Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pulsarlar(döyünən radio ulduz)-Qütblərindən radiodalğalardan rentgen şüalarına qədər böyük bir diapozonda şüalar yayan və öz oxu ətrafında yüksək sürətlə dövr edən neytron ulduzdur.Bu ulduzlar öz qütbləri ilə Yer kürəsinə tərəf döndükdə biz bu şüaları müşahidə edə bilirik.
Bu obyektlər bir növ mayaka bənzəyirlər,yəni mayak çox istiqamətdə işıq saçır, lakin yalnız istiqaməti bizə tərəf olanda onu görürük.Pulsarlar yüksək sıxlığa və sürətli fırlanma perioduna malikdirlər.Onlar öz xəyali fırlanma oxları ətrafında bir saniyəyə bir neçə dövr edə bilərlər.Bəzi pulsarlar isə saniyəyə bir neçə yüz dövr edə bilirlər və belə pulsarları adlandırırlar.Hesab olunur ki, pulsarlar yüksək və ultra-yüksək enerjili astrohissəciklərə namizəd ola bilərlər.
Pulsarların dəqiq dövrləri onları faydalı edir. pulsarın müşahidəsi dolayısı ilə mövcudluğunu təsdiq etmək üçün istifadə edilmişdir. İlk ekzoplanet pulsarının ətrafında kəşf edilmişdir. Pulsarların müəyyən növləri zamanı ən dəqiq ölçən atom saatlarına rəqib ola bilirlər.
Müşahidə tarixi
Kəşf
İlk pulsar Cokelin və tərəfindən 28 Noyabr 1967-ci ildə müşahidə edilmişdir. Onlar başlanğıcını səmanın eyni yerindən götürmüş və ulduz sutkasında saxlanmış bir-birindən 1.33 saniyə fərqlə ayrılmış iki döyünməni müşahidə edirdilər. İmpulslar üçün izah axtarır, qısamüddətli döyünmələr üçün ulduzlar kimi astrofiziki radiasiya mənbələrini istisna edirdilər və impulslar ulduz saatını izlədiyindən bu, texnogen radio tezlik müdaxiləsi də ola bilməzdi. Daha bir teleskopla aparılan müşahidələr şüalanma hadisəsini təsdiq etdi və hər hansı bir cihaz xətasının olmadığını göstərdi.Bu zaman Bernell və Xyoiş öz qeydlərində deyirdilər: "Biz həqiqətən də inanmırdıq ki, başqa bir sivilizasiyadan siqnalları qəbul etmişik, lakin açıq-aydın idi ki bizim ideyamız ağlımızı keçmişdi və bizdə bunun təbii radio dalğa şüalanması olmasına aid heç bir sübut yox idi. Bu çox maraqlı vəziyyət idi – ola bilsin ki, kainatın başqa bir yerində həyat aşkar olunub və bu cür məsuliyyətli nəticəni necəsə açıqlamaq lazımdır". Belə ki hətta onlar "" görə siqnala LGM-1 ləqəbini də qoymuşdular. Ona görə yox ki, ikinci döyünən mənbənin səmanın müxtəlif hissəsində aşkarlanması "LGM hipotezi"nə görə tamamilə təbii idi. Onların kəşf etdiyi pulsar sonradan adlandırıldı və indi bu göstəricilərə malik olan PSR 1919+21, PSR B1919+21 və PSR J1921+2153 pulsarları da məlumdur. Baxmayaraq ki, CP 1919 radiodalğalar buraxırdı,sonradan pulsarların görünən işıq, rentgen və ya qamma şüaları da yaydıqları məlum olmuşdur. “Pulsar” sözü “döyünən ulduz” çəmadanı deməkdir və ilk dəfə olaraq mətbuatda 1986-cı ildə peyda olmuşdur:
Tamamilə yeni növ ulduzlardan gələn işıq 1986-cı ilin Avqusutundan 6 il ərzində astronomlar tərəfindən LGM kimi göstərilmişdir.İndi pulsarların ağ cırtdan və neytron ulduzları arasında yeni növ olduğu düşünülür. Pulsar adı onlara verilən ən ağlabatan ad idi. Radyoastrofizik Entoni Hyuiş: "Mən əminəm ki bu gün hər bir radio teleskop pulsarları müşahidə edir".
Neyton ulduzlarının mövcud ola biləcəyi fikri ilk dəfə olaraq 1934-cü ildə və Fris Svikki tərəfindən irəli sürülmüşdür və onlar deyirdilər ki, kiçik və ifrat dərəcədə sıx olan bu ulduz əsas olaraq supernova hadisəsi nəticəsində yaranmış neytronlardan təşkil olunmuşdur. 1976-cı ildə pulsarlar kəşf olunmazdan əvvəl tezliklə neytron ulduzlarının öz maqnetik sahəsi ilə birlikdə fırlanaraq radiasiya yaydıqlarını və hətta ,belə enerjinin Yengəcəbənzər dumanlıqda olduğu kimi neytron ulduzunun ətrafında tuta bildiyini demişdir. İlk pulsarın kəşfindən sonra müstəqil şəkildə, firlanan neyton ulduzu modelinin Paçininin modelinə oxşar olmasını demişdir və aydın olaraq sübut etmişdir ki bu model və tərəfindən müşahidə olunmuş döyünən radiasiyanı izah edə bilirdi. 1968-ci ildə Yengəc pulsarının kəşfi pulsarların fırlanan neytron ulduzu modelinin sübutu kimi qəbul edilmişdir. Yengəc pulsarı təklif olunan pulsar modellərinə uyğun çox qısa olan 33 millisanyə döyünmə perioduna malikdir. Fırlanma sürətinin bir dəqiqə ərzində 1,980 fırlanma olması tamamilə məqbul sayılırdı. Bundan başqa, Bааde və Svikkinin 1933-cü ildəki proqnozlarına uyğun olaraq Yengəc pulsarı Yengəcəbənzər dumanlığının mərkəzində yerləşdiyi üçün belə adlandırılır.
1974-cü ildə Entoni Hyuiş və İsveç Kral Elmlər Akademiyası tərəfindən Fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülən ilk astronomlar olmuşlar və qeyd edilmişdir ki, Hyuiş pulsarların kəşfində əsas rol oynamışdır. Ciddi fikir ayrılığı onunla bağlı olmuşdur ki, Professor Hyuiş mükafata layiq görülmüşdür, ilk müşahidə edən Bell isə yox. Bell, bu məsələ üzrə heç bir kinli iddia etmirdi və Nobel mükafatı komitəsinin qərarını dəstəkləyirdi.
Yaxın tarix
1974-cü ildə ilk dəfə olaraq ikili sistemlərdə pulsar və tərəfindən kəşf edilmişdir (). Bu pulsar sadəcə səkkiz saat orbital periodlu netron ulduzarına oxşar olaraq orbit üzrə dönür. xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi bu sistemlərin güclü yarada biləcəyi və bunun nəticəsində onun orbital enerjisini itirdiyi üçün daima orbitini qısaldacağını qabaqcadan xəbər vermişdir. Pulsarın müşahidələri tezliklə bu proqnozu təsdiqlədi və qravitasiya dalğalarının mövculuğunu ilk dəfə olaraq fakt ilə təmin etdi. 2010-cu ildən etibarən bu pulsarın müşahidələri ümumi nisbilik nəzəriyəsi əsasında davam etdirilir. 1993-cü ildə bu pulsarın kəşfinə görə Taylor və Xals Fizika üzrə Nobel Mükafatına layiq görülmüşlər.
rəhbərlik etdiyi qrup 1982-ci ildə 1.6 millisaniyə (38,500 rpm) fırlanma perioduna malik olan pulsarını kəşf etmişdir. Gələcək kəşflər nəticəsində tapılmış ""ı obyektlərin yeni sinfi ideasını möhkəmlətdi və müşahidələr nəticəsində tezliklə məlum olmuşdur ki,onların maqnit sahəsi adi pulsarların maqnit sahəsindən çox zəif idi. Millisaniyə pulsarlarının məhsulu olduğu güman edilir. Öz qeyri-adi sürəti və sabit rotasiyası ilə millisaniyə pulsarları astronomlar tərəfindən Yer kürəsindəki ən yaxşı atomik saatların stabilliyinə rəqib saatlar kimi istifadə oluna bilər. Müəyyən faktorların təsirindən döyünmələrin Yerə gəlmə müddəti bir neçə yüz nanosaniyədən böyük olanlar asanlıqla aşkar oluna və dəqiq ölçmələr üçün istifadə oluna bilər. Pulsar vaxtı vasitəsilə əlçatan olan fiziki parametrlərinə pulsarın üçölçülü mövqeyi, onun əsl hərəkəti, ulduzlararası mühitin həcmində elektronun yol boyuca yayılması, orbital parametrləri, ikili sistemdəki tayı, pulsarın fırlanma periodu və onun zamanla təkamülü daxildir (Bunlar Tempo proqramı vasitəsi ilə emal edilməmiş vaxt verilənlərinindən hesablanır, bu proqram bu məsələ üzrə ixtisaslaşıb). Bu faktorlar nəzərə alındıqdan, müşahidələrin əldə olunma vaxtları arasındakı kənaraçıxma və tapıla bilən parametrlərdən istifadə edilərək əldə olunan proqnozlar və bu üç imkandan birinə istinad ediləndən sonra pulsarın spin periodunda olan daxili variasiya, gəlmə vaxtları və ya qravitasiya dalğalarının arxa planı dünyəvi zamanın reallaşmasındakı səhvlər ölçülür. Alimlər bir neçə müxtəlif pulsarlar arasındakı sapmaları müqayisə etməklə hal hazırda bu imkanları həll etməyə cəhd edir, kimi bilinən sıranı formalaşdırırlar. Bu cəhdlərin məqsədi qravitasiya dalğalarının istiqamətini nə vaxtsa aşkarlamaqla pulsar əsaslı kifayət qədər dəqiq yaratmaqdır. 2006-cı ildə astronomlar Con Midlditş və onun komandası Los Alamos Milli Laboratoriyasında Rossi X-ray Timing Explorer-dən müşahidə verilənləri vasitəsilə pulsar fasilələrinin ola biləcəyini qabaqcadan ilk dəfə olaraq elan etmişdir. Onlar pulsarının müşahidələrindən istifadə etmişdilər.
1992-ci ildə pulsarının ətrafında birinci ekzoplaneti kəşf etmişdir. Bu kəşf planetlərin Günəş Sistemindən kənarda geniş yayılmış mövcudluğu ilə bağlı mühüm sübutlar təqdim etmişdir, halbuki, bu hər hansı bir həyat formasının pulsarın yaxınlığında intensiv şüalanma şəraitində həyatda qala bilməsi inandırıcı deyildir.
Nomenklatura
İlk pulsarlar rəsədxananın izlədiyi onların birbaşa çıxması vasitəsilə kəşf hərfləri əsasında adlandırılmışdır(e.g. CP 1919). Kəşf edilmiş pulsarların çoxu üçün hərflərlə kodlaşdırma yöndəmsiz oldu və ona görə də konvensiyadan sonra pulsarların düz çıxması və sapma dərəcələrini (e.g. PSR 0531+21) və bəzən on dərəcəli sapma ilə (e.g. PSR 1913+167) izləməklə DRM (Döyünən Radio Mənbə) hərflərindən istifadə artmışdır. Bəzən çox yaxın olan pulsarların adlarına əlavə hərflər artırılmışdır (e.g. PSR 0021-72C və PSR 0021-72D).
Müasir konvensiya 1950.0 dövr üçün koordinatları ifadə edən B-ni böyük rəqəmli adların rəqəmlərinin əvvəlinə əlavə edir (e.g. PSR B1919+21).Bütün yeni pulsarların adlarına 2000.0 koordinantı göstərən J daxildir və həmçinin dəqiqələrin daxil olduğu meyl də daxildir (e.g. PSR J1921+2153). 1993-cü ildən əvvəl kəşf edilmiş pulsarlarda onların J adlarından istifadədən daha çox onların B adlarının qorunub saxlanılmasına üstünlük verilmişdir (e.g. PSR J1921+2153 pulsarı daha çox PSR B1919+21 kimi tanınır). Son zamanlar kəşf edilmiş pulsarlarda yalnız J adlarından istifadə edilmişdir (e.g.). Hal-hazırda bütün pulsarın səmada yerləşdiyi daha dəqiq koordinatları göstərən J adı vardır.
Formalaşması, mexanizmi və sönməsi
Böyük kütləli ulduzların nüvəsi supernova hadisəsi nəticəsində sıxılanda pulsarın yaranması üçün əsas hadisələr başlayır və o neytron ulduzuna dönür. Neytron ulduz özünün impuls momentininin dəyişməzliyini hər şeydən daha çox saxlayır, çünki onda öz sələfinin radiusunun çox kiçik fraksiyası (zərrəsi) vardır (və buna görə də onun ətalət momentinin kəskin azalır), bu, çox yüksək fırlanma sürəti ilə formalaşır. Neytron ulduzunun fırlanma istiqaməti boyunca fırlanan radiasiya şüası pulsarın maqnit oxu boyunca emissiya olunur. Pulsarın maqnit oxu elektromaqnit şüasının istiqamətini müəyyənləşdirir və maqnit oxunun fırlanma oxu olması mütləq deyil. Bu əyriliklər neytron ulduzunun hər fırlanması üçün şüanın bir cür görünməsinə səbəb ola bilər və bunun nəticəsində pulsarın "döyünən" formasını yaranır. Şüa neytron ulduzunun fırlanma enerjisindən əmələ gəlir və çox güclü maqnit sahəsinin hərəkəti proton və electronların ulduz səthində təcil alması və maqnetik sahənin qütblərindən çıxan elektromaqnetik şüanın yaranması ilə nəticələnən elektrik sahəsi əmələ gətirir. Emissiya olunan elektromaqnetik enerji səbəbilə bu fırlanma zamanla zəifləyir. Pulsarın fırlanma periodu kifayət qədər ləng olanda güman edilir ki radio pulsar mexanizmi sönür (“ölüm xətti” kimi də adlandırılır). Görünür ki, bu sönmə 10-100 milyon il əvvəl baş verib və kainatın 13.6 milyard il yaşı dövründə yaranan bütün neytron ulduzların hamısını nəzərdə tutur və təxminən 99%-i uzun olmayan döyünmələrdir.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2022-05-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-07.
- Pranab Ghosh, Rotation and accretion powered pulsars. World Scientific, 2007, p.2.
- M. S. Longair, Our evolving universe. CUP Archive, 1996, p.72.
- M. S. Longair, High energy astrophysics, Volume 2. Cambridge University Press, 1994, p.99.
- S. Jocelyn Bell Burnell (1977). "Little Green Men, White Dwarfs or Pulsars?". 2019-06-07 at the Wayback Machine Cosmic Search Magazine. Retrieved 2008-01-30. (after-dinner speech with the title of Petit Four given at the Eighth Texas Symposium on Relativistic Astrophysics; first published in Annals of the New York Academy of Science, vol. 302, pages 685–689, Dec., 1977)
- Burnell, S. Jocelyn Bell (23 April 2004)."So Few Pulsars, So Few Females" 2021-07-16 at the Wayback Machine Science 304 (5670): 489. doi: Arxivləşdirilib 2018-02-06 at the Wayback Machine10.1126/science.304.5670.489.PMID Arxivləşdirilib 2018-10-23 at the Wayback Machine 15105461
- Courtland, Rachel."Pulsar Detected by Gamma Waves Only 2013-04-02 at the Wayback Machine" New Scientist, 17 October 2008.
- "wiktionary:pulsar". 2022-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-07.
- Daily Telegraph, 21/3, 5 March 1968.
- Baade, W.; Zwicky, F. (1934). "Remarks on Super-Novae and Cosmic Rays". Physical Review 46:Bibcode: Arxivləşdirilib 2021-01-05 at the Wayback Machine1934PhRv...46...76B 2019-07-09 at the Wayback Machine.doi: Arxivləşdirilib 2018-02-06 at the Wayback Machine10.1103/PhysRev.46.76.2.
- Pacini, F. (1967). "Energy Emission from a Neutron Star". Nature 216 (5115): 567.Bibcode: Arxivləşdirilib 2021-01-05 at the Wayback Machine1967Natur.216..567P 2019-07-09 at the Wayback Machine.doi: Arxivləşdirilib 2018-02-06 at the Wayback Machine10.1038/216567a0
- Gold, T. (1968). "Rotating Neutron Stars as the Origin of the Pulsating Radio Sources". Nature 218 (5143): 731.Bibcode: Arxivləşdirilib 2021-01-05 at the Wayback Machine1968Natur.218..731G 2018-08-09 at the Wayback Machinedoi: Arxivləşdirilib 2018-02-06 at the Wayback Machine10.1038/218731a0.
- Lyne & Graham-Smith, pp. 1–7 (1998).
- "Press Release: The Nobel Prize in Physics 1974" 2018-08-11 at the Wayback Machine 15 October 1974. Retrieved 2014-01-19.
- Burnell, S. Jocelyn Bell. Little Green Men, White Dwarfs, or Pulsars? Annals of the New York Academy of Science, vol. 302, pages 685–689, Dec., 1977 [1] 2019-06-07 at the Wayback Machine
- Weisberg, J.M.; Nice, D.J. & Taylor, J.H. (2010). "Timing measurements of the relativistic binary pulsar PSR B1913+ 16" The Astrophysical Journal (IOP Publishing) 722 (2): 1030–1034.arXiv: Arxivləşdirilib 2018-05-27 at the Wayback Machine1011.0718 2022-07-26 at the Wayback MachineBibcode: Arxivləşdirilib 2021-01-05 at the Wayback Machine2010ApJ...722.1030W 2019-10-17 at the Wayback Machine doi: Arxivləşdirilib 2018-02-06 at the Wayback Machine10.1088/0004-637X/722/2/1030.
- "Nobel Prize in Physics 1993" 2014-02-18 at the Wayback Machine Retrieved 2010-01-07.
- D. Backer; Kulkarni, Shrinivas R.; Heiles, Carl; Davis, M. M.; Goss, W. M. (1982). "A millisecond pulsar". Nature 300 (5893): 315–318. Bibcode: Arxivləşdirilib 2021-01-05 at the Wayback Machine1982Natur.300..615B 2019-07-09 at the Wayback Machine.doi: Arxivləşdirilib 2018-02-06 at the Wayback Machine10.1038/300615a0
- Lyne, Andrew G.; Graham-Smith, Francis. Pulsar Astronomy. Cambridge University Press, 1998.
- "Pulsar Beacon Animation" 2016-03-01 at the Wayback Machine Retrieved 2010-04-03.
- "Pulsars" 2022-09-08 at the Wayback Machine Retrieved 2010-04-03.
- . 2011-05-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-17.
Xarici keçidlər
- "Pinning Down a Pulsar’s Age. 2018-09-15 at the Wayback Machine Science News.
- "Astronomical whirling dervishes hide their age well" Astronomy Now.
- Animation of a Pulsar 2008-02-27 at the Wayback Machine Einstein.com, 17 January 2008.
- "The Discovery of Pulsars." BBC, 23 December 2002.
- "A Pulsar Discovery: First Optical Pulsar." Moments of Discovery, American Institute of Physics, 2007 (Includes audio and teachers guides).
- Discovery of Pulsars Interview with Jocelyn Bell-Burnell. Jodcast, June 2007 (Low Quality Version).
- Audio: Cain/Gay – Astronomy Cast. Pulsars – Nov 2009
- Listing for PULS CP 1919 (The First Pulsar), Simbad Database
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Pulsarlar doyunen radio ulduz Qutblerinden radiodalgalardan rentgen sualarina qeder boyuk bir diapozonda sualar yayan ve oz oxu etrafinda yuksek suretle dovr eden neytron ulduzdur Bu ulduzlar oz qutbleri ile Yer kuresine teref dondukde biz bu sualari musahide ede bilirik source source source source source source Yaxinligindaki ulduzdan ozune madde ceken pulsarin bedii animasiyasi Bu obyektler bir nov mayaka benzeyirler yeni mayak cox istiqametde isiq sacir lakin yalniz istiqameti bize teref olanda onu goruruk Pulsarlar yuksek sixliga ve suretli firlanma perioduna malikdirler Onlar oz xeyali firlanma oxlari etrafinda bir saniyeye bir nece dovr ede bilerler Bezi pulsarlar ise saniyeye bir nece yuz dovr ede bilirler ve bele pulsarlari adlandirirlar Hesab olunur ki pulsarlar yuksek ve ultra yuksek enerjili astrohisseciklere namized ola bilerler Pulsarlarin deqiq dovrleri onlari faydali edir pulsarin musahidesi dolayisi ile movcudlugunu tesdiq etmek ucun istifade edilmisdir Ilk ekzoplanet pulsarinin etrafinda kesf edilmisdir Pulsarlarin mueyyen novleri zamani en deqiq olcen atom saatlarina reqib ola bilirler Musahide tarixiKesf Mayak effektinin yaranmasi Ilk pulsar Cokelin ve terefinden 28 Noyabr 1967 ci ilde musahide edilmisdir Onlar baslangicini semanin eyni yerinden goturmus ve ulduz sutkasinda saxlanmis bir birinden 1 33 saniye ferqle ayrilmis iki doyunmeni musahide edirdiler Impulslar ucun izah axtarir qisamuddetli doyunmeler ucun ulduzlar kimi astrofiziki radiasiya menbelerini istisna edirdiler ve impulslar ulduz saatini izlediyinden bu texnogen radio tezlik mudaxilesi de ola bilmezdi Daha bir teleskopla aparilan musahideler sualanma hadisesini tesdiq etdi ve her hansi bir cihaz xetasinin olmadigini gosterdi Bu zaman Bernell ve Xyois oz qeydlerinde deyirdiler Biz heqiqeten de inanmirdiq ki basqa bir sivilizasiyadan siqnallari qebul etmisik lakin aciq aydin idi ki bizim ideyamiz aglimizi kecmisdi ve bizde bunun tebii radio dalga sualanmasi olmasina aid hec bir subut yox idi Bu cox maraqli veziyyet idi ola bilsin ki kainatin basqa bir yerinde heyat askar olunub ve bu cur mesuliyyetli neticeni necese aciqlamaq lazimdir Bele ki hetta onlar gore siqnala LGM 1 leqebini de qoymusdular Ona gore yox ki ikinci doyunen menbenin semanin muxtelif hissesinde askarlanmasi LGM hipotezi ne gore tamamile tebii idi Onlarin kesf etdiyi pulsar sonradan adlandirildi ve indi bu gostericilere malik olan PSR 1919 21 PSR B1919 21 ve PSR J1921 2153 pulsarlari da melumdur Baxmayaraq ki CP 1919 radiodalgalar buraxirdi sonradan pulsarlarin gorunen isiq rentgen ve ya qamma sualari da yaydiqlari melum olmusdur Pulsar sozu doyunen ulduz cemadani demekdir ve ilk defe olaraq metbuatda 1986 ci ilde peyda olmusdur Tamamile yeni nov ulduzlardan gelen isiq 1986 ci ilin Avqusutundan 6 il erzinde astronomlar terefinden LGM kimi gosterilmisdir Indi pulsarlarin ag cirtdan ve neytron ulduzlari arasinda yeni nov oldugu dusunulur Pulsar adi onlara verilen en aglabatan ad idi Radyoastrofizik Entoni Hyuis Men eminem ki bu gun her bir radio teleskop pulsarlari musahide edir Neyton ulduzlarinin movcud ola bileceyi fikri ilk defe olaraq 1934 cu ilde ve Fris Svikki terefinden ireli surulmusdur ve onlar deyirdiler ki kicik ve ifrat derecede six olan bu ulduz esas olaraq supernova hadisesi neticesinde yaranmis neytronlardan teskil olunmusdur 1976 ci ilde pulsarlar kesf olunmazdan evvel tezlikle neytron ulduzlarinin oz maqnetik sahesi ile birlikde firlanaraq radiasiya yaydiqlarini ve hetta bele enerjinin Yengecebenzer dumanliqda oldugu kimi neytron ulduzunun etrafinda tuta bildiyini demisdir Ilk pulsarin kesfinden sonra musteqil sekilde firlanan neyton ulduzu modelinin Pacininin modeline oxsar olmasini demisdir ve aydin olaraq subut etmisdir ki bu model ve terefinden musahide olunmus doyunen radiasiyani izah ede bilirdi 1968 ci ilde Yengec pulsarinin kesfi pulsarlarin firlanan neytron ulduzu modelinin subutu kimi qebul edilmisdir Yengec pulsari teklif olunan pulsar modellerine uygun cox qisa olan 33 millisanye doyunme perioduna malikdir Firlanma suretinin bir deqiqe erzinde 1 980 firlanma olmasi tamamile meqbul sayilirdi Bundan basqa Baade ve Svikkinin 1933 cu ildeki proqnozlarina uygun olaraq Yengec pulsari Yengecebenzer dumanliginin merkezinde yerlesdiyi ucun bele adlandirilir 1974 cu ilde Entoni Hyuis ve Isvec Kral Elmler Akademiyasi terefinden Fizika uzre Nobel mukafatina layiq gorulen ilk astronomlar olmuslar ve qeyd edilmisdir ki Hyuis pulsarlarin kesfinde esas rol oynamisdir Ciddi fikir ayriligi onunla bagli olmusdur ki Professor Hyuis mukafata layiq gorulmusdur ilk musahide eden Bell ise yox Bell bu mesele uzre hec bir kinli iddia etmirdi ve Nobel mukafati komitesinin qerarini destekleyirdi Yaxin tarix Butov sema xeritesinde 16 yeni pulsarin sari ve 8 millisaniye pulsarinin yeri ve movqeyi gosterilmisdir 1974 cu ilde ilk defe olaraq ikili sistemlerde pulsar ve terefinden kesf edilmisdir Bu pulsar sadece sekkiz saat orbital periodlu netron ulduzarina oxsar olaraq orbit uzre donur xususi nisbilik nezeriyyesi bu sistemlerin guclu yarada bileceyi ve bunun neticesinde onun orbital enerjisini itirdiyi ucun daima orbitini qisaldacagini qabaqcadan xeber vermisdir Pulsarin musahideleri tezlikle bu proqnozu tesdiqledi ve qravitasiya dalgalarinin movculugunu ilk defe olaraq fakt ile temin etdi 2010 cu ilden etibaren bu pulsarin musahideleri umumi nisbilik nezeriyesi esasinda davam etdirilir 1993 cu ilde bu pulsarin kesfine gore Taylor ve Xals Fizika uzre Nobel Mukafatina layiq gorulmusler rehberlik etdiyi qrup 1982 ci ilde 1 6 millisaniye 38 500 rpm firlanma perioduna malik olan pulsarini kesf etmisdir Gelecek kesfler neticesinde tapilmis i obyektlerin yeni sinfi ideasini mohkemletdi ve musahideler neticesinde tezlikle melum olmusdur ki onlarin maqnit sahesi adi pulsarlarin maqnit sahesinden cox zeif idi Millisaniye pulsarlarinin mehsulu oldugu guman edilir Oz qeyri adi sureti ve sabit rotasiyasi ile millisaniye pulsarlari astronomlar terefinden Yer kuresindeki en yaxsi atomik saatlarin stabilliyine reqib saatlar kimi istifade oluna biler Mueyyen faktorlarin tesirinden doyunmelerin Yere gelme muddeti bir nece yuz nanosaniyeden boyuk olanlar asanliqla askar oluna ve deqiq olcmeler ucun istifade oluna biler Pulsar vaxti vasitesile elcatan olan fiziki parametrlerine pulsarin ucolculu movqeyi onun esl hereketi ulduzlararasi muhitin hecminde elektronun yol boyuca yayilmasi orbital parametrleri ikili sistemdeki tayi pulsarin firlanma periodu ve onun zamanla tekamulu daxildir Bunlar Tempo proqrami vasitesi ile emal edilmemis vaxt verilenlerininden hesablanir bu proqram bu mesele uzre ixtisaslasib Bu faktorlar nezere alindiqdan musahidelerin elde olunma vaxtlari arasindaki kenaracixma ve tapila bilen parametrlerden istifade edilerek elde olunan proqnozlar ve bu uc imkandan birine istinad edilenden sonra pulsarin spin periodunda olan daxili variasiya gelme vaxtlari ve ya qravitasiya dalgalarinin arxa plani dunyevi zamanin reallasmasindaki sehvler olculur Alimler bir nece muxtelif pulsarlar arasindaki sapmalari muqayise etmekle hal hazirda bu imkanlari hell etmeye cehd edir kimi bilinen sirani formalasdirirlar Bu cehdlerin meqsedi qravitasiya dalgalarinin istiqametini ne vaxtsa askarlamaqla pulsar esasli kifayet qeder deqiq yaratmaqdir 2006 ci ilde astronomlar Con Midldits ve onun komandasi Los Alamos Milli Laboratoriyasinda Rossi X ray Timing Explorer den musahide verilenleri vasitesile pulsar fasilelerinin ola bileceyini qabaqcadan ilk defe olaraq elan etmisdir Onlar pulsarinin musahidelerinden istifade etmisdiler 1992 ci ilde pulsarinin etrafinda birinci ekzoplaneti kesf etmisdir Bu kesf planetlerin Gunes Sisteminden kenarda genis yayilmis movcudlugu ile bagli muhum subutlar teqdim etmisdir halbuki bu her hansi bir heyat formasinin pulsarin yaxinliginda intensiv sualanma seraitinde heyatda qala bilmesi inandirici deyildir NomenklaturaIlk pulsarlar resedxananin izlediyi onlarin birbasa cixmasi vasitesile kesf herfleri esasinda adlandirilmisdir e g CP 1919 Kesf edilmis pulsarlarin coxu ucun herflerle kodlasdirma yondemsiz oldu ve ona gore de konvensiyadan sonra pulsarlarin duz cixmasi ve sapma derecelerini e g PSR 0531 21 ve bezen on dereceli sapma ile e g PSR 1913 167 izlemekle DRM Doyunen Radio Menbe herflerinden istifade artmisdir Bezen cox yaxin olan pulsarlarin adlarina elave herfler artirilmisdir e g PSR 0021 72C ve PSR 0021 72D Muasir konvensiya 1950 0 dovr ucun koordinatlari ifade eden B ni boyuk reqemli adlarin reqemlerinin evveline elave edir e g PSR B1919 21 Butun yeni pulsarlarin adlarina 2000 0 koordinanti gosteren J daxildir ve hemcinin deqiqelerin daxil oldugu meyl de daxildir e g PSR J1921 2153 1993 cu ilden evvel kesf edilmis pulsarlarda onlarin J adlarindan istifadeden daha cox onlarin B adlarinin qorunub saxlanilmasina ustunluk verilmisdir e g PSR J1921 2153 pulsari daha cox PSR B1919 21 kimi taninir Son zamanlar kesf edilmis pulsarlarda yalniz J adlarindan istifade edilmisdir e g Hal hazirda butun pulsarin semada yerlesdiyi daha deqiq koordinatlari gosteren J adi vardir Formalasmasi mexanizmi ve sonmesiBoyuk kutleli ulduzlarin nuvesi supernova hadisesi neticesinde sixilanda pulsarin yaranmasi ucun esas hadiseler baslayir ve o neytron ulduzuna donur Neytron ulduz ozunun impuls momentininin deyismezliyini her seyden daha cox saxlayir cunki onda oz selefinin radiusunun cox kicik fraksiyasi zerresi vardir ve buna gore de onun etalet momentinin keskin azalir bu cox yuksek firlanma sureti ile formalasir Neytron ulduzunun firlanma istiqameti boyunca firlanan radiasiya suasi pulsarin maqnit oxu boyunca emissiya olunur Pulsarin maqnit oxu elektromaqnit suasinin istiqametini mueyyenlesdirir ve maqnit oxunun firlanma oxu olmasi mutleq deyil Bu eyrilikler neytron ulduzunun her firlanmasi ucun suanin bir cur gorunmesine sebeb ola biler ve bunun neticesinde pulsarin doyunen formasini yaranir Sua neytron ulduzunun firlanma enerjisinden emele gelir ve cox guclu maqnit sahesinin hereketi proton ve electronlarin ulduz sethinde tecil almasi ve maqnetik sahenin qutblerinden cixan elektromaqnetik suanin yaranmasi ile neticelenen elektrik sahesi emele getirir Emissiya olunan elektromaqnetik enerji sebebile bu firlanma zamanla zeifleyir Pulsarin firlanma periodu kifayet qeder leng olanda guman edilir ki radio pulsar mexanizmi sonur olum xetti kimi de adlandirilir Gorunur ki bu sonme 10 100 milyon il evvel bas verib ve kainatin 13 6 milyard il yasi dovrunde yaranan butun neytron ulduzlarin hamisini nezerde tutur ve texminen 99 i uzun olmayan doyunmelerdir Istinadlar Arxivlenmis suret 2022 05 20 tarixinde Istifade tarixi 2016 02 07 Pranab Ghosh Rotation and accretion powered pulsars World Scientific 2007 p 2 M S Longair Our evolving universe CUP Archive 1996 p 72 M S Longair High energy astrophysics Volume 2 Cambridge University Press 1994 p 99 S Jocelyn Bell Burnell 1977 Little Green Men White Dwarfs or Pulsars 2019 06 07 at the Wayback Machine Cosmic Search Magazine Retrieved 2008 01 30 after dinner speech with the title of Petit Four given at the Eighth Texas Symposium on Relativistic Astrophysics first published in Annals of the New York Academy of Science vol 302 pages 685 689 Dec 1977 Burnell S Jocelyn Bell 23 April 2004 So Few Pulsars So Few Females 2021 07 16 at the Wayback Machine Science 304 5670 489 doi Arxivlesdirilib 2018 02 06 at the Wayback Machine10 1126 science 304 5670 489 PMID Arxivlesdirilib 2018 10 23 at the Wayback Machine 15105461 Courtland Rachel Pulsar Detected by Gamma Waves Only 2013 04 02 at the Wayback Machine New Scientist 17 October 2008 wiktionary pulsar 2022 08 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 07 Daily Telegraph 21 3 5 March 1968 Baade W Zwicky F 1934 Remarks on Super Novae and Cosmic Rays Physical Review 46 Bibcode Arxivlesdirilib 2021 01 05 at the Wayback Machine1934PhRv 46 76B 2019 07 09 at the Wayback Machine doi Arxivlesdirilib 2018 02 06 at the Wayback Machine10 1103 PhysRev 46 76 2 Pacini F 1967 Energy Emission from a Neutron Star Nature 216 5115 567 Bibcode Arxivlesdirilib 2021 01 05 at the Wayback Machine1967Natur 216 567P 2019 07 09 at the Wayback Machine doi Arxivlesdirilib 2018 02 06 at the Wayback Machine10 1038 216567a0 Gold T 1968 Rotating Neutron Stars as the Origin of the Pulsating Radio Sources Nature 218 5143 731 Bibcode Arxivlesdirilib 2021 01 05 at the Wayback Machine1968Natur 218 731G 2018 08 09 at the Wayback Machinedoi Arxivlesdirilib 2018 02 06 at the Wayback Machine10 1038 218731a0 Lyne amp Graham Smith pp 1 7 1998 Press Release The Nobel Prize in Physics 1974 2018 08 11 at the Wayback Machine 15 October 1974 Retrieved 2014 01 19 Burnell S Jocelyn Bell Little Green Men White Dwarfs or Pulsars Annals of the New York Academy of Science vol 302 pages 685 689 Dec 1977 1 2019 06 07 at the Wayback Machine Weisberg J M Nice D J amp Taylor J H 2010 Timing measurements of the relativistic binary pulsar PSR B1913 16 The Astrophysical Journal IOP Publishing 722 2 1030 1034 arXiv Arxivlesdirilib 2018 05 27 at the Wayback Machine1011 0718 2022 07 26 at the Wayback MachineBibcode Arxivlesdirilib 2021 01 05 at the Wayback Machine2010ApJ 722 1030W 2019 10 17 at the Wayback Machine doi Arxivlesdirilib 2018 02 06 at the Wayback Machine10 1088 0004 637X 722 2 1030 Nobel Prize in Physics 1993 2014 02 18 at the Wayback Machine Retrieved 2010 01 07 D Backer Kulkarni Shrinivas R Heiles Carl Davis M M Goss W M 1982 A millisecond pulsar Nature 300 5893 315 318 Bibcode Arxivlesdirilib 2021 01 05 at the Wayback Machine1982Natur 300 615B 2019 07 09 at the Wayback Machine doi Arxivlesdirilib 2018 02 06 at the Wayback Machine10 1038 300615a0 Lyne Andrew G Graham Smith Francis Pulsar Astronomy Cambridge University Press 1998 Pulsar Beacon Animation 2016 03 01 at the Wayback Machine Retrieved 2010 04 03 Pulsars 2022 09 08 at the Wayback Machine Retrieved 2010 04 03 2011 05 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 17 Xarici kecidler Pinning Down a Pulsar s Age 2018 09 15 at the Wayback Machine Science News Astronomical whirling dervishes hide their age well Astronomy Now Animation of a Pulsar 2008 02 27 at the Wayback Machine Einstein com 17 January 2008 The Discovery of Pulsars BBC 23 December 2002 A Pulsar Discovery First Optical Pulsar Moments of Discovery American Institute of Physics 2007 Includes audio and teachers guides Discovery of Pulsars Interview with Jocelyn Bell Burnell Jodcast June 2007 Low Quality Version Audio Cain Gay Astronomy Cast Pulsars Nov 2009 Listing for PULS CP 1919 The First Pulsar Simbad Database