakin alinma sozlere ister elmi isterse de ictimai munasibet hec de hemise birmenali olmur Ictimai siyasi iqtisadi seraitden asili olaraq alinmalar bezen xususi dalga ile ozunu gostermis bezen geri cekilerek mueyyen zaman kesiyinde yaxsi menada qisqancliqla qarsilanmisdir Dilin temizliyini qoruyub saxlamaq ucun asagidakilara emel olunmalidir Nitqde mehelli dialektlere yerli sivelere mexsus danisiq terzine yol verilmemelidir Ecnebi sozler luzumsuz isledilmemelidir Tufeyli sozlerle bagli qusurlar aradan qaldirilmalidir Jarqon sozlerin ve ifadelerin isledilmesi nitqin temizliyine xelel getirir onun keyfiyyetini asagi salir Medeni danisiqda basqasini tehqir etmek heysiyyetine toxunmaq meqsedini dasiyan soyus ve qargislara edebsiz tehqiramiz qeyri etik sozlere ifadelere yer verilmemelidir Milli dilin tarixinde purizm defelerle tekrar oluna biler Dilin sonraki inkisaf merhelelerinde milli oyanis impulslari tezelendikce bunun dilde tezahuru kimi milli sozlerin islenmesine meyil guclenir hetta purizm seviyyesine qalxir Purizm dillerin cemiyyetdeki statusunun mohkemlendirilmesinde muhum vasite kimi istifade olunur Ana dilinin neinki konkret milli materialla zenginlesmesi hetta bu istiqametde xususi soz yaradiciligi prinsiplerinin mueyyenlesdirilmesi baximindan purizmin ehemiyyeti boyukdur Kecen esrin 20 ci illerinde purizm Azerbaycan dili ucun musbet rol oynamisdir ictimai siyasi elmi texniki ve s terminler yaradilarken purizme yol verilmisdir Bununla bele puristler dilimizde olan her cur alinma terminlere qarsi cixir ehtiyac duyulan terminlerin hamisini Azerbaycan dilinin daxili imkanlari esasinda yaratmaga calisirdilar Eger xalq dilinde nezerde tutulan anlayislarin ifadesi ucun terminler yoxdursa onlari xalq diline mexsus soz kokleri esasinda suni yolla yaratmaq prinsiplerini esas goturduklerine gore bele terminler lugetlerde olsa da dilde terminologiyada ozune yer tapa bilmedi Medeni tarixi prosesin inqilabi mezmunu dil quruculugunun suretlenmesi purizm axtarislarini eslinde istiqametlendirirdi ve hec subhesiz hemin hadisenin mutereqqi rolu bir de bununla mueyyen olunurdu Elbette soz yaradiciligi axtarislarinda milli zemine milli dilin imkanlarina istinad olunmasi sonraki dovrlerde de baslica ugurlu prinsip idi ki hemin prinsipin de heyatilik qazanmasinda purizmin tesiri goz qabagindadir 1922 ci ilde yaradilan Istilah Komissiyasi terefinden aparilmis Purizm temizleme herekati adlanir Ana dilinin oz milli dil fonduna muraciet tendensiyasi yavas yavas genislendi ve XX esrin evvellerinde bu proses purizm adi altinda genis vuset aldi IstinadlarAbdullayev Nadir Eziz oglu Nitq medeniyyetinin esaslari Ders vesaiti Baki 2013 Tofiq Ismayil oglu Haciyev Azerbaycan edebi dilinin tarixi I hisse Baki Elm 2012 476 seh