Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Yer üzərində həyat minillərlə, atmosferdə olan mühafizə qatı sayəsində qərar tutmuşdur. Ozondan ibarət olan bu qat Yeri günəşin zərərli ultrabənövşəyi şüalanmasından mühafizə edir. Lakin antropogen və texnogen təsirlər altında 20 ildən artıq bir müddətdə ozon qatının aramsız nazikləşməsi qlobal miqyasda təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir.
Ozon tərkibində üç ədəd oksigen atomu olan qazdır. O, ilk dəfə 1839-cu ildə K.F.Şonbeyn tərəfindən elektrik boşalmalarının müşahidəsi zamanı kəşf edilmişdir. Lakin ozonun atmosferin bir hissəsinin olduğu faktı yalnız 1850-ci ildən sonra məlum olmuşdur.
Ozon – yunan sözü olub, mənası "kəskin iy" deməkdir. Ozon günəşin işıqlandırdığı insan və digər canlıların yayıldığı müstəsna əhəmiyyətə malikdir, çünki o, atmosferin temperaturunun lay-lay olmasını müəyyən edir və eyni zamanda intensiv ultrabənövşəyi şüalanmadan qoruyur.
Ozon əsasən atmosferin troposfer və stratosfer qatlarında yerləşir. Troposferdə ozonun miqdarı çox azdır. Onun əsas kütləsi stratosferdə, yerdən 15–25 km məsafədə yerləşir. Ozon stabil qaz deyil və xüsusilə hidrogen, azot və xlora malik təbii komponentlərə qarşı çox həssasdır ki, bunlar da onun dağılmasına səbəb olur.
Yerin səthinə yaxın qatlarda ozon qatı özündə fotokimyəvi his və qələvi yağışlar toplayan çirkləndirici maddələr kimi təzahür edir. Fəqət Yer səthindən 11–48 km hündürlükdə — stratosferdə o, həyat üçün oksigeni özü qədər gərəklidir. Ozonun atmosferdə miqdarı, oksigenə nisbətən çox azdır. Belə ki, hər 10 milyon hava molekulunda 2 milyon oksigen və cəmi 3 ozon molekulu düşür. Əgər atmosferdə olan ozonu Yer səthinə bərabər yaymaq mümkün olsaydı, onda qalınlığı 3 mm olan nazik təbəqə alınardı.
Atmosferdə ozon qatının yeyilməsinin əsas səbəbkarı xlorftor karbohidrogenlər hesab olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, hər payız vaxtı planetin cənub yarımkürəsində Antarktida üzərindəki ozon qatında ölçüləri afrika qitəsinin sahəsinə bərabər "deşik" əmələ gəlir. Antarktida üzərindəki atmosfer qışda Yer kürəsindən qütb burulğanı adlanan küləyin təbii böhranı ilə təcrid olunur. Qış vaxtı soyuq və qaranlıq hava şəraitində atmosferdə qütb stratosfer dumanları əmələ gəlir. Bu zaman təsirsiz xlor günəş işığı altında həmin buludların səthində ozonla kimyəvi reaksiyaya girərək ozon qatını aşılamayan maddəyə çevrilir. Bunun nəticəsində də hər bahar günəş güclənir. Antarktida stratosferinin yetərincə qızdığı və beləcə də onu qalan dünyadan təcrid edən qütb stratosfer buludlarını dağıtdığı vaxt "deşik" yenidən yox olur. Ən geniş "deşiklər" son illər müşahidə olunur. Nazikləşmə ən çox 15–30 km hündürlüklərdə baş verir ki, burada ozonun konsentrasiyası yüksək olur.
Ozon qatının miqdarı Dobson vahidi ilə ölçülür. Oturacağının sahəsi 1 kv sm olan vertikal sütunda normal təzyiq və temperaturda olan ozonun miqdar Dobson vahidi adlanır. Yer kürəsində ozonun orta miqdarı təxminən 300 Dobson vahiddir. Müxtəlif coğrafi sahələrdə onun qiyməti 230–500 Dobson vahidi arasında dəyişir.
Ozon qatının kəskin nazikləşməsi təhlükəsi ilk dəfə antarktida üzərində müşahidə olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, onun miqdarı burada yaz aylarında dəhşətli surətdə azalır. Bu vaxt əmələ gələn ozon dəliyinin ölçüsü hətta ABŞ-nin ərazisindən də böyükdür.
Ultrabənövşəyi şüalanmadan mühafizə qatının nazikləşməsi bütün canlı orqanizmlər üçün məhvedici ola bilər. Vəziyyətin ciddiliyi onunla dərinləşir ki, ozon qatının bir faiz nazikləşməsi, bizə təsir edən ultrabənövşəyi şüalanmanın iki faiz artmasına səbəb olur.
Ozon qatının nazikləşməsi sayəsində ultrabənövşəyi şüalanmanın artması bitkilərə, dənizin flora və faunasına ciddi təsir göstərir. Buzlaqların əriməsi sürətlənir. Son 100 ildə okeanın səviyyəsi 10–15 sm artmışdır. Proqnozlar göstərir ki, əgər Yer kürəsində olan buzlaqlar tam ərisə, o zaman okean sularının səviyyəsi 60 metr qalxar, bunun isə nə demək olduğunu təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil. Buzlaqlardan ayrılan aysberqlər okeanda üzən gəmilər üçün təhlükə mənbəyinə çevrilirlər.
Dünyanın içməli su ehtiyatının 70 %-nin Antarktida materikində olması vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir və təhlükəli edir. Belə ki, materikin müəyyən yerlərində intensiv buz ərimələri davam edir. Buz ərimələri Antarktidada 8 min il əvvəl başlanmışdır. Bu təbii prosesi ozon qatının nazikləşməsi daha da intensivləşdirmişdir. Arktika ərazisində də, demək olar ki, eyni vəziyyət yaranmışdır. Bu hal xüsusilə son illər hər iki ərazinin üzərində ozon qatının nazikləşməsi ilə daha təhlükəli xarakter almaqdadır.
Ozon qatının yeyilərək nazikləşməsinin və nəhayət dağılmasının ən əsas səbəbkarı XFK – freonlardır.
1974-cü ildə Pol Kratsen uzun zaman xlorftor karbohidrogenlərdən istifadə edildikdə ozonun potensial tükənməsinin model analizlərinə aid tədqiqatlarını çap etdirir. Analitik təhlil bu birləşmələrdən istifadə edilməsi nəticəsində 40 km hündürlükdə ozonun qatılığının 1974-cü ilin səviyyəsində 40% azalmasının mümkünlüyünü göstərmişdir.
Freonlar kimya sahəsində və məişətdə – soyuducularda, kondisionerlərdə, aerozol qablaşdırmalarda geniş tətbiq edilir. Onlar özlüyündə toksiki deyillər, lakin çox davamlıdırlar və tez-gec havanın turbulent hərəkəti nəticəsində stratosferə düşürlər. Orada, ozonun miqdarının maksimum olduğu 20–25 km hündürlükdə freonlar günəşin ultrabənövşəyi şüalanmasının təsirindən parçalanaraq sərbəst xlor əmələ gətirir. Sonuncu isə ozonun təbii dağılması prosesini sürətləndirir. Belə hallarda çox vaxt deyirlər: Bir xlor molekulu 10 min ozon molekulunu məhv etməyə bəs edir.
XX əsrin 70-ci illərində freonların dünya üzrə istehsalını və onların atmosferə düşmə həcmini hesablayan mütəxəssislər belə qərara gəlmişlər ki, əgər onun istehsal sürəti azalmasa, onda ozon qatının düzəlməsi qaçılmaz olacaqdır. Bu təhlükənin mahiyyətini dərk edən bir sıra ölkələr – Norveç, İsveç, Finlandiya, ABŞ o zaman aerozol qablaşdırmalarda freonların tətbiqini tamamilə dayandırırlar.
Ozon problemi – qlobal problemdir. O, kəskin istiləşmə, quraqlıq, biosferə təsir, iqlimin dəyişilməsi kimi təhlükəli təzahürlərin əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunur. Bunun nəticəsidir ki, son əsrdə Yer kürəsində orta illik temperatur 0,3–0,60 S artmışdır. Qlobal istiləşmə yerin atmosferində karbon qazı, azot oksidi və metanın miqdarının artması nəticəsində əmələ gəlir. Son əsrdə karbon qazının miqdarı 60% artmışdır. Bu qazlardan ibarət təbəqə isti havanın stratosferə çatmasına mane olur və nəticədə stratosfer soyuyur; deməli, ozon qatının nazikləşməsi davam edir. Beləcə də yerin atmosferində havanın temperaturu artmağa başlayır. Meşələr məhv olur, səhralaşma sürətlənir, quraqlıq yaranır. Bütün bunlar isə canlı aləmə ciddi təsir göstərir. Ultrabənövşəyi radiasiyanın artması bioresursların azalmasına səbəb olur. Yer səthinə çatan şüa miqdarının ixtiyari intensivlikdə artması, yerin həyati strukturlarına və onların ətraf mühitinə çox ciddi zərər vurmaqla potensial təhlükə mənbəyi yaradır.
Statistik məlumatlar göstərir ki, insan üçün ozon qatının tükənməsinin ən ağır nəticəsi – dəri xərçəngi və bədxassəli melanoma xəstəlikləri, gözün kataraktası və göz büllurcuqlarının deformasiyasıdır. Son 20 ildə məhz ozon qatının nazikləşməsinin nəticəsi olaraq 30- dan çox təhlükəli xəstəliklər əmələ gəlmişdir. Ətraf Mühitin Mühafizə Agentliyi hesab edir ki, əgər XFK-nın istifadəsinə nəzarət olunmasa, ən yaxın vaxtlarda katarakta daha 18 milyon nəfərə yayıla bilər. Burada ən təhlükəli hal odur ki, ozon qatının nazikləşməsini sürətləndirən əsas maddələr məhz uzunömürlü kimyəvi maddələrdir. Belə ki, XFK-11, XFK-12 və XFK-13 maddələrinin atmosferdə orta qalma müddəti müvafiq olaraq 50, 102 və 85 ildir. Deməli bu kimyəvi maddələrdən istifadəni hətta dayandırdıqda belə, onların ozon qatını aşılaması hələ uzun zaman davam edəcəkdir.
BMT-nin rəsmi məlumatlarına görə, ozon qatının cəmi 1% azalması dünyada 100 min yeni katarakta hadisəsinin və 10 min dəri xərçənginin yaranması ilə nəticələnir. Bundan başqa, ozon qatının dağılması parnik effektinin güclənməsinə, bioresursların, xüsusilə su ekosistemlərinin depressiyasına, torpağın deformasiyasına, ətraf mühitin ümumi çirklənməsinə səbəb olur.
Mənbə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Yer uzerinde heyat minillerle atmosferde olan muhafize qati sayesinde qerar tutmusdur Ozondan ibaret olan bu qat Yeri gunesin zererli ultrabenovseyi sualanmasindan muhafize edir Lakin antropogen ve texnogen tesirler altinda 20 ilden artiq bir muddetde ozon qatinin aramsiz naziklesmesi qlobal miqyasda tehluke menbeyine cevrilmisdir Ozon terkibinde uc eded oksigen atomu olan qazdir O ilk defe 1839 cu ilde K F Sonbeyn terefinden elektrik bosalmalarinin musahidesi zamani kesf edilmisdir Lakin ozonun atmosferin bir hissesinin oldugu fakti yalniz 1850 ci ilden sonra melum olmusdur Ozon yunan sozu olub menasi keskin iy demekdir Ozon gunesin isiqlandirdigi insan ve diger canlilarin yayildigi mustesna ehemiyyete malikdir cunki o atmosferin temperaturunun lay lay olmasini mueyyen edir ve eyni zamanda intensiv ultrabenovseyi sualanmadan qoruyur Ozon esasen atmosferin troposfer ve stratosfer qatlarinda yerlesir Troposferde ozonun miqdari cox azdir Onun esas kutlesi stratosferde yerden 15 25 km mesafede yerlesir Ozon stabil qaz deyil ve xususile hidrogen azot ve xlora malik tebii komponentlere qarsi cox hessasdir ki bunlar da onun dagilmasina sebeb olur Yerin sethine yaxin qatlarda ozon qati ozunde fotokimyevi his ve qelevi yagislar toplayan cirklendirici maddeler kimi tezahur edir Feqet Yer sethinden 11 48 km hundurlukde stratosferde o heyat ucun oksigeni ozu qeder gereklidir Ozonun atmosferde miqdari oksigene nisbeten cox azdir Bele ki her 10 milyon hava molekulunda 2 milyon oksigen ve cemi 3 ozon molekulu dusur Eger atmosferde olan ozonu Yer sethine beraber yaymaq mumkun olsaydi onda qalinligi 3 mm olan nazik tebeqe alinardi Atmosferde ozon qatinin yeyilmesinin esas sebebkari xlorftor karbohidrogenler hesab olunur Tedqiqatlar gosterir ki her payiz vaxti planetin cenub yarimkuresinde Antarktida uzerindeki ozon qatinda olculeri afrika qitesinin sahesine beraber desik emele gelir Antarktida uzerindeki atmosfer qisda Yer kuresinden qutb burulgani adlanan kuleyin tebii bohrani ile tecrid olunur Qis vaxti soyuq ve qaranliq hava seraitinde atmosferde qutb stratosfer dumanlari emele gelir Bu zaman tesirsiz xlor gunes isigi altinda hemin buludlarin sethinde ozonla kimyevi reaksiyaya girerek ozon qatini asilamayan maddeye cevrilir Bunun neticesinde de her bahar gunes guclenir Antarktida stratosferinin yeterince qizdigi ve belece de onu qalan dunyadan tecrid eden qutb stratosfer buludlarini dagitdigi vaxt desik yeniden yox olur En genis desikler son iller musahide olunur Naziklesme en cox 15 30 km hundurluklerde bas verir ki burada ozonun konsentrasiyasi yuksek olur Ozon qatinin miqdari Dobson vahidi ile olculur Oturacaginin sahesi 1 kv sm olan vertikal sutunda normal tezyiq ve temperaturda olan ozonun miqdar Dobson vahidi adlanir Yer kuresinde ozonun orta miqdari texminen 300 Dobson vahiddir Muxtelif cografi sahelerde onun qiymeti 230 500 Dobson vahidi arasinda deyisir Ozon qatinin keskin naziklesmesi tehlukesi ilk defe antarktida uzerinde musahide olunmusdur Mueyyen edilmisdir ki onun miqdari burada yaz aylarinda dehsetli suretde azalir Bu vaxt emele gelen ozon deliyinin olcusu hetta ABS nin erazisinden de boyukdur Ultrabenovseyi sualanmadan muhafize qatinin naziklesmesi butun canli orqanizmler ucun mehvedici ola biler Veziyyetin ciddiliyi onunla derinlesir ki ozon qatinin bir faiz naziklesmesi bize tesir eden ultrabenovseyi sualanmanin iki faiz artmasina sebeb olur Ozon qatinin naziklesmesi sayesinde ultrabenovseyi sualanmanin artmasi bitkilere denizin flora ve faunasina ciddi tesir gosterir Buzlaqlarin erimesi suretlenir Son 100 ilde okeanin seviyyesi 10 15 sm artmisdir Proqnozlar gosterir ki eger Yer kuresinde olan buzlaqlar tam erise o zaman okean sularinin seviyyesi 60 metr qalxar bunun ise ne demek oldugunu tesevvur etmek o qeder de cetin deyil Buzlaqlardan ayrilan aysberqler okeanda uzen gemiler ucun tehluke menbeyine cevrilirler Dunyanin icmeli su ehtiyatinin 70 nin Antarktida materikinde olmasi veziyyeti daha da murekkeblesdirir ve tehlukeli edir Bele ki materikin mueyyen yerlerinde intensiv buz erimeleri davam edir Buz erimeleri Antarktidada 8 min il evvel baslanmisdir Bu tebii prosesi ozon qatinin naziklesmesi daha da intensivlesdirmisdir Arktika erazisinde de demek olar ki eyni veziyyet yaranmisdir Bu hal xususile son iller her iki erazinin uzerinde ozon qatinin naziklesmesi ile daha tehlukeli xarakter almaqdadir Ozon qatinin yeyilerek naziklesmesinin ve nehayet dagilmasinin en esas sebebkari XFK freonlardir 1974 cu ilde Pol Kratsen uzun zaman xlorftor karbohidrogenlerden istifade edildikde ozonun potensial tukenmesinin model analizlerine aid tedqiqatlarini cap etdirir Analitik tehlil bu birlesmelerden istifade edilmesi neticesinde 40 km hundurlukde ozonun qatiliginin 1974 cu ilin seviyyesinde 40 azalmasinin mumkunluyunu gostermisdir Freonlar kimya sahesinde ve meisetde soyuducularda kondisionerlerde aerozol qablasdirmalarda genis tetbiq edilir Onlar ozluyunde toksiki deyiller lakin cox davamlidirlar ve tez gec havanin turbulent hereketi neticesinde stratosfere dusurler Orada ozonun miqdarinin maksimum oldugu 20 25 km hundurlukde freonlar gunesin ultrabenovseyi sualanmasinin tesirinden parcalanaraq serbest xlor emele getirir Sonuncu ise ozonun tebii dagilmasi prosesini suretlendirir Bele hallarda cox vaxt deyirler Bir xlor molekulu 10 min ozon molekulunu mehv etmeye bes edir XX esrin 70 ci illerinde freonlarin dunya uzre istehsalini ve onlarin atmosfere dusme hecmini hesablayan mutexessisler bele qerara gelmisler ki eger onun istehsal sureti azalmasa onda ozon qatinin duzelmesi qacilmaz olacaqdir Bu tehlukenin mahiyyetini derk eden bir sira olkeler Norvec Isvec Finlandiya ABS o zaman aerozol qablasdirmalarda freonlarin tetbiqini tamamile dayandirirlar Ozon problemi qlobal problemdir O keskin istilesme quraqliq biosfere tesir iqlimin deyisilmesi kimi tehlukeli tezahurlerin emele gelmesi ile musayiet olunur Bunun neticesidir ki son esrde Yer kuresinde orta illik temperatur 0 3 0 60 S artmisdir Qlobal istilesme yerin atmosferinde karbon qazi azot oksidi ve metanin miqdarinin artmasi neticesinde emele gelir Son esrde karbon qazinin miqdari 60 artmisdir Bu qazlardan ibaret tebeqe isti havanin stratosfere catmasina mane olur ve neticede stratosfer soyuyur demeli ozon qatinin naziklesmesi davam edir Belece de yerin atmosferinde havanin temperaturu artmaga baslayir Meseler mehv olur sehralasma suretlenir quraqliq yaranir Butun bunlar ise canli aleme ciddi tesir gosterir Ultrabenovseyi radiasiyanin artmasi bioresurslarin azalmasina sebeb olur Yer sethine catan sua miqdarinin ixtiyari intensivlikde artmasi yerin heyati strukturlarina ve onlarin etraf muhitine cox ciddi zerer vurmaqla potensial tehluke menbeyi yaradir Statistik melumatlar gosterir ki insan ucun ozon qatinin tukenmesinin en agir neticesi deri xercengi ve bedxasseli melanoma xestelikleri gozun kataraktasi ve goz bullurcuqlarinin deformasiyasidir Son 20 ilde mehz ozon qatinin naziklesmesinin neticesi olaraq 30 dan cox tehlukeli xestelikler emele gelmisdir Etraf Muhitin Muhafize Agentliyi hesab edir ki eger XFK nin istifadesine nezaret olunmasa en yaxin vaxtlarda katarakta daha 18 milyon nefere yayila biler Burada en tehlukeli hal odur ki ozon qatinin naziklesmesini suretlendiren esas maddeler mehz uzunomurlu kimyevi maddelerdir Bele ki XFK 11 XFK 12 ve XFK 13 maddelerinin atmosferde orta qalma muddeti muvafiq olaraq 50 102 ve 85 ildir Demeli bu kimyevi maddelerden istifadeni hetta dayandirdiqda bele onlarin ozon qatini asilamasi hele uzun zaman davam edecekdir BMT nin resmi melumatlarina gore ozon qatinin cemi 1 azalmasi dunyada 100 min yeni katarakta hadisesinin ve 10 min deri xercenginin yaranmasi ile neticelenir Bundan basqa ozon qatinin dagilmasi parnik effektinin guclenmesine bioresurslarin xususile su ekosistemlerinin depressiyasina torpagin deformasiyasina etraf muhitin umumi cirklenmesine sebeb olur Menbe 1