Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Posttravmatik stress pozuntusu (PTSP) — bir və ya bir neçə son dərəcə təhlükəli və ya fəlakət xarakterli stress hadisəsi və ya vəziyyəti nəticəsində inkişaf edir. PTSP boşanma, iş yerinin itirilməsi və ya imtahandan kəsilmə kimi ümumi disstress situasiyalar nəticəsində, adətən, inkişaf etmir. PTSP- istənilən yaş qrupuna daxil olan şəxsdə rast gəlinə bilər.
Epidemiologiya
Tədqiqatlara əsasən əhalinin 39-90%-i ömründə ən az bir dəfə travmatik hadisə yaşayır. Zərərçəkənlər arasında aparılan tədqiqatlarda ən geniş yayılmış psixotravmatik faktorlara ağır somatik travmalar (9,4%), fiziki təzyiq (8,3%), başqasının ağır yaralanması və ya ölümünə şahid olma (7,1%), yaxınlarının qəfləti ölümü və ya ağır xəstələnməsi xəbəri (5,7%), seksual zorakılıq (2%) aiddir. Kesslerə görə travmatik hadisədən sonra PTSP-nin yaranma ehtimalı kişilərdə 8,1%, qadınlarda 20,4%-dir. Nisbətən gənc şəhər populyasiyasında bu göstərici daha yüksəkdir; kişilər üçün 13%, qadınlar üçün 30,2%. Çoxsaylı araşdırmalardan aşağıdakı ümumi nəticələr meydana çıxmışdır.
- yetkin (orta yaşlı) kişilər qadınlara nisbətdə daha az travmatik hadisə ilə üzləşirlər
- cinslərarası müxtəlif travmatik hadisələrin müqayisəli analizi göstərir ki, kişilər daha çox fiziki təzyiq və yol-nəqliyyat qəzası, qadınlar isə seksual zorakılıqla üzləşirlər
Etiologiya
Tarix boyu PTSP daim mübahisələr mövzusu olmuşdur. Bir çoxları üzvi səbəbdən şübhələnirdilər. Başqaları ümumiyyətlə, simptomların həqiqiliyini şübhə altına alır və simulyasiya yaxud kompensasiya axtarışını (kompensasiya nevrozu) bir çox hallarda səbəb kimi göstərirdilər. Nəticədə bir müddət belə fikir hakim oldu ki, travmatik hadisə ötəridir və yalnız emosional davamsız şəxsiyyət tipinə malik olan, premorbid nevrotik konflikt və psixi xəstəliyi olan şəxslərdə davamlı simptomlar yarana bilər. Lakin müharibə veteranı, təcavüz, işgəncə, zorlama qurbanı olmuş bir çox insanlarda mövcud uzunmüddətli psixoloji problemlərin olması bu nəticəni dəyişdi. Bu gün artıq qəbul olunur ki, psixotravmatik hadisə PTSP-nin başlıca səbəbidir. Tədqiqatçılar əmin oldular ki, hətta psixoloji cəhətdən sağlam olan şəxslər belə dəhşətli, fəlakət stressorlarla üzləşdikdə onlarda nəzərə çarpacaq PTSP-yə uyğun olan simptomlar yaranır12. DST-IV-ə görə stressor yalnız əsas meyarlara uyğun gəldikdə travmatik stressor hesab oluna bilər. Travmatik stressor üçün əsas meyar isə şəxsin özünün və ya yaxınının üzləşdiyi təhlükə və ona qarşı olan subyektiv cavab hesab olunur. Bu zaman şəxs müstəsna qorxu, köməksizlik və dəhşət hissi keçirməlidir . XBT-10 isə hadisənin “müstəsna təhlükəli və fəlakət təbiətli” olmasını vurğulayır.
PTSP-nin klinik simptomları
Travmatik hadisənin təkraryaşanması:
- yaşanmış hadisə ilə bağlı arzu olunmayan davamlı xatirələr
- “flashback”lər (hadisələrin sanki gerçəklikdə baş verməsinə
bənzəyən parlaq təəssüratlar)
- dəhşətli (qorxulu, kabuslu) yuxugörmələr
- yaşanmış hadisəni xatırladan obyekt, yaxud situasiyalara qarşı
güclü emosional və ya fiziki reaksiyalar (yaşanmış hadisənin xatırlanması zamanı baş verən neqativ reaksiyalar, kədərlilik kimi emosional; tərləmə, taxikardiya kimi fiziki reaksiyalar) Təkraryaşama simptomları posttravmatik stressin ən mühüm xüsusiyyəti kimi qiymətləndirilir. Bu simptomlara travmatik hadisə ilə əlaqəli arzuolunmayan fikirlər, xəyallar (fantaziyalar) və dəhşətli (qorxulu, kabuslu) yuxugörmələr daxildir. Buraya, həmçinin “flashback”lər (zərərçəkənin ətraf mühitə bələdliyinin itməsi və tamamilə baş vermiş hadisə ilə bağlı xatirələrə dalması) aid edilir. “Flashback”lər o qədər canlı ola bilər ki, zərərçəkənə elə gəlir ki, o travmatik hadisəni yenidən yaşayır. İnsanlar özündən asılı olmadan baş vermiş hadisəni xatırlayanda məyus ola, həddən artıq kədərlənə bilər və eyni zamanda tərləmə, taxikardiya kimi fiziki reaksiyalar verə bilərlər.
Çəkinmə və emosional donma: travma ilə assosiasiya olunan fəaliyyətdən, yerlərdən, fikirlərdən, hiss və danışıqlardan (söhbətlərdən) güclü, aşkar, düşünülmüş şəkildə çəkinmə əvvəllər zövq verən fəaliyyətlərə qarşı marağın itməsi digər insanlardan uzaqlaşma, özünütəcrid emosiyaların ifadə edilməsində çətinliklər Çəkinmə və emosional donma simptomları müxtəlif mexanizmlərlə inkişaf edir. Çəkinmə – travmatik hadisə ilə bağlı xatirələri düşüncədən kənarda saxlamaq üçün edilən məqsədyönlü cəhdlərdir. Disstressə səbəb olan xatirələri oyada biləcək insanlar, məkanlar və fəaliyyətlərdən uzaq olmaq üçün pasiyentlər öz həyatlarını məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qalırlar. Donma simptomları əvvəllər zövq verən fəaliyyətlərə marağın itməsi, ətrafdakı insanlardan təcrid olunma, emosional kasadlaşma (məsələn, həzz və sevgi hissi keçirə bilməmək), gələcəyə ümidsizliklə xarakterizə olunur. Çəkinmə simptomları pasiyent üçün böyük enerji sərfi tələb edir, emosional donma simptomları isə qeyri-iradi baş verir. Emosional donma simptomları əsasən PTSP-nin ağır və xronik formalarına aid edilir və mənfi proqnostik əhəmiyyət daşıyır.
Yüksək oyanıqlıq: hərəkətlərin tormozlanması və ya ajitasiya yuxuya getmənin, yaxud yuxuda qalmanın çətinləşməsi tez qıcıqlanma, yaxud hiddətlənmə diqqətin cəmlənməsində çətinliklər oyaq qalma (ayıqlıq) səviyyəsinin artması qorxu hissinin artması psixotravmatik hadisənin unudulması (amneziyası)
Təbii gediş və proqnoz
Simptomlar, adətən, travmatik hadisənin birinci ayında yaranır, çox az hallarda simptomların meydana çıxmasında aylarla, hətta illərlə gecikmə müşahidə oluna bilər. Travmatik hadisənin ilkin ay və ya illərində PTSP təbii davamlı sağalma göstərə bilər. Həmçinin ilk vaxtlarda xəstəlik simptomları inkişaf edən zərərçəkənlərin çox böyük qismində belə növbəti illər ərzində təbii sağalma müşahidə olunur. Bununla yanaşı, başlanğıcda xəstəlik simptomları meydana çıxan fərdlərin 1/3-də növbəti 3 il ərzində bu simptomlar qalır və onlarda maddə (narkotik, psixoaktiv, alkoqol) sui-istifadəsi kimi ikincili problemlər yarada bilər. Bu vəziyyət travmatik hadisənin hansı dövründə müalicə təklif olunmalı və spontan sağalma baş verməyən şəxslər necə müəyyən olunmalıdırlar kimi suallar doğurur. Bu suallar travmadan sonra ilkin müdaxilə və PTSP üçün skrininq bölmələrində cavablandırılmışdır. Travmadan sonrakı ilk 2-4 həftə boyunca kəskin PTSP əlamətlərinin olması müalicənin başlanılması üçün vacib göstəricilərdən biridir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, travmadan sonrakı ilk 1 həftəyə qədər olan müddətdə simptomatikanın ağırlığı xronik PTSP üçün göstərici sayıla bilməz. Dəlillər sübut edir ki, PTSP-dən əziyyət çəkənlərdə travmatik hadisədən keçən vaxt müalicənin effektivliyini azaltmır.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-07-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2015-09-25.
 | Tibb ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Posttravmatik stress pozuntusu PTSP bir ve ya bir nece son derece tehlukeli ve ya felaket xarakterli stress hadisesi ve ya veziyyeti neticesinde inkisaf edir PTSP bosanma is yerinin itirilmesi ve ya imtahandan kesilme kimi umumi disstress situasiyalar neticesinde adeten inkisaf etmir PTSP istenilen yas qrupuna daxil olan sexsde rast geline biler EpidemiologiyaTedqiqatlara esasen ehalinin 39 90 i omrunde en az bir defe travmatik hadise yasayir Zerercekenler arasinda aparilan tedqiqatlarda en genis yayilmis psixotravmatik faktorlara agir somatik travmalar 9 4 fiziki tezyiq 8 3 basqasinin agir yaralanmasi ve ya olumune sahid olma 7 1 yaxinlarinin qefleti olumu ve ya agir xestelenmesi xeberi 5 7 seksual zorakiliq 2 aiddir Kesslere gore travmatik hadiseden sonra PTSP nin yaranma ehtimali kisilerde 8 1 qadinlarda 20 4 dir Nisbeten genc seher populyasiyasinda bu gosterici daha yuksekdir kisiler ucun 13 qadinlar ucun 30 2 Coxsayli arasdirmalardan asagidaki umumi neticeler meydana cixmisdir yetkin orta yasli kisiler qadinlara nisbetde daha az travmatik hadise ile uzlesirler cinslerarasi muxtelif travmatik hadiselerin muqayiseli analizi gosterir ki kisiler daha cox fiziki tezyiq ve yol neqliyyat qezasi qadinlar ise seksual zorakiliqla uzlesirlerEtiologiyaTarix boyu PTSP daim mubahiseler movzusu olmusdur Bir coxlari uzvi sebebden subhelenirdiler Basqalari umumiyyetle simptomlarin heqiqiliyini subhe altina alir ve simulyasiya yaxud kompensasiya axtarisini kompensasiya nevrozu bir cox hallarda sebeb kimi gosterirdiler Neticede bir muddet bele fikir hakim oldu ki travmatik hadise oteridir ve yalniz emosional davamsiz sexsiyyet tipine malik olan premorbid nevrotik konflikt ve psixi xesteliyi olan sexslerde davamli simptomlar yarana biler Lakin muharibe veterani tecavuz isgence zorlama qurbani olmus bir cox insanlarda movcud uzunmuddetli psixoloji problemlerin olmasi bu neticeni deyisdi Bu gun artiq qebul olunur ki psixotravmatik hadise PTSP nin baslica sebebidir Tedqiqatcilar emin oldular ki hetta psixoloji cehetden saglam olan sexsler bele dehsetli felaket stressorlarla uzlesdikde onlarda nezere carpacaq PTSP ye uygun olan simptomlar yaranir12 DST IV e gore stressor yalniz esas meyarlara uygun geldikde travmatik stressor hesab oluna biler Travmatik stressor ucun esas meyar ise sexsin ozunun ve ya yaxininin uzlesdiyi tehluke ve ona qarsi olan subyektiv cavab hesab olunur Bu zaman sexs mustesna qorxu komeksizlik ve dehset hissi kecirmelidir XBT 10 ise hadisenin mustesna tehlukeli ve felaket tebietli olmasini vurgulayir PTSP nin klinik simptomlariTravmatik hadisenin tekraryasanmasi yasanmis hadise ile bagli arzu olunmayan davamli xatireler flashback ler hadiselerin sanki gerceklikde bas vermesine benzeyen parlaq teessuratlar dehsetli qorxulu kabuslu yuxugormeler yasanmis hadiseni xatirladan obyekt yaxud situasiyalara qarsi guclu emosional ve ya fiziki reaksiyalar yasanmis hadisenin xatirlanmasi zamani bas veren neqativ reaksiyalar kederlilik kimi emosional terleme taxikardiya kimi fiziki reaksiyalar Tekraryasama simptomlari posttravmatik stressin en muhum xususiyyeti kimi qiymetlendirilir Bu simptomlara travmatik hadise ile elaqeli arzuolunmayan fikirler xeyallar fantaziyalar ve dehsetli qorxulu kabuslu yuxugormeler daxildir Buraya hemcinin flashback ler zerercekenin etraf muhite beledliyinin itmesi ve tamamile bas vermis hadise ile bagli xatirelere dalmasi aid edilir Flashback ler o qeder canli ola biler ki zerercekene ele gelir ki o travmatik hadiseni yeniden yasayir Insanlar ozunden asili olmadan bas vermis hadiseni xatirlayanda meyus ola hedden artiq kederlene biler ve eyni zamanda terleme taxikardiya kimi fiziki reaksiyalar vere bilerler Cekinme ve emosional donma travma ile assosiasiya olunan fealiyyetden yerlerden fikirlerden hiss ve danisiqlardan sohbetlerden guclu askar dusunulmus sekilde cekinme evveller zovq veren fealiyyetlere qarsi maragin itmesi diger insanlardan uzaqlasma ozunutecrid emosiyalarin ifade edilmesinde cetinlikler Cekinme ve emosional donma simptomlari muxtelif mexanizmlerle inkisaf edir Cekinme travmatik hadise ile bagli xatireleri dusunceden kenarda saxlamaq ucun edilen meqsedyonlu cehdlerdir Disstresse sebeb olan xatireleri oyada bilecek insanlar mekanlar ve fealiyyetlerden uzaq olmaq ucun pasiyentler oz heyatlarini mehdudlasdirmaq mecburiyyetinde qalirlar Donma simptomlari evveller zovq veren fealiyyetlere maragin itmesi etrafdaki insanlardan tecrid olunma emosional kasadlasma meselen hezz ve sevgi hissi kecire bilmemek geleceye umidsizlikle xarakterize olunur Cekinme simptomlari pasiyent ucun boyuk enerji serfi teleb edir emosional donma simptomlari ise qeyri iradi bas verir Emosional donma simptomlari esasen PTSP nin agir ve xronik formalarina aid edilir ve menfi proqnostik ehemiyyet dasiyir Yuksek oyaniqliq hereketlerin tormozlanmasi ve ya ajitasiya yuxuya getmenin yaxud yuxuda qalmanin cetinlesmesi tez qiciqlanma yaxud hiddetlenme diqqetin cemlenmesinde cetinlikler oyaq qalma ayiqliq seviyyesinin artmasi qorxu hissinin artmasi psixotravmatik hadisenin unudulmasi amneziyasi Tebii gedis ve proqnozSimptomlar adeten travmatik hadisenin birinci ayinda yaranir cox az hallarda simptomlarin meydana cixmasinda aylarla hetta illerle gecikme musahide oluna biler Travmatik hadisenin ilkin ay ve ya illerinde PTSP tebii davamli sagalma gostere biler Hemcinin ilk vaxtlarda xestelik simptomlari inkisaf eden zerercekenlerin cox boyuk qisminde bele novbeti iller erzinde tebii sagalma musahide olunur Bununla yanasi baslangicda xestelik simptomlari meydana cixan ferdlerin 1 3 de novbeti 3 il erzinde bu simptomlar qalir ve onlarda madde narkotik psixoaktiv alkoqol sui istifadesi kimi ikincili problemler yarada biler Bu veziyyet travmatik hadisenin hansi dovrunde mualice teklif olunmali ve spontan sagalma bas vermeyen sexsler nece mueyyen olunmalidirlar kimi suallar dogurur Bu suallar travmadan sonra ilkin mudaxile ve PTSP ucun skrininq bolmelerinde cavablandirilmisdir Travmadan sonraki ilk 2 4 hefte boyunca keskin PTSP elametlerinin olmasi mualicenin baslanilmasi ucun vacib gostericilerden biridir Bununla yanasi qeyd etmek lazimdir ki travmadan sonraki ilk 1 hefteye qeder olan muddetde simptomatikanin agirligi xronik PTSP ucun gosterici sayila bilmez Deliller subut edir ki PTSP den eziyyet cekenlerde travmatik hadiseden kecen vaxt mualicenin effektivliyini azaltmir Istinadlar Arxivlenmis suret PDF 2022 07 09 tarixinde PDF Istifade tarixi 2015 09 25 Tibb ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin