Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pirəmsaq döyüşü — 1918-ci ilin mart ayının əvvəllərində indiki Ağsu rayonunun Bico kəndində kəndin könüllü döyüşçüləri ilə Rus ordusundan buraxılmış silahlı erməni quldur dəstəsi arasında qədim Pirəmsaq qəbirstanı ərazisində baş vermiş döyüş. ("Pirəmsaq" sözü "sak qocası" mənasında izah edilir.)
| Pirəmsaq döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Mart soyqırımı | |||
| Tarix | 1918 mart | ||
| Yeri | Bico kəndi, Pirəmsaq qəbirstanı | ||
| Nəticəsi | Azərbaycan qalibiyyəti | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
| Ümumi itkilər | |||
| |||
Bico kəndi 1918-ci il hadisələri ilə bağlı məşhurdur. Bolşeviklərin dəstəyi ilə azərbaycanlıların soyqırımını həyata keçirən erməni hərbi quldur dəstələri 14 mindən çox dinc müsəlman Azərbaycan türkünün vəhşicəsinə qətlə yetirildiyi 1918-ci ilin mart ayında Bakıdan Kürdəmir yolu ilə kəndlərdə, qəsəbələrdə, müsəlmanların soyqırımını həyata keçirərək irəliləyirdilər. Dövrün siyasi və ictimai böhran çağını yaşayan Azərbaycanda xalqı müdafiə etmək iqtidarına malik hökumətin olmaması bir çox yaşayış məntəqələri kimi Biconu da öz könüllü döyüşçülərinin ümidinə buraxmışdı.
O zamanlar Şamaxıda yaşayan, Şirvanın sayılıb-seçilən elm və ürfan xadimlərindən biri kimi tanınmış, bölgənin elm məclislərinin fikir və söz xiridarı kimi nüfuz və mənsəb sahibi olan Bico ziyalısı Babaş əfəndi Mikayılzadə yaşadığı ictimai və siyasi mühitin fəal iştirakçılarından olduğu üçün ermənilərin soyqırım planından əvvəlcədən xəbər tutmuşdu. O, bicolu Şahalı yüzbaşı ilə bir-neçə dəfə görüşərək onu kəndin müdafiəsi üçün hazırlıqlarla bağlı təlimatlandırmışdı. Bicolu kişilər qadınları və uşaqları dərələrdə gizlədərək onlara məğlub olacaqları halda dağlara qaçıb gizlənmələrini tapşırmışdılar.
Cəbhədən tərxis olunmalarına baxmayaraq, Azərbaycan müsəlmanlarının soyqırımı planını həyata keçirmək tapşırığı almış silahlı erməni dəstələri Göylər, Bağırlı, Ləngəbiz, Qəşəd kəndlərini viran qoyaraq, taladıqdan sonra Bicoya yaxınlaşdıqda, Şahalı yüzbaşı danışıq üçün quldur dəstəsinin qarşısına çıxmış, kəndə girməyəcəklərinin müqabilində onlara mal-qara və ya qızıl verilməsini təklif etmişdi. Ermənilər buna razılaşmayıb, onsuz da kəndi ələ keçirib Biconu talan edəcəklərini bildirmişdilər. Balta, yaba, xəncər, dəryaz və bir-neçə tüfənglə silahlananan bicolular Bico kəndi ilə Keçdiməz kəndi arasındakı dərədə, Pirəmsaq deyilən ərazidə təxminən 400 nəfərdən ibarət erməni hərbi dəstəsinin qarşısına çıxmışdı. Kəndin yaşlı nəslinin vaxtilə söylədiklərinə görə bu döyüşdə tüfəngdən açılan ilk atəşlə erməni hərbi dəstəsinin başçısı öldürülmüş, düşmənin çaşbaş düşdüyünü görən bicolular onlara hücuma keçmişdilər. Tələfat vermələrinə baxmayaraq, tarixən zəngin döyüş ənənələrinə malik olan kəndin könüllü döyüşçüləri erməni hərbi dəstəsini darmadağın etmişlər. Pirəmsaq döyüşündə ermənilərdən cəmi 6 döyüşçü döyüş meydanından qaça bilmiş, lakin onların da dördü Bico kəndinin indiki qəbiristanlığının ərazisində yaxalanaraq, öldürülmüş, ikisi isə sağ qalaraq Şamaxı istiqamətində qaçmağa və baş verənləri oradakı erməni quldur birləşmələrinin komandanı Stepan Lalayana xəbər verməyə nail olmuşdular.
Bundan sonra Şamaxıdakı erməni hərbi dəstələri kəndin şimalındakı Səndələn (Bico) zirvəsində iki döyüş topu yerləşdirərək kəndi atəşə tuturlar. Nəticədə kənddəki bir-neçə tikili ilə yanaşı 12-ci əsrdə tikilmiş kənd məscidi dağıdılır. (İndi də kəndin yuxarı hissəsində, həmin məscidin vaxtilə yerləşdiyi ərazi "Məscid yeri" adlandırılır.) Kəndə qarət məqsədilə basqın edən ermənilər Bicoda bu cür kəskin müqavimətlə qarşılaşacaqlarını ağıllarına belə gətirmirdilər. Çünki Osmanlı dövlətinin sərhədlərindən başlayaraq müsəlaman kəndlərini qırğınlar törədərək gələn bu quldurlara Şamxor döyüşündən başqa heç yerdə demək olar ki, müqavimət göstərilməmişdi.
Bicodakı ağır və gözlənilməz məğlubiyyətdən sonra Bakıdakı daşnak və bolşeviklərdən əlavə qüvvə alan Şamaxıdakı erməni birləşmələri qisas üçün Bico kəndinə daha böyük sayda qoşun yeritmək qərarına gəlir. Bu plandan xəbər tutan bicolular kəndin əhalisini qırğına verməmək üçün onları Ağsu, sonra da Göyçay istiqamətində köçürürlər. (Əhalinin köçürülməsində xüsusi xidmətləri olmuş Əlvan kişinin adı indiyədək xatırlanır.) Sakinlərinin tərk etdiyi kənd özü isə daşnakların soyqırımına məruz qalır - dağıdılır və yandırılır. Lakin iyun ayında Azərbaycan və Osmanlı türklərindən ibarət Qafqaz İslam Ordusunun qoşunları bolşevik-daşnak terrorçu birləşmələrini Göyçay döyüşündə məğlub etməklə, onları geriyə - Bakıya tərəf çəkilməyə məcbur edirlər. Bicolular da bu hadisədən sonra doğma kəndlərinə qayıdırlar. Sonralar Şamaxı erməniləri Bico əhalisindən qisas ala bilmədikləri üçün buradakı məğlubiyyətin səbəbkarlarından biri hesab etdikləri Babaş əfəndi Mikayılzadınin hər iki qaynını ailə üzvləri ilə birlikdə Şamaxıda işgəncə ilə öldürürlər.
Pirəmsaq döyüşü tarixçilər tərəfindən erməni soyqırımına qarşı 1918-ci ildə təşkil edilmiş ilk ən böyük müdafiə döyüşü sayılır. Bu hadisə bir çox tarixi mənbələrdə də təsdiqlənir. 1918-ci il 11-12 noyabr tarixli Sorğu Protokolunda Şamaxı pristavı Cəbrayıl bəy Cəbrayılbəyovun qeydlərində Bakıdan Şamaxıya qayıdan erməni hərbi dəstəsi ilə bağlı deyilir:
"1918-ci ilin mart ayında şəhər başçısı Teymur bəy Xudaverdiyevdən və müsəlman milli komitəsindən məlumat almışdır ki, Bakıdan Kürdəmir istiqamətində ordudan tərxis olunmuş 400 nəfər erməni Şamaxıya gəlir. Bakı müsəlman milli komitəsi xahiş edib ki, onları qara fikirlərindən çəkindirsinlər. Müsəlman milli komitəsi Ağsu şəhərinə nümayəndələr göndərdi, lakin səhərisi gün Şamaxıda eşitdik ki, həmin dəstə bölünüb ayrı-ayrı kəndlərə hücum ediblər. Bico və Ləngəbiz kəndlərinə hücum etmişlər... Ermənilərlə atışma Bico dağlarında başlayıb. Ermənilər və müsəlmanlar tərəfindən adamlar öldürülüb. Hirslənmiş ermənilər bu barədə Bakı erməni komitəsinə məlumat çatdırıblar. Qısa müddətdən sonra Şamaxıya 3 minə qədər erməni gətirildi. Bundan xəbər tutan yerli müsəlman İcraiyyə Komitəsi, Şamaxı uyezdinin rəisi Hacımalıbəyov və uyezd qazisi Abdulxalıq Əfəndi Əfəndiyev erməni yepiskopunun yanına göndərildi ki, yaraqlıları geri qaytarsın. Lakin erməni yepiskopunun cavabı qəti oldu: “Biz gəlmişik ki, bütün müsəlmanları qılıncdan keçirək”...
1918-ci ilin iyun ayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin göstərişi ilə yaradılmış Fövqalədə İstintaq Komissiyasının Fövqalədə İstintaq Komissiyasının Şamaxı uyezdində qətlə yetirilmiş, yaralanmış insanlar barədə məlumatı əks etdirən sənədlərdə sadalanan 58 yaşayış məntəqəsi içərisində Biconun adının olmaması (Bax: Azərbaycan Respublikası Milli Dövlət Arxiv Fondu 1061, siy. 1, vər. 85.) Şamaxı qəzasında 2146-sı kişi, 1468-i qadın və 746-sı uşaq (bəzi mənbələrə görə 1653-ü qadın, 965-i uşaq) olmaqla ümumilikdə 4360 (digər mənbələrdə 7000-dən çox) nəfəri soyqırıma məruz qoymuş, bolşeviklərdən hərbi və təşkilati dəstək alan Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi ermənilərin Bicoya hücum etmələrinə baxmayaraq, burada insanlara qarşı soyqırım məqsədlərini həyata keçirə bilməmələrinin daha bir sübutudur.
SSRİ dönəmində bolşevik ideoloqları bu hadisəni nə qədər unutdurmağa çalışsalar da, nəinki bicolular, Şirvanın yaxın kəndlərinin, eyni zamanda Şamaxının yaşlı nəsli uzun müddət 1918-ci il Bico döyüşünü bir kəndin qəhrəmanlıq səhifəsi kimi xatırlamışlar. Şamaxı rayon Polis İdarəsinin keçmiş zabitlərindən olan Fazil Gülverdi oğlu Şamilovun dediklərindən: "Qarabağ münaqişəsi başlayanda Mədrəsəyə (red: Şamaxı rayonunun həmin dövrdə ermənilər məskunlaşmış kəndi) getmişdim. Erməni qadınları yas tutub, "Bicodan gəlirlər, bizi qıracaqlar" deyə ağlayırdılar." 1988-89-cu illərdə Şamaxının erməni kəndləri köçməmişdən əvvəl Bicodan qısas alacaqları barədə danışırdılar deyə, Biconun bir-neçə yerində kəndin cavan kişilərindən ibarət könüllü silahlı müdafiə postları qurulmuşdu. Bu fakt ermənilərin də Bicoda uğradıqları məğlubiyyəti heç vaxt unutmadıqlarından xəbər verir.
İstinadlar
- Bax: Məhərrəm Zülfüqarlı "Azərbaycan tarixinin qəhramanlıq səhifəsi: Göyçay döyüşləri" (Bakı-2017), s.33
- Zəka Mirzəyev "Pirəmsaq döyüşü", "Azərbaycan" qəzeti, 02 aprel 2013-cü il, №67 (6342) S.4
- Məhərrəm Zülfüqarlı "Azərbaycan tarixinin qəhramanlıq səhifəsi: Göyçay döyüşləri" (Bakı-2017), s.30
- Azərbaycan Respublikası Milli Dövlət Arxiv Fondu 1061, q. 3. vər. 19. həmçinin bax: AMEA-nın 1990-cı il "Tarix-Fəlsəfə-Hüquq" seriyası, №1; həmçinin bax: Seyfəddin Qəniyev "1918-ci il Şamaxı soyqırımı, I kitab" Bakı, "Nurlar" nəşriyyatı-2003" 152 S. S. 22
Xarici keçidlər
- "Azərbaycan" qəzetində Pirəmsaq döyüşü ilə bağlı məqalə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Piremsaq doyusu 1918 ci ilin mart ayinin evvellerinde indiki Agsu rayonunun Bico kendinde kendin konullu doyusculeri ile Rus ordusundan buraxilmis silahli ermeni quldur destesi arasinda qedim Piremsaq qebirstani erazisinde bas vermis doyus Piremsaq sozu sak qocasi menasinda izah edilir Piremsaq doyusuMart soyqirimiTarix 1918 martYeri Bico kendi Piremsaq qebirstaniNeticesi Azerbaycan qalibiyyetiMunaqise terefleriBico sakinleri Rus ordusundan buraxilmis ermenilerKomandan lar Sahali yuzbasi Tereflerin quvvesi 400Itkiler100 e yaxin 400 e yaxin 6 neferden basqa hamisi Umumi itkiler500 nefere yaxin Bico kendi 1918 ci il hadiseleri ile bagli meshurdur Bolseviklerin desteyi ile azerbaycanlilarin soyqirimini heyata keciren ermeni herbi quldur desteleri 14 minden cox dinc muselman Azerbaycan turkunun vehsicesine qetle yetirildiyi 1918 ci ilin mart ayinda Bakidan Kurdemir yolu ile kendlerde qesebelerde muselmanlarin soyqirimini heyata kecirerek irelileyirdiler Dovrun siyasi ve ictimai bohran cagini yasayan Azerbaycanda xalqi mudafie etmek iqtidarina malik hokumetin olmamasi bir cox yasayis menteqeleri kimi Biconu da oz konullu doyusculerinin umidine buraxmisdi O zamanlar Samaxida yasayan Sirvanin sayilib secilen elm ve urfan xadimlerinden biri kimi taninmis bolgenin elm meclislerinin fikir ve soz xiridari kimi nufuz ve menseb sahibi olan Bico ziyalisi Babas efendi Mikayilzade yasadigi ictimai ve siyasi muhitin feal istirakcilarindan oldugu ucun ermenilerin soyqirim planindan evvelceden xeber tutmusdu O bicolu Sahali yuzbasi ile bir nece defe goruserek onu kendin mudafiesi ucun hazirliqlarla bagli telimatlandirmisdi Bicolu kisiler qadinlari ve usaqlari derelerde gizlederek onlara meglub olacaqlari halda daglara qacib gizlenmelerini tapsirmisdilar Cebheden terxis olunmalarina baxmayaraq Azerbaycan muselmanlarinin soyqirimi planini heyata kecirmek tapsirigi almis silahli ermeni desteleri Goyler Bagirli Lengebiz Qesed kendlerini viran qoyaraq taladiqdan sonra Bicoya yaxinlasdiqda Sahali yuzbasi danisiq ucun quldur destesinin qarsisina cixmis kende girmeyeceklerinin muqabilinde onlara mal qara ve ya qizil verilmesini teklif etmisdi Ermeniler buna razilasmayib onsuz da kendi ele kecirib Biconu talan edeceklerini bildirmisdiler Balta yaba xencer deryaz ve bir nece tufengle silahlananan bicolular Bico kendi ile Kecdimez kendi arasindaki derede Piremsaq deyilen erazide texminen 400 neferden ibaret ermeni herbi destesinin qarsisina cixmisdi Kendin yasli neslinin vaxtile soylediklerine gore bu doyusde tufengden acilan ilk atesle ermeni herbi destesinin bascisi oldurulmus dusmenin casbas dusduyunu goren bicolular onlara hucuma kecmisdiler Telefat vermelerine baxmayaraq tarixen zengin doyus enenelerine malik olan kendin konullu doyusculeri ermeni herbi destesini darmadagin etmisler Piremsaq doyusunde ermenilerden cemi 6 doyuscu doyus meydanindan qaca bilmis lakin onlarin da dordu Bico kendinin indiki qebiristanliginin erazisinde yaxalanaraq oldurulmus ikisi ise sag qalaraq Samaxi istiqametinde qacmaga ve bas verenleri oradaki ermeni quldur birlesmelerinin komandani Stepan Lalayana xeber vermeye nail olmusdular Bundan sonra Samaxidaki ermeni herbi desteleri kendin simalindaki Sendelen Bico zirvesinde iki doyus topu yerlesdirerek kendi atese tuturlar Neticede kenddeki bir nece tikili ile yanasi 12 ci esrde tikilmis kend mescidi dagidilir Indi de kendin yuxari hissesinde hemin mescidin vaxtile yerlesdiyi erazi Mescid yeri adlandirilir Kende qaret meqsedile basqin eden ermeniler Bicoda bu cur keskin muqavimetle qarsilasacaqlarini agillarina bele getirmirdiler Cunki Osmanli dovletinin serhedlerinden baslayaraq muselaman kendlerini qirginlar torederek gelen bu quldurlara Samxor doyusunden basqa hec yerde demek olar ki muqavimet gosterilmemisdi Bicodaki agir ve gozlenilmez meglubiyyetden sonra Bakidaki dasnak ve bolseviklerden elave quvve alan Samaxidaki ermeni birlesmeleri qisas ucun Bico kendine daha boyuk sayda qosun yeritmek qerarina gelir Bu plandan xeber tutan bicolular kendin ehalisini qirgina vermemek ucun onlari Agsu sonra da Goycay istiqametinde kocururler Ehalinin kocurulmesinde xususi xidmetleri olmus Elvan kisinin adi indiyedek xatirlanir Sakinlerinin terk etdiyi kend ozu ise dasnaklarin soyqirimina meruz qalir dagidilir ve yandirilir Lakin iyun ayinda Azerbaycan ve Osmanli turklerinden ibaret Qafqaz Islam Ordusunun qosunlari bolsevik dasnak terrorcu birlesmelerini Goycay doyusunde meglub etmekle onlari geriye Bakiya teref cekilmeye mecbur edirler Bicolular da bu hadiseden sonra dogma kendlerine qayidirlar Sonralar Samaxi ermenileri Bico ehalisinden qisas ala bilmedikleri ucun buradaki meglubiyyetin sebebkarlarindan biri hesab etdikleri Babas efendi Mikayilzadinin her iki qaynini aile uzvleri ile birlikde Samaxida isgence ile oldururler Piremsaq doyusu tarixciler terefinden ermeni soyqirimina qarsi 1918 ci ilde teskil edilmis ilk en boyuk mudafie doyusu sayilir Bu hadise bir cox tarixi menbelerde de tesdiqlenir 1918 ci il 11 12 noyabr tarixli Sorgu Protokolunda Samaxi pristavi Cebrayil bey Cebrayilbeyovun qeydlerinde Bakidan Samaxiya qayidan ermeni herbi destesi ile bagli deyilir 1918 ci ilin mart ayinda seher bascisi Teymur bey Xudaverdiyevden ve muselman milli komitesinden melumat almisdir ki Bakidan Kurdemir istiqametinde ordudan terxis olunmus 400 nefer ermeni Samaxiya gelir Baki muselman milli komitesi xahis edib ki onlari qara fikirlerinden cekindirsinler Muselman milli komitesi Agsu seherine numayendeler gonderdi lakin seherisi gun Samaxida esitdik ki hemin deste bolunub ayri ayri kendlere hucum edibler Bico ve Lengebiz kendlerine hucum etmisler Ermenilerle atisma Bico daglarinda baslayib Ermeniler ve muselmanlar terefinden adamlar oldurulub Hirslenmis ermeniler bu barede Baki ermeni komitesine melumat catdiriblar Qisa muddetden sonra Samaxiya 3 mine qeder ermeni getirildi Bundan xeber tutan yerli muselman Icraiyye Komitesi Samaxi uyezdinin reisi Hacimalibeyov ve uyezd qazisi Abdulxaliq Efendi Efendiyev ermeni yepiskopunun yanina gonderildi ki yaraqlilari geri qaytarsin Lakin ermeni yepiskopunun cavabi qeti oldu Biz gelmisik ki butun muselmanlari qilincdan kecirek 1918 ci ilin iyun ayinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin gosterisi ile yaradilmis Fovqalede Istintaq Komissiyasinin Fovqalede Istintaq Komissiyasinin Samaxi uyezdinde qetle yetirilmis yaralanmis insanlar barede melumati eks etdiren senedlerde sadalanan 58 yasayis menteqesi icerisinde Biconun adinin olmamasi Bax Azerbaycan Respublikasi Milli Dovlet Arxiv Fondu 1061 siy 1 ver 85 Samaxi qezasinda 2146 si kisi 1468 i qadin ve 746 si usaq bezi menbelere gore 1653 u qadin 965 i usaq olmaqla umumilikde 4360 diger menbelerde 7000 den cox neferi soyqirima meruz qoymus bolseviklerden herbi ve teskilati destek alan Stepan Saumyanin basciliq etdiyi ermenilerin Bicoya hucum etmelerine baxmayaraq burada insanlara qarsi soyqirim meqsedlerini heyata kecire bilmemelerinin daha bir subutudur SSRI doneminde bolsevik ideoloqlari bu hadiseni ne qeder unutdurmaga calissalar da neinki bicolular Sirvanin yaxin kendlerinin eyni zamanda Samaxinin yasli nesli uzun muddet 1918 ci il Bico doyusunu bir kendin qehremanliq sehifesi kimi xatirlamislar Samaxi rayon Polis Idaresinin kecmis zabitlerinden olan Fazil Gulverdi oglu Samilovun dediklerinden Qarabag munaqisesi baslayanda Medreseye red Samaxi rayonunun hemin dovrde ermeniler meskunlasmis kendi getmisdim Ermeni qadinlari yas tutub Bicodan gelirler bizi qiracaqlar deye aglayirdilar 1988 89 cu illerde Samaxinin ermeni kendleri kocmemisden evvel Bicodan qisas alacaqlari barede danisirdilar deye Biconun bir nece yerinde kendin cavan kisilerinden ibaret konullu silahli mudafie postlari qurulmusdu Bu fakt ermenilerin de Bicoda ugradiqlari meglubiyyeti hec vaxt unutmadiqlarindan xeber verir IstinadlarBax Meherrem Zulfuqarli Azerbaycan tarixinin qehramanliq sehifesi Goycay doyusleri Baki 2017 s 33 Zeka Mirzeyev Piremsaq doyusu Azerbaycan qezeti 02 aprel 2013 cu il 67 6342 S 4 Meherrem Zulfuqarli Azerbaycan tarixinin qehramanliq sehifesi Goycay doyusleri Baki 2017 s 30 Azerbaycan Respublikasi Milli Dovlet Arxiv Fondu 1061 q 3 ver 19 hemcinin bax AMEA nin 1990 ci il Tarix Felsefe Huquq seriyasi 1 hemcinin bax Seyfeddin Qeniyev 1918 ci il Samaxi soyqirimi I kitab Baki Nurlar nesriyyati 2003 152 S S 22Xarici kecidler Azerbaycan qezetinde Piremsaq doyusu ile bagli meqale