Proto insan dili

Linqvistikada proto insan dili və ya birinci insan dili Yer üzündəki bütün dillərin əcdadı olan hipotetik proto-dildir. Dilin mənşəyinin unikal olması, bütün təbii dillərin (ehtimal ki, Orta Paleolitdə) bir mənbədən (monogenetik) formalaşdığı fərziyyəsinə əsaslanır. Bu konsepsiya hələ də mübahisəlidir və tarixi linqvistika tərəfindən təsdiqlənməmişdir.

Bu gün mövcud olan dillərin əcdadı olduğu iddia edilən bu dilin hipotetik Neandertal dilindən əvvəl olduğu iddia edilmir.

Terminologiya

Bu konsepsiya üçün ümumi qəbul edilmiş termin yoxdur. Bu mövzunu öyrənən tədqiqatların əksəriyyəti haqqında danışdıqları dil üçün bir ad təklif etmirlər. Bəzən Proto-World (Proto dünya) və ya Proto-human (Proto insan) terminlərindən istifadə olunur. Merritt Ruhlen Proto-Sapiens terminindən istifadə etmişdir.

Tarix

Dilin monogenetik mənşəyinə dair ilk ciddi və elmi tədqiqat Alfredo Trombettinin 1905-ci ildə nəşr olunan L'unità d'origine del linguaggio kitabı olmuşdur. Trombetti mümkün ümumi əcdadın yüz min ilə iki yüz min il əvvəl arasında danışıldığını təxmin edirdi.

Monogenezm insan növünün və dillərinin çox mənşəli (poligenezi) olması ideyasının populyar olduğu XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində, bir çox linqvistiklər tərəfindən rədd edilmişdir.

Monogenizmin ən tanınmış müdafiəçilərindən biri XX əsrin ortalarında işləmiş amerikalı linqvistik Morris Swadeshdir. O, dillər arasında mövcud olan dərin əlaqələri öyrənmək üçün iki üsul təklif etmişdir: leksik statistika (İngilis: lexicostatistics) və qlottoxronologiya.

Onların ardınca gələn monogenezmin tanınmış tərəfdarlarından Merritt Ruhlen, Con Benqtson və Harold Fleminqi göstərmək olar.

Lüğət

cərgə	Proto insan dili	Azərbaycanca
1	**aja	ana
2	**bu(n)ka	diz; əymək
3	**bur	kül, toz
4	**čun(g)a	burun; iyi vermək
5	**kama	tutmaq
6	**kano	qol
7	**kati	sümük
8	**kolo	deşik
9	**kuan	it, köpək
10	**ku(n)	kim
11	**kuna	qadın
12	**mako	uşaq
13	**maliqa	döş, əmmək
14	**mana	əyləşmək
15	**mano	insan, adam
16	**mena	fikirləşmək
17	**mi(n)	nə
18	**pal	iki
19	**par	uçmaq
20	**poko	qol
21	**puti	vulva
22	**teku	qıç, ayaq
23	**tik	barmaq; bir
24	**tika	torpaq
25	**tsaku	qıç, ayaq
26	**tsuma	saç
27	**ʔaqwa	su