Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Paleoqrafiya — qədim yazılı abidələrin müəllifinin müəyyən edilməsini, bu yazılı abidələrin yaranma tarixini və yerini, onun qrafik formalarının inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən köməkçi tarixi-filoloji fənn.
Haqqında
Paleoqrafiya bir elm kimi XVII əsrdə Avropada sənədlərin həqiqiliyinin və ya saxtakarlığının təyin edilməsi zərurəti ilə bağlı meydana çıxmışdır. Paleoqrafiya yazılma tarixi məlum olan əlyazmaların kağızını, xəttini, hərflərinin növünü, ornamentini, cildini və s. cəhətlərini öyrənərək müqayisə yolu ilə tarixi məlum olmayan əlyazmalar haqqında müəyyən nəticəyə gəlir. Bütün bu tədqiqat prosesində tarix, dilçilik, ədəbiyyat tarixi, mətnşünaslıq və s. elmlərin köməyinə müraciət edilir.
Paleoqrafiya (Yunanca palaiós παλαιός köhnə, grapheía γραφεία yazmaq) qədim yazı növlərini öyrənən elmdir.
Tarix boyu istifadə edilmiş olan əlifbaları öyrənərək bu əlifbalar ilə yazılmış olan sənədlərin oxunmasını təmin edir və beləliklə tarixi hadisə və proseslərin öyrənilməsinə yardım edir. Misal olaraq, eramızdan əvvəl 1226-cı Qədim Misir dövləti ilə Qədim Het dövləti arasında baş vermiş müharibədən sonra bağlanmış olan Kadeş müqaviləsinin oxunmasını göstərmək olar.
Bir millətin dilini bilmək, tarixi tədqiqatlar üçün kifayət deyildir. Dil ilə bərabər öyrənilən xalqın istifadə etmiş olduğu yazının da öyrənilməsi lazımdır. Misir tarixini öyrənmək üçün heroqlif yazısını, Mesopotamiya tarixini öyrənmək üçün mixi yazısını, Orta Asiyada yaşamış olan türk tayfalarının tarixini öyrənmək üçün Orxan və Uyğur əlifbaları ilə bərabər Çin əlifbasını, Osmanlı imperiyasının, İranın və Ərəblərin tarixini öyrənmək üçün ərəb əlifbasını, Slavyan xalqlarının tarixini öyrənmək üçün Kiril əlifbasını, Avropa xalqlarının tarixini öyrənmək üçün isə Latın əlifbasını bilmək lazımdır. Ancaq çox vaxt məsələ bununla da bitmir, çünki bu əlifbaların hər birinin özünün də bir sıra növləri vardır. Bu növlərin hər birinin də istifadə edildiyi yerlər bir-birlərindən tamamilə fərqlidir. Məhz bu baxımdan da, tarixi tədqiqatlar zamanı mənbələrdə göstərilən yazıları oxumadan uğurlu bir tarixi tədqiqatdan söhbət belə gedə bilməz.
Paleoqrafiya qədim əlyazmaları öyrənən elmdir və XV əsrdə çap texnikasının yaranmasına qədər bütün tarixi məktəblərdə tədqiqatın əsasını təşkil etmişdir. “Qədim yazı” kimi tərcümə olunan paleoqrafiya Misir və Babilistan, maya, rus və s. əlyazmaların tədqiqi zamanı istifadə olunur. Əslində paleqorafiya qədim yunan və latın əlyazmalarının tədqiqi üçün yaranmışdır. Latın yazısı Qərbi Avropada formal kommunikasiya vasitəsinə çevrildikdən sonra latın yazı formalarının araşdırılması paleqorafiyanın mühüm sahələrindən birinə çevrildi.
Bu gün bizim də istifadə etdiyimiz latın qrafikası əsrlər boyu inkişaf edərək, ciddi dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bununla belə latın qrafikasının inkişafında iki istiqaməti ayırmaq olar: 1) rəsmi kitabların hazırlanması üçün mövcud olan üsul; 2) gündəlik sənədlərin, memorandum və işgüzar hesabatların hazırlanması üçün mövcud olan üsul.
Qədim yazılı kitablar əsasən iri latın hərfləri ilə yazılırdı və ilk dəfə məşhur Roma yazıçıları ( məs., Virgil) tərəfindən istifadə olunmuşdur. Xristian dövrünə aid və iri hərflərin istifadəsi ilə yazılan ilk əsərlər içərisində Bibliyanın mətnini göstərmək olar. Lakin tədricən böyük hərflərin formaları dəyişmiş və əlyazma texnikasının sürətləndirilməsinə uyğunlaşmışdır. Gündəlik ehtiyac və tələbatdan yaranan sənədlərin yazılmasında kiçik hərflər istifadə olunmuş, tədricən onların kursivləri dəyişmişdi.
Yazı qrafikası və texnikasının hərtərəfli öyrənilməsi və təhlili ekspertlərə zaman keçdikcə xalqların əlyazma ənənələrinin dəyişməsi səbəbləri və xüsusiyyətləri haqqında mühakimə yürütmək imkanı verir. Yazı texnikası və tarixinin öyrənilməsi mütəxəssislərə mənbənin əsl və ya surət olmas haqqında məlumat verir. Yazı üsulunun araşdırılması tarixi həqiqiliyi müəyyən edilmiş mənbənin yaranma tarixinin dəqiqləşdirilməsinə kömək edir. Yaranma tarixi göstərilməyən mənbələrin təhlili zamanı ilk addım mənbənin orijinalının təsdiqi, sonra isə rəsmi əlyazmaların yaradılması üçün uzun tarixi dövrün labüd olması faktı əsas götürülməlidir. Müasir dövrdə yüksək ixtisaslı tarixçilərə hətta yazı üsulunun, stilinin və morfoloji variasiyanın təhlili belə mənbənin tarixini müəyyənləşdirmək imkanı verir. Təcrübəli paleqoraflar çox zaman heç bir texniki vasitədən istifadə etmədən mənbələrdə olan saxtalaşdırmanı asanlıqla aşkar edirlər.
Yazılı mənbələri təhlil edərkən tarixçilər çox zaman onun yarandığı idarə, bölmə və strukturun inzibati idarə metodlarının öyrənilməsini vacib hesab edirlər. Əsasən Britaniya tarix məktəbində nəzərə çarpan bu tendensiya sözsüz ki, səbəbsiz deyil. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, paleoqrafiya sənədin yalnız məzmununun təhlili ilə məşğul olur. Paleoqrafiyanın çətinliklərindən biri yazılı sənədlərdə olan qısaldılmaların mənasının açıqlanmasıdır. Adətən latın dilli mənbələrdə təsadüf edilən bu qısaldılmalar yazı üçün yerin artırılması məqsədi ilə tətbiq edilmiş və o dövr üçün tam anlaşıqlı olmuşdur. Sözsüz ki, müasirlər üçün aydın olan qısaldılmaların açıqlanması müasir tarixçilərin qarşısında çətin problemlər yaradır.
Latın yazısı üçün sözlərin ilk bir neçə hərfini qeyd etmək vasitəsi ilə əmələ gələn qısaldılmalar xarakterikdir (məs., testimentum-test, noster-nt və s.) Sonralar sözlərin birinci və axırıncı hərflərindən ibarət qısaldılmalardan geniş istifadə olunmağa başlandı (məs., dominus-dns, episcopus-eps və s.) Bu sistem klassik zamanlardan yadigar qalaraq, XVIII əsrdə Qərbi Avropanın bir sıra qabaqcıl ölkələrində, xüsusilə də İngiltərə və İrlandiyada möhkəmlənmişdir.
Qədim əlyazmalarda əks olunmuş yazı texnikası və üsulunun, qısaldılmaların öyrənilməsi qədim və orta əsr mənbələri ilə məşğul olan tarixçilər üçün zəruridir. Müasir dövrdə qədim əlyazmaların, yazılma texnikasının (kağız, qələm və s.) öyrənilməsi üçün bir sıra ciddi vasitələr yaranmışdır. Tintometr eynəyinin köməyi ilə hətta mürəkkəbin rənginin müqayisəsi belə mümkündür. Digər mikroskoplarla mənbədəki işıqdəyməyən, qaranlıq məkanın tədqiqi və kağızın yaşının müəyyənləşdirilməsi mümkündür. İnfra-qırmızı və ultra-çəhrayı şüalar birbaşa və ya fotoşəkil vasitəsilə mənbədə aparılan düzəlişləri müəyyən etmək, zamanın təsiri ilə itmiş və ya silinmiş, oxunulmayan hissələri yenidən bərpa etmək imkanı verir. Məs., 1979-cu ildə paleoqraf C.F.Benton NASA tərəfindən yaradılmış rəqəmləri əks etdirən xüsusi texniki vasitəni istifadə etməklə mənbələrin yaşının müəyyənləşdirilməsinin mümkün olduğunu sübut etmişdir.
Beləliklə, paleoqrafiya əlyazma texnikası, üsulu, stili və xüsusiyyətlərini tədqiq etməklə mənbələrin dəqiq yaranma tarixi, dövrü, yeri haqqında məlumat verir, mənbənin həqiqiliyini, orijinallığını tam dəqiqliyi ilə təsdiq edir. Bu isə mənbənin tədqiqat prosesinə cəlb edilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən mərhələlərdən biridir.
İstinadlar
Mənbə
Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti. Bakı,1978 ci il.Səhifə 134 http://obastan.com/az/search/?q=Paleoqrafiya
- Sevan Nişanyan. Sözlerin Soyağacı 2014-01-09 at the Wayback Machine paleo+ maddesi.
- Sevan Nişanyan. Sözlerin Soyağacı 2014-01-09 at the Wayback Machine +grafi maddesi.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Paleoqrafiya qedim yazili abidelerin muellifinin mueyyen edilmesini bu yazili abidelerin yaranma tarixini ve yerini onun qrafik formalarinin inkisaf qanunauygunluqlarini oyrenen komekci tarixi filoloji fenn HaqqindaPaleoqrafiya bir elm kimi XVII esrde Avropada senedlerin heqiqiliyinin ve ya saxtakarliginin teyin edilmesi zerureti ile bagli meydana cixmisdir Paleoqrafiya yazilma tarixi melum olan elyazmalarin kagizini xettini herflerinin novunu ornamentini cildini ve s cehetlerini oyrenerek muqayise yolu ile tarixi melum olmayan elyazmalar haqqinda mueyyen neticeye gelir Butun bu tedqiqat prosesinde tarix dilcilik edebiyyat tarixi metnsunasliq ve s elmlerin komeyine muraciet edilir Paleoqrafiya Yunanca palaios palaios kohne grapheia grafeia yazmaq qedim yazi novlerini oyrenen elmdir Tarix boyu istifade edilmis olan elifbalari oyrenerek bu elifbalar ile yazilmis olan senedlerin oxunmasini temin edir ve belelikle tarixi hadise ve proseslerin oyrenilmesine yardim edir Misal olaraq eramizdan evvel 1226 ci Qedim Misir dovleti ile Qedim Het dovleti arasinda bas vermis muharibeden sonra baglanmis olan Kades muqavilesinin oxunmasini gostermek olar Bir milletin dilini bilmek tarixi tedqiqatlar ucun kifayet deyildir Dil ile beraber oyrenilen xalqin istifade etmis oldugu yazinin da oyrenilmesi lazimdir Misir tarixini oyrenmek ucun heroqlif yazisini Mesopotamiya tarixini oyrenmek ucun mixi yazisini Orta Asiyada yasamis olan turk tayfalarinin tarixini oyrenmek ucun Orxan ve Uygur elifbalari ile beraber Cin elifbasini Osmanli imperiyasinin Iranin ve Ereblerin tarixini oyrenmek ucun ereb elifbasini Slavyan xalqlarinin tarixini oyrenmek ucun Kiril elifbasini Avropa xalqlarinin tarixini oyrenmek ucun ise Latin elifbasini bilmek lazimdir Ancaq cox vaxt mesele bununla da bitmir cunki bu elifbalarin her birinin ozunun de bir sira novleri vardir Bu novlerin her birinin de istifade edildiyi yerler bir birlerinden tamamile ferqlidir Mehz bu baximdan da tarixi tedqiqatlar zamani menbelerde gosterilen yazilari oxumadan ugurlu bir tarixi tedqiqatdan sohbet bele gede bilmez Paleoqrafiya qedim elyazmalari oyrenen elmdir ve XV esrde cap texnikasinin yaranmasina qeder butun tarixi mekteblerde tedqiqatin esasini teskil etmisdir Qedim yazi kimi tercume olunan paleoqrafiya Misir ve Babilistan maya rus ve s elyazmalarin tedqiqi zamani istifade olunur Eslinde paleqorafiya qedim yunan ve latin elyazmalarinin tedqiqi ucun yaranmisdir Latin yazisi Qerbi Avropada formal kommunikasiya vasitesine cevrildikden sonra latin yazi formalarinin arasdirilmasi paleqorafiyanin muhum sahelerinden birine cevrildi Bu gun bizim de istifade etdiyimiz latin qrafikasi esrler boyu inkisaf ederek ciddi deyisikliklere meruz qalmisdir Bununla bele latin qrafikasinin inkisafinda iki istiqameti ayirmaq olar 1 resmi kitablarin hazirlanmasi ucun movcud olan usul 2 gundelik senedlerin memorandum ve isguzar hesabatlarin hazirlanmasi ucun movcud olan usul Qedim yazili kitablar esasen iri latin herfleri ile yazilirdi ve ilk defe meshur Roma yazicilari mes Virgil terefinden istifade olunmusdur Xristian dovrune aid ve iri herflerin istifadesi ile yazilan ilk eserler icerisinde Bibliyanin metnini gostermek olar Lakin tedricen boyuk herflerin formalari deyismis ve elyazma texnikasinin suretlendirilmesine uygunlasmisdir Gundelik ehtiyac ve telebatdan yaranan senedlerin yazilmasinda kicik herfler istifade olunmus tedricen onlarin kursivleri deyismisdi Yazi qrafikasi ve texnikasinin herterefli oyrenilmesi ve tehlili ekspertlere zaman kecdikce xalqlarin elyazma enenelerinin deyismesi sebebleri ve xususiyyetleri haqqinda muhakime yurutmek imkani verir Yazi texnikasi ve tarixinin oyrenilmesi mutexessislere menbenin esl ve ya suret olmas haqqinda melumat verir Yazi usulunun arasdirilmasi tarixi heqiqiliyi mueyyen edilmis menbenin yaranma tarixinin deqiqlesdirilmesine komek edir Yaranma tarixi gosterilmeyen menbelerin tehlili zamani ilk addim menbenin orijinalinin tesdiqi sonra ise resmi elyazmalarin yaradilmasi ucun uzun tarixi dovrun labud olmasi fakti esas goturulmelidir Muasir dovrde yuksek ixtisasli tarixcilere hetta yazi usulunun stilinin ve morfoloji variasiyanin tehlili bele menbenin tarixini mueyyenlesdirmek imkani verir Tecrubeli paleqoraflar cox zaman hec bir texniki vasiteden istifade etmeden menbelerde olan saxtalasdirmani asanliqla askar edirler Yazili menbeleri tehlil ederken tarixciler cox zaman onun yarandigi idare bolme ve strukturun inzibati idare metodlarinin oyrenilmesini vacib hesab edirler Esasen Britaniya tarix mektebinde nezere carpan bu tendensiya sozsuz ki sebebsiz deyil Lakin qeyd etmek lazimdir ki paleoqrafiya senedin yalniz mezmununun tehlili ile mesgul olur Paleoqrafiyanin cetinliklerinden biri yazili senedlerde olan qisaldilmalarin menasinin aciqlanmasidir Adeten latin dilli menbelerde tesaduf edilen bu qisaldilmalar yazi ucun yerin artirilmasi meqsedi ile tetbiq edilmis ve o dovr ucun tam anlasiqli olmusdur Sozsuz ki muasirler ucun aydin olan qisaldilmalarin aciqlanmasi muasir tarixcilerin qarsisinda cetin problemler yaradir Latin yazisi ucun sozlerin ilk bir nece herfini qeyd etmek vasitesi ile emele gelen qisaldilmalar xarakterikdir mes testimentum test noster nt ve s Sonralar sozlerin birinci ve axirinci herflerinden ibaret qisaldilmalardan genis istifade olunmaga baslandi mes dominus dns episcopus eps ve s Bu sistem klassik zamanlardan yadigar qalaraq XVIII esrde Qerbi Avropanin bir sira qabaqcil olkelerinde xususile de Ingiltere ve Irlandiyada mohkemlenmisdir Qedim elyazmalarda eks olunmus yazi texnikasi ve usulunun qisaldilmalarin oyrenilmesi qedim ve orta esr menbeleri ile mesgul olan tarixciler ucun zeruridir Muasir dovrde qedim elyazmalarin yazilma texnikasinin kagiz qelem ve s oyrenilmesi ucun bir sira ciddi vasiteler yaranmisdir Tintometr eyneyinin komeyi ile hetta murekkebin renginin muqayisesi bele mumkundur Diger mikroskoplarla menbedeki isiqdeymeyen qaranliq mekanin tedqiqi ve kagizin yasinin mueyyenlesdirilmesi mumkundur Infra qirmizi ve ultra cehrayi sualar birbasa ve ya fotosekil vasitesile menbede aparilan duzelisleri mueyyen etmek zamanin tesiri ile itmis ve ya silinmis oxunulmayan hisseleri yeniden berpa etmek imkani verir Mes 1979 cu ilde paleoqraf C F Benton NASA terefinden yaradilmis reqemleri eks etdiren xususi texniki vasiteni istifade etmekle menbelerin yasinin mueyyenlesdirilmesinin mumkun oldugunu subut etmisdir Belelikle paleoqrafiya elyazma texnikasi usulu stili ve xususiyyetlerini tedqiq etmekle menbelerin deqiq yaranma tarixi dovru yeri haqqinda melumat verir menbenin heqiqiliyini orijinalligini tam deqiqliyi ile tesdiq edir Bu ise menbenin tedqiqat prosesine celb edilmesi ucun muhum ehemiyyet kesb eden merhelelerden biridir IstinadlarMenbeEdebiyyatsunasliq terminleri lugeti Baki 1978 ci il Sehife 134 http obastan com az search q Paleoqrafiya Sevan Nisanyan Sozlerin Soyagaci 2014 01 09 at the Wayback Machine paleo maddesi Sevan Nisanyan Sozlerin Soyagaci 2014 01 09 at the Wayback Machine grafi maddesi