Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Prostaqlandinlər — tsiklopentan molekuluna birləşmiş birinin ucunda karboksil qrupu olan iki karbohidrogen zəncirini daşıyan prostan turşularının törəmələrinə prostaqlandinlər deyilir. Prostan turşusu molekulunun müxtəlif yerlərində hidroksil, karbonil və bəzən də ikiqat rabitələrin əmələ gətirdiyi birləşmələr isə təbii prostaqlandinlərdir.
Prostaqlandinlərin kəşfi tarixindən
Prostaqlandinlərin kəşfi keçən əsrin otuzuncu illərinə təsadüf edir. 1933–1935-ci illərdə ingilis alimi Qoldblatt və isveçli alim Ulf fon Eyler bir-birindən asılı olmayaraq toxum mayesinin və toxum plazmasının qeyri-adi xassəyə malik olmasını müşahidə etmişlər. Onlara görə tədqiq edilən maddə heyvanların qan təzyiqini aşağı salır və uşaqlığın yığılma qabiliyyətini artırır. Ulf Eyler prostat vəzinin ekstraktından aldığı hormona oxşar maddəyə prostaqlandin adını vermişdir. Sonralar müəyyən edildi ki, prostaqlandinin nəinki insan orqanizmində, habelə müxtəlif heyvan orqanizmələrinin müxtəlif üzvlərində tapılmışdır. Məsələn, toxumluqda, yumurtalıqda, mədədə, bağırsaqda, qaraciyər-də, gözün əlvan təbəqəsində, timusda, böyrəklərdə, əsəb toxumlarında və digər orqanlarda prostaqlandinlərə rast gəlinir. Eyler toxum plazmasını, insan və heyvan prostat vəzisini ekstraksiya edərək onun kimyəvi və farmakoloji xassələri üzərində tədqiqat aparmışdır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuş-dur ki, prostaqlandin suda, asetonda, spirtdə, xlorformda və efirdə yaxşı həll olur. Qızdırılmaya qarşı davamsız, turş mühitə davamlı və turş xassəyə malik maddədir. Lakin təmiz halda prostaqlandinin alınması Eylerə nəsib olmadı. Təmiz kris-tallik halda prostaqlandinin alınması və onun ətraflı tədqiqi Eylerin tələbəsi Sune Berqstremə məxsusdur. Təxminən otuz il keçdikdən sonra S. Berqstrem 1957-ci ildə ilk dəfə olaraq vezikulyar vəzindən bir neçə milliqram F prostaqlandini kristal-lik halda almağa nail oldu. Prostaqlandinin ekstraksiyasında fosfat buferindən istifadə edildiyinə görə F prostaqlandini kimi işarə edilmişdir. Alınmış F prostaqlandini 102–103 °C dərəcədə əriyən, molekul kütləsi 356 olan, doymamış turşu təbi-ətli birləşmə olduğu müəyyən edildi. Bir neçə il keçdikdən sonra vezikulyar vəzini efir ilə ekstraksiya etdikdə, ərimə temperaturu 115–117 0C, molekul kütləsi 350 olan ikinci müvafiq E prostaqlandini də kristal halda ayırmağa müvəffəq oldular. Sonralar S.Berqstremin rəhbərliyi altında E1, F1, F2 prostaqlandinləri ekstraksiya yolu ilə ayırmış və quruluşları fiziki və kimyəvi üsullarla təsdiq edilmişdir. Prostaqlandinlər sahəsində elmi- tədqiqat işləri yalnız İsveç, Norveç və digər Şimal ölkələrinin birgə yaratdığı xüsusi proqramdan sonra daha da genişlənməyə başladı. Prostaqlandinlər sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin ilkin mərhələsi 1964-cü ildə başa çatdı. Məhz bu ildə S. Berqstrem və onun əməkdaşları bir neçə ton dondurulmuş qoyun prostat vəzini emal edərək, ekstraksiya yolu ilə kristallik prostaqlandini almış, onun bioloji xassə-lərini öyrənmək üçün geniş sınaqlar keçirmişlər. 1964-cü ilin may ayında ilk dəfə olaraq bir-birindən asılı olmayaraq İsveçdə Berqstremin, Hollandiyada isə Vandorunun rəhbərliyi ilə tərkibində dörd ikiqat rabitəsi olan araxidon turşusundan ferment katalizatorundan istifadə etməklə E2 prostaqlandinin sintezinə nail olundu. Ferment katalizatoru kimi qoyunun vezikulyar vəzindən istifadə olunmuşdur. Beləliklə, prostaqlandinlər tamamilə yeni əsasda fermentativ sintez üsulu ilə alınmağa başlandı. Axır on illiklərdə bu və ya başqa yol ilə onlarla müxtəlif növ prostaqlandinlər alınmış və quruluşları müxtəlif üsullarla təsdiq edilmişdir. Göründüyü kimi ilk prostaqlandinin alınmasından 80 ildən artıq il keçir. Bu sahədə görülən elmi işlərin aktuallığını nəzərə alan Nobel mükafatı təqdim edən elmi komissiya əldə edilən nəticələri iki dəfə fiziologiya və təbabət üzrə mükafatlandı-rmışdır.
Prostaqlandinlərin bioloji fəallığı
Ayrı-ayrı prostaqlandinlərin yüksək bioloji fəallığını nəzərə alan alimlər bu sahədəki elmi-tədqiqat işlərini daha da dərinləşdirməyə başladılar. Sintez edilmiş və ya canlı orqanizmdən ayrılmış prostaqlandinlər oksigenli əvəzedicinin təbiətindən və ya sayından, həmçinin ikiqat rabitələrin tsiklopentan halqasındakı vəziyyətindən asılı olaraq, onları A, B, J, D, E, F, G, H və s. latın hərfləri ilə işarə edərək müxtəlif tiplərə bölmüşlər. Hər bir prostaqlandin tipinin daxilində də bir neçə sıra vardır. Yan zəncir hissəsində yerləşən ikiqat rabitənin sayı və yerlərinə görə bir-birindən fərqlənir və PGE1, PGF2, PGF3 (prostaqlandin-PG) kimi 1,2,3 və s. rəqəmləri indeks şəklində işarə edilir. Onlar prostaqlandin molekulunda olan ikiqat rabitələrinin sayını göstərir. Adətən hidroksil qrupu (OH) tsiklopentan halqasının müxətlif vəziyyətlərində yerləşə bilər. Belə halda rəqəm indekslərinin axırına α, β, γ kimi yunan hərfləri də yazılır. Məsələn: PGF2α, PGF1β və s. Təbii prostaqlandinlər hamısı α-konfiqurasiyada olur. Əvvəldə qeyd etdik ki, prostaqlandinlər orqanizmin istənilən üzvünün toxumalarında rast gəlinir. Lakinonların miqdarı olduqca az olur. Çünki orqanizm özü üçün nə qədər prostaqlandin lazımdırsa o qədər istehsal edir və sonra da onu sərf edir. Başqa sözlə, orqanizmdə prostaqlandin ehtiyatını yaratmır. Ortaya belə sual çıxır. Hansı maddələr prostaqlandinlər üçün ilkin maddə (substrat) rolunu oynayır? Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, prostaqlandinlərin biosintezi üçün lazım olan ilkin substrat rolunu eykozatrien, eykozatetraen (araxidon) və eykozapentaen kimi polien turşuları oynayır. Qeyd edilən polien turşuları orqanizmin toxumalarında tərkibində ikiqat əlaqəsi olan linol turşusundan əmələ gəlir. Lakin linol turşusu canlı orqanizmdə sintez edilmir və yalnız qida ilə orqanizmə daxil olur. Orqanizmdə linol turşusu araxidon turşu-suna çevrilir. Araxidon turşusu isə orqanizmdə sərbəst halda yaşaya bilmədiyindən tez toxumalarda olan fosfolipidlərə qoşu-lur. Beləliklə, hüceyrədaxili fosfolipidlərin əsas hissəsini təşkil edən araxidon turşusu prostaqlan-dinlərin alınması üçün ilkin maddə rolunu oynayır. Toxumalardakı A2 fosfolipaza fermentinin təsiri ilə araxidon turşusu fosfolipidlərdən sərbəst halda ayrılır. Sonra isə araxidon turşusu prostaqlandinsintetaza poliferment kompleksinin tərkibinə daxil olan yağ turşu-larının tsiklooksigenazanın təsirinə məruz qalaraq, nəticədə bioloji aktiv aralıq məhsul olan endoperoksid prostaqlan-dinlərini əmələ gətirir. Bunları, həmçinin PQG1 və PQG2 adlandırırlar. Yeri gəlmişkən onu qeyd etmək lazımdır ki, prosta-qlandinlərin müxtəlif hüceyrə və toxumalardakı biosintezinin son məhsulu eyni olmur. Məsələn, endoperoksid prostaqlan-dinlərinin əsas hissəsi E və G prostaqlandin tiplərinə çevrilir. Onların arasında ən çox pay PGE2, PGQ2a və PGD-nin üzərinə düşür. A tipli prostaqlandin PGE prostaqlandinin dehidratasiyasından alınır. V və S tipli prostaqlandinləri isə PGA-da olan tsik-lopentan halqasındakı ikili əlaqənin izomerləşməsi nəticəsində əldə edilmiş olur. Damar divarlarında yerləşən PGS2 tipli endoperoksiddən isə yuxarıda artıq bəhs etdiyimiz prostatsiklin adı ilə çox məşhur olan xüsusi tip T2 prostaqlandini əmələ gəlir. Trombositlərdə və eləcə də xüsusi hüceyrələrdə PGH2 aralıq məhsulundan tərkibində oksigen saxlayan altıüzvlü halqası olan tromboksan alınır. Tromboksanlarda A və V tipində olub, prostaqlandinlər kimi bir neçə sıraya bölünür.
Prostaqlandinlərin təsir mexanizmi
Məlumdur ki, prostaqlandinlər çox yüksək fəallığa malik bioloji maddələr olub, onlara universal molekulyar bionizamlayıcı adını veriblər. Bu məqsədlə, prostaqlandinlər bioloji təsir mexanizmini aydınlaşdırmaq üçün bəzi biokimyəvi prosesləri yenidən nəzərdən keçirmək ehtiyacı vardır. Bildiyimiz kimi, bir hüceyrədən və ya toxumadan siqnalı ötürmək üçün müxtəlif kimyəvi birləşmələrdən istifadə edilir. Əsəb sistemi tərəfindən göndərilən əmrə əsasən daxili sekresiya vəziləri tərəfindən ifraz edilən hormonlar, məhz qeyd edilən kimyəvi birləşmələrdir. Hədəf hüceyrəsinin xarici səthinə çatan hormon və öz xüsusi ötürücüsü ilə birləşərək orada yerləşir. Nəticədə hüceyrə membranın xarici hissəsində bu nahiyədə yerin xassəsini dəyişir. Bu dəyişmə öz növbəsində membran səthinin daxilində yerləşən fermentlərin fəallığını da dəyişir. Hüceyrə daxilində baş verən proseslərdə mühüm rol oynayan fermentlərdən biri də adenilattsiklazadır (ADT). ADT nisbətən sadə nukleotid olan tsiklikadenozinmonofosfatın (TAMF) sintezi üçün lazım olan fermentdir. Normal vəziyyətdə ADT qeyri-fəaldır. Əgər hormon öz ötürücüsü ilə hüceyrə membranının xaricinə təsir etdikdə, onda ADT fəallaşır. Bu halda ehtimal edilir ki, ADT fermentinin işlənməsi üçün iştirakı labüd olan maqnezium ionları üçün membranın keçiriciliyini dəyişir. Bu isə öz növbəsində hansı isə hələlik məlum olmayan üsulla hüceyrənin daxilindəki digər fermentləri fəallaşdırır. Beləliklə, siqnal hüceyrənin daxilinə düşdükdə əsəb sistemi-hormon-adenilattsiklaza- TAMF- hüceyrənin fermentləri estafeti işə düşür. Orqanizmin hər bir hüceyrəsinə eyni zamanda və ya ardıcıl olaraq çoxlu sayda hormonlar hücum edir və bunların hamısının təsiri ADT vasitəsilə başqasına ötürülür. Göründüyü kimi ADT çoxsaylı siqnalların və maddələr mübadiləsi yollarının "keçid qapısı" rolunu oynayır. Təbii ki, belə canlı "keçid qapısı"nda mütləq bir nizamlayıcıya ehtiyacın olmağı labüddür. Nizamlayıcı bəziləri üçün daşınma axınını bağlamalı və bəziləri üçün açmalıdır. Məhz belə nizamlayıcı rolunu prostaqlandinlər ifa edir. Hələlik qeyd edilən mürəkkəb məsələni protaqlandinlərin necə yerinə yetirməsinə dair ən kiçik məqamlar haqqında məlumatlar yox dərəcəsindədir. Təkcə o fakt məlumdur ki, prostaqlandinlər ADT fermentinə ingibitorlaşdırıcı (ləngidici) təsiri göstərir. Məsələn, orqanizmdə həddən artıq TAMF sintez edilsə, ondan orqanizmdə fəlakət baş verə bilər. Ona görə də orqanizmin belə fakt ilə qarşılaşmasını aradan götürmək üçün qəza açarına bənzər bir vasitə olmalıdır ki, onun köməyi sayəsində TAMF sintezi bir anda dayandırılsın. Bu rolu qeyd etdiyimiz kimi prostaqlandin oynayır. Prostaqlandinin köməyilə ADT fermentinin fəallığı ləngidilir və TAMF-in miqdarı normaya düşür və nəticədə hüceyrələrdə qayda yaranır. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, protaqlandinlər olduqca müxtəlif olub orqanizmin istənilən üzvünə və toxumasına təsir edə bilər. Prostaqlandinlərin adenilattsiklaza mexanizmi universal xarakter daşıyır 84–85 çox sayda mübadilə proseslərində iştirak edir. Lakin ehtimal edilir ki, prostaqlandinlərin bioloji təsir mexanizmi təkcə ADT ferment-inin ingibitorlaşması ilə bitməyib, başqa bioloji təsir mexanizmləri də ola bilər. Ola bilsin ki, prostaqlandinlər özləri də hüceyr-ələrarası kimyəvi xidmətçi rolunu oyna-sın. Bu hal bir daha onu göstərir ki, hüceyrələrin xaricində elə xüsusi ötürücülər vardır ki, onlar prostaqlandinlər ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Deməli, prostaqlandinlər nəinki hüceyrə daxilində, habelə hüceyrə xaricində də nizamlayıcı rolunu oynaya bilər.
Prostaqlandinlərin tətbiqi
Son on illiklərdə prostaqlandinlər xalq təsərrüfatında geniş tətbiq sahələri tapmışdır. Bu hər şeydən əvvəl onunla izah olunur ki, prost-aqlandinlərin bioloji təsir spektri həddən artıq genişdir. Digər tərəfdən onların fəallığı gözləniləndən də artıqdır. Məsələn, bir gün ərzində insan orqanizmində sintez edilən prostaqlandinlərin miqdarı bir milliqramdan azdır. İnsan orqanizmində hər hansı fizioloji dəyişikliyi etmək üçün isə prostaqlandinlərin cəmi bir mq-nın bir milyonda bir hissəsini bədənə yeritmək bəs edir. Son vaxtlarda aparılan elmi-tədqiqat işlərindən məlum olmuşdur ki, prostaqlandinlərin ən başlıca tətbiq sahəsi mamaçalıq və ginekologiyadır. Məlumdur ki, hal-hazırda uşaqlığın və başqa saya əzələli üzvlərin yığılma qabiliyyətini artırmaq üçün hipofiz vəzinin hormonu olan oksitosindən geniş istifadə edilir. Lakin aparılan təcrübi faktlardan məlum olmuşdur ki, oksitosin dölün inkişafına mənfi təsir göstərir. Eston alimi Yulo rəhbərliyi altında qoyunun vezikulyar vəzindən alınan fermentin təsiri ilə araxidon turşusundan alınan yeni E2 tipli prostaqlandin və ya onların adlandırdığı prostenon oksitosini əvəz edir və onda olan çatışmazlığı aradan qaldırır. Bununla da prostenon doğum zamanı ağrını azaldır və doğum aktını tənzim edir və həmçinin qeysər kəsiyi və ya başqa sözlə, qarın boşluğunu yarıb uşaq çıxartmaq halları istisna olur. Beləliklə, prostaqlandinlərin köməyilə doğuş tənzim edilir və asanlaşır. Bundan əlavə müəyyən edilmişdir ki, qadınlarda mayalanmadan iki həftə sonra prostaqlandin qəbul etdikdə, hamiləlik pozulur. Məhz buna görə də, prostaqlandin qərb mətbuatında "səhərki günün həbi" ləqəbini qazanmışdır. Bəzi tədqiqatçılar bu problemə çox ümid bəsləyir və ehtimal edirlər ki, hamiləliyin qarşısını alan vasitələr arasında prostaqlandinlər ən ümdə yerdə dururlar. Bəzi prostaqlandinlər mədə şirəsinin ayrılmasının qarşısını aldıqları üçün, onlardan mədə yarasının sağalması üçün mühüm vasitə kimi istifadə edilir. Onlar həmçinin bağırsaqların fəaliyyətini tənzim etməkləyanaşı, müxtəlif xroniki halların baş verməsinin qarşısını alır. E tipli prostaqlandinlərdən bronxial astma xəstəliyinin müalicəsi sahəsində geniş tədqiqatlar aparılır. Aerozol halında hazırlanmış prostaqlandin preparatları son dərəcə yüksək səmərə vermişdir. Lakin sonrakı tədqiqatlardan məlumdur ki, bəzi hallarda prostaqlandin preparatların təsiri ilə tənəffüs yolları qıcıqlanır vəkəskin öskürək tutmaları baş verir. Hal-hazırda əlavə təsiri aradan qaldırmaq üçün geniş tədqiqat işləri aparılır. Prostaqlandinlərin ən mühüm müalicə xassəsi onların qan təzyiqini aşağı salmaq qabiliyyətidir. Bəziləri diuretik xassəsinə malik olduq-larından natrium və kalium ionlarının ayrılmasını tətbiq edərək ürək aritmiyasının qarşısını alır. Bütün bu deyilənlər bizə ümid verir ki, prostaqlandinlər hipertoniya, ürək çatışmazlığı və bəzi ruhi sarsıntıların müalicəsində ən səmərəli vasitə rolunu oynayacaqdır. Son məlumatlardan məlum olur ki, bəzi prostaqlandinlər trombositlərin aqreqasiya qabiliyyətinin azalmasına səbəb olur və infarktı törədən amilin aradan qaldırılmasına kömək edir. Heyvandarlıqda prostaqlandinlərin tətbiq edilməsinin çox mühüm dövlət əhəmiyyəti vardır. Bu baxımdan eston və başqırd alimlərinin birgə əməyi sayəsində əldə edilən estufalan adlı prostaqlandin maraq doğurur. Estufalan F2α tipli prostaqlandinin analoqu olub, heyvanların cinsiyyət vəzilərinin fəaliy-yətinə təsir edərək, süni mayalanmanı hiss ediləcək dərəcədə yüksəldir və bununla da qısırqalmanın faizini aşağı salır. Digər tərəfdən estufalanın köməyilə inək naxırında və qoyun sürüsündə süni mayalanmanı sənaye miqyasında sinxron və ya başqa sözlə, bir zamanda aparmaqla dölün istənilən vaxtda düşməsinə zəmin yaradılır. Bu isə naxırçıların, çobanların və eləcə də kənd təsər-rüfatı ilə məşğul olan insanların əməyini qat-qat yüngülləşdirir. Əgər bir inəyin və ya bir qoyunun mayalanması üçün F2α prostaqlandindən 25 mq tələb olunurdusa, yeni alınmış estufalandan bundan 50 dəfə az, 0.5 mq lazım gəlir. Başqa sözlə, ildə 500000 baş inəyə cəmi 250 q estufalan istifadə olunur. Qaragül qoyunlarından istənilən vaxt döl alınması və onun dərisindən istifadə edilməsi baxımından yeni hazırlanmış estufalan prostaqlandinin tətbiq edilməsi çox səmərə verə bilər. Axır vaxtlarda prostaqlandinlər sahəsində dünya elmində aparılan axtarışlar sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlərə əsasən belə qənaətə gəlmişlər ki, təbii prostaqlandinlərin bəzi modifikasiyaları və ya başqa sözlə, sintez yolu ilə əldə edilmiş prostaqlandin analoqlarının daha çox gələcəyi vardır. Bu hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, təbii prostaqlandinlər qeyri-stabil olub orqanizmdə tez parçala-nırlar. Ona görə də, təbii prostaqlandinlər qısa müddətli təsirə malik olduqlarından, onlardan yalnız doğuşu tənzim etmək üçün istifadə 86 edilə bilər. Məsələn, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi prostenon bu məqsədə xidmət edir. Lakin ondan arterial qan təzyiqini azalt-maq üçün istifadə etmək olmaz. Təbii prostaqlandinlərdən prostatsiklin ürək əzələlərinin qanla təmin olunmasını tənzim edir və trombun əmələ gəlmə-sinin qarşısını alır. Prostatsiklin də orqanizmdə tezparçalanır. Onun bu xassəsini nəzərə alaraq, intensiv terapiyada istifadə edilir. Yuxarıda deyilənlər bir daha əsas verir ki, hal-hazırda təbii prostaqlandinlərin alınması və quruluşlarının öyrənilməsi ilə paralel olaraq, sintez üsulu ilə yeni, daha yüksək səmərəliləyə malik davamlı prostaqlandin analoqları sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması olduqca zəruri və vacib problem olaraq bu sahədə çalışan alimlər qarşısında durur. Sintez yolu ilə prostaqlandin analoqlarının alınması iqtisadi cəhətdən səmərəlidir. Bunun üçün ilkin məhsul kimi istifadə olunan maddələr daha ucuzdur. Həmçinin reaksiya üçün fermentdən istifadə olunmur. Artıq onların bəziləri haqqında söz açdıq. Yeri gəlmişkən, çox təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, müstəqil respublikamızda prostaqlandinlər sahəsində, demək olar ki, heç bir elmi-tədqiqat işi aparılmır. Xalq təsərrüfatı üçün çox mühüm dövlət əhəmiyyəti olan belə problemə biganə qalmaq olmaz. Qeyd etdiyimiz kimi, prostaqlandinlər tərkibinə tsiklopentan və tsikloheksan halqası daxil olan təbii birləşmələr sinfinə aiddir. İlk dəfə prostaqlandinə məməlilərin prostat vəzində rast gəlinmişdir. Hazırda müəyyən edilmişdir ki, canlı orqanizmin bütün toxumalarında azacıq miqdarda prostaqlandin var-dır. Son vaxtlarda heç gözlənilmədən məlum olmuşdur ki, yumşaq mərcanların tərkibi prostaqlandinlər ilə zəngindir. Onun quru cəkisinin 1.5–2 % prostaqlandinlərin payına düşür. Soğanın tərkibində də prostaqlandinlər tapılmışdır.
Ədəbiyyat
A.M. Məhərrəmov, M.Ə.Allahverdiyev. Həyat fəaliyyətinin kimyəvi əsasları, Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı: "Bakı Universiteti" nəşriyyatı, 2009
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Prostaqlandinler tsiklopentan molekuluna birlesmis birinin ucunda karboksil qrupu olan iki karbohidrogen zencirini dasiyan prostan tursularinin toremelerine prostaqlandinler deyilir Prostan tursusu molekulunun muxtelif yerlerinde hidroksil karbonil ve bezen de ikiqat rabitelerin emele getirdiyi birlesmeler ise tebii prostaqlandinlerdir Prostaqlandinlerin kesfi tarixindenProstaqlandinlerin kesfi kecen esrin otuzuncu illerine tesaduf edir 1933 1935 ci illerde ingilis alimi Qoldblatt ve isvecli alim Ulf fon Eyler bir birinden asili olmayaraq toxum mayesinin ve toxum plazmasinin qeyri adi xasseye malik olmasini musahide etmisler Onlara gore tedqiq edilen madde heyvanlarin qan tezyiqini asagi salir ve usaqligin yigilma qabiliyyetini artirir Ulf Eyler prostat vezinin ekstraktindan aldigi hormona oxsar maddeye prostaqlandin adini vermisdir Sonralar mueyyen edildi ki prostaqlandinin neinki insan orqanizminde habele muxtelif heyvan orqanizmelerinin muxtelif uzvlerinde tapilmisdir Meselen toxumluqda yumurtaliqda medede bagirsaqda qaraciyer de gozun elvan tebeqesinde timusda boyreklerde eseb toxumlarinda ve diger orqanlarda prostaqlandinlere rast gelinir Eyler toxum plazmasini insan ve heyvan prostat vezisini ekstraksiya ederek onun kimyevi ve farmakoloji xasseleri uzerinde tedqiqat aparmisdir Aparilan tedqiqatlardan melum olmus dur ki prostaqlandin suda asetonda spirtde xlorformda ve efirde yaxsi hell olur Qizdirilmaya qarsi davamsiz turs muhite davamli ve turs xasseye malik maddedir Lakin temiz halda prostaqlandinin alinmasi Eylere nesib olmadi Temiz kris tallik halda prostaqlandinin alinmasi ve onun etrafli tedqiqi Eylerin telebesi Sune Berqstreme mexsusdur Texminen otuz il kecdikden sonra S Berqstrem 1957 ci ilde ilk defe olaraq vezikulyar vezinden bir nece milliqram F prostaqlandini kristal lik halda almaga nail oldu Prostaqlandinin ekstraksiyasinda fosfat buferinden istifade edildiyine gore F prostaqlandini kimi isare edilmisdir Alinmis F prostaqlandini 102 103 C derecede eriyen molekul kutlesi 356 olan doymamis tursu tebi etli birlesme oldugu mueyyen edildi Bir nece il kecdikden sonra vezikulyar vezini efir ile ekstraksiya etdikde erime temperaturu 115 117 0C molekul kutlesi 350 olan ikinci muvafiq E prostaqlandini de kristal halda ayirmaga muveffeq oldular Sonralar S Berqstremin rehberliyi altinda E1 F1 F2 prostaqlandinleri ekstraksiya yolu ile ayirmis ve quruluslari fiziki ve kimyevi usullarla tesdiq edilmisdir Prostaqlandinler sahesinde elmi tedqiqat isleri yalniz Isvec Norvec ve diger Simal olkelerinin birge yaratdigi xususi proqramdan sonra daha da genislenmeye basladi Prostaqlandinler sahesinde elmi tedqiqat islerinin ilkin merhelesi 1964 cu ilde basa catdi Mehz bu ilde S Berqstrem ve onun emekdaslari bir nece ton dondurulmus qoyun prostat vezini emal ederek ekstraksiya yolu ile kristallik prostaqlandini almis onun bioloji xasse lerini oyrenmek ucun genis sinaqlar kecirmisler 1964 cu ilin may ayinda ilk defe olaraq bir birinden asili olmayaraq Isvecde Berqstremin Hollandiyada ise Vandorunun rehberliyi ile terkibinde dord ikiqat rabitesi olan araxidon tursusundan ferment katalizatorundan istifade etmekle E2 prostaqlandinin sintezine nail olundu Ferment katalizatoru kimi qoyunun vezikulyar vezinden istifade olunmusdur Belelikle prostaqlandinler tamamile yeni esasda fermentativ sintez usulu ile alinmaga baslandi Axir on illiklerde bu ve ya basqa yol ile onlarla muxtelif nov prostaqlandinler alinmis ve quruluslari muxtelif usullarla tesdiq edilmisdir Gorunduyu kimi ilk prostaqlandinin alinmasindan 80 ilden artiq il kecir Bu sahede gorulen elmi islerin aktualligini nezere alan Nobel mukafati teqdim eden elmi komissiya elde edilen neticeleri iki defe fiziologiya ve tebabet uzre mukafatlandi rmisdir Prostaqlandinlerin bioloji fealligiprostaqlandinlerin sintezi Ayri ayri prostaqlandinlerin yuksek bioloji fealligini nezere alan alimler bu sahedeki elmi tedqiqat islerini daha da derinlesdirmeye basladilar Sintez edilmis ve ya canli orqanizmden ayrilmis prostaqlandinler oksigenli evezedicinin tebietinden ve ya sayindan hemcinin ikiqat rabitelerin tsiklopentan halqasindaki veziyyetinden asili olaraq onlari A B J D E F G H ve s latin herfleri ile isare ederek muxtelif tiplere bolmusler Her bir prostaqlandin tipinin daxilinde de bir nece sira vardir Yan zencir hissesinde yerlesen ikiqat rabitenin sayi ve yerlerine gore bir birinden ferqlenir ve PGE1 PGF2 PGF3 prostaqlandin PG kimi 1 2 3 ve s reqemleri indeks seklinde isare edilir Onlar prostaqlandin molekulunda olan ikiqat rabitelerinin sayini gosterir Adeten hidroksil qrupu OH tsiklopentan halqasinin muxetlif veziyyetlerinde yerlese biler Bele halda reqem indekslerinin axirina a b g kimi yunan herfleri de yazilir Meselen PGF2a PGF1b ve s Tebii prostaqlandinler hamisi a konfiqurasiyada olur Evvelde qeyd etdik ki prostaqlandinler orqanizmin istenilen uzvunun toxumalarinda rast gelinir Lakinonlarin miqdari olduqca az olur Cunki orqanizm ozu ucun ne qeder prostaqlandin lazimdirsa o qeder istehsal edir ve sonra da onu serf edir Basqa sozle orqanizmde prostaqlandin ehtiyatini yaratmir Ortaya bele sual cixir Hansi maddeler prostaqlandinler ucun ilkin madde substrat rolunu oynayir Aparilan tedqiqatlardan melum olmusdur ki prostaqlandinlerin biosintezi ucun lazim olan ilkin substrat rolunu eykozatrien eykozatetraen araxidon ve eykozapentaen kimi polien tursulari oynayir Qeyd edilen polien tursulari orqanizmin toxumalarinda terkibinde ikiqat elaqesi olan linol tursusundan emele gelir Lakin linol tursusu canli orqanizmde sintez edilmir ve yalniz qida ile orqanizme daxil olur Orqanizmde linol tursusu araxidon tursu suna cevrilir Araxidon tursusu ise orqanizmde serbest halda yasaya bilmediyinden tez toxumalarda olan fosfolipidlere qosu lur Belelikle huceyredaxili fosfolipidlerin esas hissesini teskil eden araxidon tursusu prostaqlan dinlerin alinmasi ucun ilkin madde rolunu oynayir Toxumalardaki A2 fosfolipaza fermentinin tesiri ile araxidon tursusu fosfolipidlerden serbest halda ayrilir Sonra ise araxidon tursusu prostaqlandinsintetaza poliferment kompleksinin terkibine daxil olan yag tursu larinin tsiklooksigenazanin tesirine meruz qalaraq neticede bioloji aktiv araliq mehsul olan endoperoksid prostaqlan dinlerini emele getirir Bunlari hemcinin PQG1 ve PQG2 adlandirirlar Yeri gelmisken onu qeyd etmek lazimdir ki prosta qlandinlerin muxtelif huceyre ve toxumalardaki biosintezinin son mehsulu eyni olmur Meselen endoperoksid prostaqlan dinlerinin esas hissesi E ve G prostaqlandin tiplerine cevrilir Onlarin arasinda en cox pay PGE2 PGQ2a ve PGD nin uzerine dusur A tipli prostaqlandin PGE prostaqlandinin dehidratasiyasindan alinir V ve S tipli prostaqlandinleri ise PGA da olan tsik lopentan halqasindaki ikili elaqenin izomerlesmesi neticesinde elde edilmis olur Damar divarlarinda yerlesen PGS2 tipli endoperoksidden ise yuxarida artiq behs etdiyimiz prostatsiklin adi ile cox meshur olan xususi tip T2 prostaqlandini emele gelir Trombositlerde ve elece de xususi huceyrelerde PGH2 araliq mehsulundan terkibinde oksigen saxlayan altiuzvlu halqasi olan tromboksan alinir Tromboksanlarda A ve V tipinde olub prostaqlandinler kimi bir nece siraya bolunur Prostaqlandinlerin tesir mexanizmiProstaglandin Melumdur ki prostaqlandinler cox yuksek fealliga malik bioloji maddeler olub onlara universal molekulyar bionizamlayici adini veribler Bu meqsedle prostaqlandinler bioloji tesir mexanizmini aydinlasdirmaq ucun bezi biokimyevi prosesleri yeniden nezerden kecirmek ehtiyaci vardir Bildiyimiz kimi bir huceyreden ve ya toxumadan siqnali oturmek ucun muxtelif kimyevi birlesmelerden istifade edilir Eseb sistemi terefinden gonderilen emre esasen daxili sekresiya vezileri terefinden ifraz edilen hormonlar mehz qeyd edilen kimyevi birlesmelerdir Hedef huceyresinin xarici sethine catan hormon ve oz xususi oturucusu ile birleserek orada yerlesir Neticede huceyre membranin xarici hissesinde bu nahiyede yerin xassesini deyisir Bu deyisme oz novbesinde membran sethinin daxilinde yerlesen fermentlerin fealligini da deyisir Huceyre daxilinde bas veren proseslerde muhum rol oynayan fermentlerden biri de adenilattsiklazadir ADT ADT nisbeten sade nukleotid olan tsiklikadenozinmonofosfatin TAMF sintezi ucun lazim olan fermentdir Normal veziyyetde ADT qeyri fealdir Eger hormon oz oturucusu ile huceyre membraninin xaricine tesir etdikde onda ADT feallasir Bu halda ehtimal edilir ki ADT fermentinin islenmesi ucun istiraki labud olan maqnezium ionlari ucun membranin keciriciliyini deyisir Bu ise oz novbesinde hansi ise helelik melum olmayan usulla huceyrenin daxilindeki diger fermentleri feallasdirir Belelikle siqnal huceyrenin daxiline dusdukde eseb sistemi hormon adenilattsiklaza TAMF huceyrenin fermentleri estafeti ise dusur Orqanizmin her bir huceyresine eyni zamanda ve ya ardicil olaraq coxlu sayda hormonlar hucum edir ve bunlarin hamisinin tesiri ADT vasitesile basqasina oturulur Gorunduyu kimi ADT coxsayli siqnallarin ve maddeler mubadilesi yollarinin kecid qapisi rolunu oynayir Tebii ki bele canli kecid qapisi nda mutleq bir nizamlayiciya ehtiyacin olmagi labuddur Nizamlayici bezileri ucun dasinma axinini baglamali ve bezileri ucun acmalidir Mehz bele nizamlayici rolunu prostaqlandinler ifa edir Helelik qeyd edilen murekkeb meseleni protaqlandinlerin nece yerine yetirmesine dair en kicik meqamlar haqqinda melumatlar yox derecesindedir Tekce o fakt melumdur ki prostaqlandinler ADT fermentine ingibitorlasdirici lengidici tesiri gosterir Meselen orqanizmde hedden artiq TAMF sintez edilse ondan orqanizmde felaket bas vere biler Ona gore de orqanizmin bele fakt ile qarsilasmasini aradan goturmek ucun qeza acarina benzer bir vasite olmalidir ki onun komeyi sayesinde TAMF sintezi bir anda dayandirilsin Bu rolu qeyd etdiyimiz kimi prostaqlandin oynayir Prostaqlandinin komeyile ADT fermentinin fealligi lengidilir ve TAMF in miqdari normaya dusur ve neticede huceyrelerde qayda yaranir Yuxarida deyilenlerden aydin olur ki protaqlandinler olduqca muxtelif olub orqanizmin istenilen uzvune ve toxumasina tesir ede biler Prostaqlandinlerin adenilattsiklaza mexanizmi universal xarakter dasiyir 84 85 cox sayda mubadile proseslerinde istirak edir Lakin ehtimal edilir ki prostaqlandinlerin bioloji tesir mexanizmi tekce ADT ferment inin ingibitorlasmasi ile bitmeyib basqa bioloji tesir mexanizmleri de ola biler Ola bilsin ki prostaqlandinler ozleri de huceyr elerarasi kimyevi xidmetci rolunu oyna sin Bu hal bir daha onu gosterir ki huceyrelerin xaricinde ele xususi oturuculer vardir ki onlar prostaqlandinler ile qarsiliqli tesirde olur Demeli prostaqlandinler neinki huceyre daxilinde habele huceyre xaricinde de nizamlayici rolunu oynaya biler Prostaqlandinlerin tetbiqiSon on illiklerde prostaqlandinler xalq teserrufatinda genis tetbiq saheleri tapmisdir Bu her seyden evvel onunla izah olunur ki prost aqlandinlerin bioloji tesir spektri hedden artiq genisdir Diger terefden onlarin fealligi gozlenilenden de artiqdir Meselen bir gun erzinde insan orqanizminde sintez edilen prostaqlandinlerin miqdari bir milliqramdan azdir Insan orqanizminde her hansi fizioloji deyisikliyi etmek ucun ise prostaqlandinlerin cemi bir mq nin bir milyonda bir hissesini bedene yeritmek bes edir Son vaxtlarda aparilan elmi tedqiqat islerinden melum olmusdur ki prostaqlandinlerin en baslica tetbiq sahesi mamacaliq ve ginekologiyadir Melumdur ki hal hazirda usaqligin ve basqa saya ezeleli uzvlerin yigilma qabiliyyetini artirmaq ucun hipofiz vezinin hormonu olan oksitosinden genis istifade edilir Lakin aparilan tecrubi faktlardan melum olmusdur ki oksitosin dolun inkisafina menfi tesir gosterir Eston alimi Yulo rehberliyi altinda qoyunun vezikulyar vezinden alinan fermentin tesiri ile araxidon tursusundan alinan yeni E2 tipli prostaqlandin ve ya onlarin adlandirdigi prostenon oksitosini evez edir ve onda olan catismazligi aradan qaldirir Bununla da prostenon dogum zamani agrini azaldir ve dogum aktini tenzim edir ve hemcinin qeyser kesiyi ve ya basqa sozle qarin boslugunu yarib usaq cixartmaq hallari istisna olur Belelikle prostaqlandinlerin komeyile dogus tenzim edilir ve asanlasir Bundan elave mueyyen edilmisdir ki qadinlarda mayalanmadan iki hefte sonra prostaqlandin qebul etdikde hamilelik pozulur Mehz buna gore de prostaqlandin qerb metbuatinda seherki gunun hebi leqebini qazanmisdir Bezi tedqiqatcilar bu probleme cox umid besleyir ve ehtimal edirler ki hamileliyin qarsisini alan vasiteler arasinda prostaqlandinler en umde yerde dururlar Bezi prostaqlandinler mede siresinin ayrilmasinin qarsisini aldiqlari ucun onlardan mede yarasinin sagalmasi ucun muhum vasite kimi istifade edilir Onlar hemcinin bagirsaqlarin fealiyyetini tenzim etmekleyanasi muxtelif xroniki hallarin bas vermesinin qarsisini alir E tipli prostaqlandinlerden bronxial astma xesteliyinin mualicesi sahesinde genis tedqiqatlar aparilir Aerozol halinda hazirlanmis prostaqlandin preparatlari son derece yuksek semere vermisdir Lakin sonraki tedqiqatlardan melumdur ki bezi hallarda prostaqlandin preparatlarin tesiri ile teneffus yollari qiciqlanir vekeskin oskurek tutmalari bas verir Hal hazirda elave tesiri aradan qaldirmaq ucun genis tedqiqat isleri aparilir Prostaqlandinlerin en muhum mualice xassesi onlarin qan tezyiqini asagi salmaq qabiliyyetidir Bezileri diuretik xassesine malik olduq larindan natrium ve kalium ionlarinin ayrilmasini tetbiq ederek urek aritmiyasinin qarsisini alir Butun bu deyilenler bize umid verir ki prostaqlandinler hipertoniya urek catismazligi ve bezi ruhi sarsintilarin mualicesinde en semereli vasite rolunu oynayacaqdir Son melumatlardan melum olur ki bezi prostaqlandinler trombositlerin aqreqasiya qabiliyyetinin azalmasina sebeb olur ve infarkti toreden amilin aradan qaldirilmasina komek edir Heyvandarliqda prostaqlandinlerin tetbiq edilmesinin cox muhum dovlet ehemiyyeti vardir Bu baximdan eston ve basqird alimlerinin birge emeyi sayesinde elde edilen estufalan adli prostaqlandin maraq dogurur Estufalan F2a tipli prostaqlandinin analoqu olub heyvanlarin cinsiyyet vezilerinin fealiy yetine tesir ederek suni mayalanmani hiss edilecek derecede yukseldir ve bununla da qisirqalmanin faizini asagi salir Diger terefden estufalanin komeyile inek naxirinda ve qoyun surusunde suni mayalanmani senaye miqyasinda sinxron ve ya basqa sozle bir zamanda aparmaqla dolun istenilen vaxtda dusmesine zemin yaradilir Bu ise naxircilarin cobanlarin ve elece de kend teser rufati ile mesgul olan insanlarin emeyini qat qat yungullesdirir Eger bir ineyin ve ya bir qoyunun mayalanmasi ucun F2a prostaqlandinden 25 mq teleb olunurdusa yeni alinmis estufalandan bundan 50 defe az 0 5 mq lazim gelir Basqa sozle ilde 500000 bas ineye cemi 250 q estufalan istifade olunur Qaragul qoyunlarindan istenilen vaxt dol alinmasi ve onun derisinden istifade edilmesi baximindan yeni hazirlanmis estufalan prostaqlandinin tetbiq edilmesi cox semere vere biler Axir vaxtlarda prostaqlandinler sahesinde dunya elminde aparilan axtarislar sahesinde elde edilmis nailiyyetlere esasen bele qenaete gelmisler ki tebii prostaqlandinlerin bezi modifikasiyalari ve ya basqa sozle sintez yolu ile elde edilmis prostaqlandin analoqlarinin daha cox geleceyi vardir Bu her seyden evvel onunla elaqedardir ki tebii prostaqlandinler qeyri stabil olub orqanizmde tez parcala nirlar Ona gore de tebii prostaqlandinler qisa muddetli tesire malik olduqlarindan onlardan yalniz dogusu tenzim etmek ucun istifade 86 edile biler Meselen yuxarida qeyd etdiyimiz kimi prostenon bu meqsede xidmet edir Lakin ondan arterial qan tezyiqini azalt maq ucun istifade etmek olmaz Tebii prostaqlandinlerden prostatsiklin urek ezelelerinin qanla temin olunmasini tenzim edir ve trombun emele gelme sinin qarsisini alir Prostatsiklin de orqanizmde tezparcalanir Onun bu xassesini nezere alaraq intensiv terapiyada istifade edilir Yuxarida deyilenler bir daha esas verir ki hal hazirda tebii prostaqlandinlerin alinmasi ve quruluslarinin oyrenilmesi ile paralel olaraq sintez usulu ile yeni daha yuksek semerelileye malik davamli prostaqlandin analoqlari sahesinde elmi tedqiqat islerinin aparilmasi olduqca zeruri ve vacib problem olaraq bu sahede calisan alimler qarsisinda durur Sintez yolu ile prostaqlandin analoqlarinin alinmasi iqtisadi cehetden semerelidir Bunun ucun ilkin mehsul kimi istifade olunan maddeler daha ucuzdur Hemcinin reaksiya ucun fermentden istifade olunmur Artiq onlarin bezileri haqqinda soz acdiq Yeri gelmisken cox teessuf hissi ile qeyd etmek lazimdir ki musteqil respublikamizda prostaqlandinler sahesinde demek olar ki hec bir elmi tedqiqat isi aparilmir Xalq teserrufati ucun cox muhum dovlet ehemiyyeti olan bele probleme bigane qalmaq olmaz Qeyd etdiyimiz kimi prostaqlandinler terkibine tsiklopentan ve tsikloheksan halqasi daxil olan tebii birlesmeler sinfine aiddir Ilk defe prostaqlandine memelilerin prostat vezinde rast gelinmisdir Hazirda mueyyen edilmisdir ki canli orqanizmin butun toxumalarinda azaciq miqdarda prostaqlandin var dir Son vaxtlarda hec gozlenilmeden melum olmusdur ki yumsaq mercanlarin terkibi prostaqlandinler ile zengindir Onun quru cekisinin 1 5 2 prostaqlandinlerin payina dusur Soganin terkibinde de prostaqlandinler tapilmisdir EdebiyyatA M Meherremov M E Allahverdiyev Heyat fealiyyetinin kimyevi esaslari Ali mektebler ucun derslik Baki Baki Universiteti nesriyyati 2009