Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Olmek mədəniyyəti — Meksikada arxeoloji mədəniyyət.
Mezoamerikada məskunlaşan ilk insanların qoyub-getdikləri dəlillərin tarixi 20 min il bundan öncəyə gedib çıxır. Belə ki, Valsikimo, Tlapakoya ərazilərində tapılmış mızraq və ucluqlar belə sübutlardandır.
5000 ildən sonra artıq burada təsərrüfatla məşğul olan tayfalar məskunlaşmağa başlayır.
B.e.ə. II minillikdən başlayaraq dağlıq və sahil ətrafında oturaq həyat tərzinə keçən tayfalar hakim mövqe əldə edirlər. B.e.ə. 1500-1000-ci illərdə Atlantik sahillərində yerləşən Verakrus ştatında mədəniyyət öz yüksək səviyyəsinə çatır. Olmek xalqının adı ilə həmin ərazi elə bu cür də adlandırıldı. Alimlər demək olar ki, bu xalqın mənşəyi haqqında heç bir məlumata malik deyillər. Təkcə o məlumdur ki, bu xalq müasir Tabask ştatının ərazisində 4000 il əvvəl məskunlaşmışdı. Qədim rəvayətə görə, onların sirli əcdadları su vasitəsilə həyata gəlmiş və möcüzələrə malik olmuşlar. Bu xalqın əcdadları Tamaançe kimi qəribə adı olan ("Biz evimizi axtarırıq" mənasını verir) ərazidə məskunlaşmışdı. Lakin günlərin bir günü naməlum səbəbdən bu xalqın müdrik adamları gəmilərə minib, bir də dünyanın axırında qayıdacaqlarını vəd edərək cənuba doğru üzürlər. Yerdə qalan insanlar isə, özlərini görkəmli rəhbərləri, ilk ruhaniləri olan Olmeka Uimtoninin şərəfinə – olmeklər adlandırırlar.
Elmi mənbələrdə bu xalq yaquar hinduları kimi də adlanır. Bunu onunla əsaslandırmaq olar ki, olmeklər özlərini yaquarlarla (cən.Amerika pələngi) eyniləşdirir və bu heyvanı öz totemləri hesab edirdilər. Əfsanəyə görə, məhz ilahi heyvanla ölmüş qadının birliyindən olmek tayfaları meydana gəlmişdir. Bu ittifaqın bədii təzahürü olmek incəsənətində hiss olunmaqdadır. Çoxlu sayda tapılmış daş heykəllər, keramik fiqurlar qeyri-adi çəhrayi, ağımtıl, parıltılı ağ rənglərdə yaquarların təsviri ilə tamamlanır. Bütün heykəllərdə, fiqurlarda bu müqəddəs heyvanların təsviri başlıca yer tutur. Nadir hallarda "gülümsəyən insanlar" və qadın heykəllərinə rast gəlinir. Bu sənət nümunələri yaquar xalqının geyim və adət-ənənələri haqqında təsəvvür yaradır. Heykəllərdən məlum olur ki, kişilər pambıq parçadan uzun köynək, kauçukdan səndəl geyinirdilər. Körpələrin alın-peysər sümüyü deformasiyasının taxta parçası və möhkəm sarğı ilə sıxılması nəticəsində formaya salınması təcrübəsi, qadınların üst və alt dişlərinin simmetrik yonulması, bədənin tatuirovka ilə bəzədilməsi və digər bu kimi istifadə edilən üsullar haqqında məlumat əldə etmək mümkündür. Bədən bəzəkləri ilə yanaşı bütün olmeklər zərgərlik məmulatlarından istifadəyə də geniş yer verirdilər.
Özü də bu xalq qızılı, gümüşü, qiymətli daş-qaşı deyil, obsidlan (tutqun şüşəyə oxşayan vulkanik mineral), yəşəm daşı, müxtəlif rəng çalarlarına malik nefrit daşına daha çox üstünlük verirdilər. Bu daşlardan yaquarın ürək və dişləri formasında asılqanlar, muncuqlar, dairəvi, kvadrat, gül formasında qulaq deşikləri üçün ziynət məmulatları hazırlayırdılar.
Bütün bu sənət nümunələrindən fərqli olaraq "yaquarlara" daha çox monumental heykəltəraşlıq dünya şöhrəti gətirmişdir. Ölçüsü insan boyundan yüksək olan (hündürlüyü 2,5 m, ətraf ölçüsü 6 m 58 sm-ə bərabər) nəhəng daş heykəllər yaquarların rəmzi hesab edilirdi. Bu heykəllərin özlərinəxas simaları vardır. Heykəllərin üzləri yaquarlara xas cizgilərlə ifadə olunurdu. Heykəllərin başlarındakı müdafiə dəbilqələri müasir hokkey oyunçularınınkını xatırladır.
Heykəl və fiqurların hazırlanma keyfiyyətindən məlum olur ki, bu sənət növü əsrlər boyu inkişaf yolu keçmişdir. Ərazidə daşın olmaması onun quru və su yolu ilə gətirilməsi məcburiyyəti yaradırdı. Bütün bunlar xüsusi riyazi, mexaniki biliklərin yüksək səviyyəli ictimai təşkilatların olmasını tələb edirdi. Bir çox alimlər belə hesab edirlər ki, Amerikada ilk imperiya məhz Olmek imperiyası olmuşdur. Bu fikri əsaslandıran başlıca məqamlar bu ərazidə şəhərlərin çoxluğu, nəhəng, əzəmətli memarlıq nümunələrinin mövcudluğu idi. Hindu Amerikasının qədim paytaxtlarından biri müasir San-Larenso hesab edilir. Öz vaxtında həmin şəhər dünyanın ən böyük paytaxtlarından sayılırdı. Burada 5 minə yaxın insan yaşadığı güman edilir.
B.e.ə. təqribən 900-cü ildə əhali bu şəhəri tərk edərək digər La-Venta adlı Olmek şəhərini salır. Bu yeni şəhərə də həmişəki kimi hər şeyə qadir yaquar allahı himayədarlıq edir.
Torpaq və onun komponentlərindən dini və memarlıq vasitəsi kimi istifadə edilməsi "yaquar"ların mədəniyyətini digər mədəniyyətlərdən fərqləndirirdi. Mağaralar yaquarın insana çevrilməsini həyata keçirən rəmzi məkan hesab edilirdi. Qayalıqlar, daş və piramidalar magik gücünə görə itaət, etiqad yerinə çevrilirdi.
Bütün tikililər astronomik nizam qaydalarına görə yerinə yetirilirdi: fasadlar ulduzlara, səma cisimlərinə doğru istiqamətləndirilirdi. Bununla, olmeklərdə ulduz və onun hərəkətlərinə inam hissi formalaşırdı. Olmeklərin kosmik və kosmoqonik təsəvvürləri digər tikililərin – müqəddəs hesab edilən topla oyun üçün meydançaların yaradılmasında da təcəssüm tapırdı. Belə meydançalardan biri müasir rayon sayılan Verakrusa ərazisindəki El-Taxin meydançasıdır. Bu yer Kainat rəmzi sayılırdı. Həmin meydançada topla oyun dini dram mahiyyəti kəsb edirdi. Bu oyun cəldlik, məharət, dəqiqlik tələb edirdi. Oyunun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, əl və ayaqların köməyi olmadan əlində kauçukdan top olan oyunçu divardakı daş dairəyə düşə bilərdisə, qələbə çalmış olurdu. Qaydaya görə topu çiyin, bud, dirsəklə hərəkətə gətirmək lazım idi. Xəsarət və zədələrdən qorunmaq üçün maska və sinəbənd taxılması zəruri idi. Məğlub olanın aqibəti ölümlə nəticələnirdi. Onun ölümü qurban rəmzi kimi yeni günəşin doğulmasına güc verirdi.
Olmeklər Amerika qitəsində ilk dəfə olaraq yazısı ilə şöhrət tapmış xalq hesab edilir. Bu yazı heroqliflərdən ibarət idi. Yazı tərzi soldan sağa, yuxarıdan aşağı doğru istiqamətlənərək ən arxaik variantdır. Onlar yazıda müxtəlif nöqtə, xətlərdən istifadə etməklə orijinal rəqəmlər sistemini də yaratmışlar. Məhz bu xalq ilk dəfə olaraq hesab sistemini sıfırdan başlamağı lazım bilmişdi. Çox güman ki, müasirlərimiz böyük bir qitədə b.e.ə. II minillikdə mövcud olmuş bu mədəniyyət haqqında çox şeyi bilmir. Lakin qəti söyləmək olar ki, bu mədəniyyət tarixin səhifəsindən silinsə də, o gələcək sivilizasiyalar üçün mənbə rolunu oynamışdır.
Qaynaqlar
- Гуляев В. И., Древнейшие цивилизации Мезоамерики, М., 1972;
- Кинжалов Р. В., Опыт реконструкции мифологической системы ольмеков, М., 1973;
- Palacios M. L., La cultura olmeca, México, 1965.
- А.В. Табарев, Древние ольмеки: история и проблематика исследований: Учеб.пособие – Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2005. – 144 с.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Olmek medeniyyeti Meksikada arxeoloji medeniyyet Mezoamerikada meskunlasan ilk insanlarin qoyub getdikleri delillerin tarixi 20 min il bundan onceye gedib cixir Bele ki Valsikimo Tlapakoya erazilerinde tapilmis mizraq ve ucluqlar bele subutlardandir 5000 ilden sonra artiq burada teserrufatla mesgul olan tayfalar meskunlasmaga baslayir B e e II minillikden baslayaraq dagliq ve sahil etrafinda oturaq heyat terzine kecen tayfalar hakim movqe elde edirler B e e 1500 1000 ci illerde Atlantik sahillerinde yerlesen Verakrus statinda medeniyyet oz yuksek seviyyesine catir Olmek xalqinin adi ile hemin erazi ele bu cur de adlandirildi Alimler demek olar ki bu xalqin menseyi haqqinda hec bir melumata malik deyiller Tekce o melumdur ki bu xalq muasir Tabask statinin erazisinde 4000 il evvel meskunlasmisdi Qedim revayete gore onlarin sirli ecdadlari su vasitesile heyata gelmis ve mocuzelere malik olmuslar Bu xalqin ecdadlari Tamaance kimi qeribe adi olan Biz evimizi axtaririq menasini verir erazide meskunlasmisdi Lakin gunlerin bir gunu namelum sebebden bu xalqin mudrik adamlari gemilere minib bir de dunyanin axirinda qayidacaqlarini ved ederek cenuba dogru uzurler Yerde qalan insanlar ise ozlerini gorkemli rehberleri ilk ruhanileri olan Olmeka Uimtoninin serefine olmekler adlandirirlar Elmi menbelerde bu xalq yaquar hindulari kimi de adlanir Bunu onunla esaslandirmaq olar ki olmekler ozlerini yaquarlarla cen Amerika pelengi eynilesdirir ve bu heyvani oz totemleri hesab edirdiler Efsaneye gore mehz ilahi heyvanla olmus qadinin birliyinden olmek tayfalari meydana gelmisdir Bu ittifaqin bedii tezahuru olmek incesenetinde hiss olunmaqdadir Coxlu sayda tapilmis das heykeller keramik fiqurlar qeyri adi cehrayi agimtil pariltili ag renglerde yaquarlarin tesviri ile tamamlanir Butun heykellerde fiqurlarda bu muqeddes heyvanlarin tesviri baslica yer tutur Nadir hallarda gulumseyen insanlar ve qadin heykellerine rast gelinir Bu senet numuneleri yaquar xalqinin geyim ve adet eneneleri haqqinda tesevvur yaradir Heykellerden melum olur ki kisiler pambiq parcadan uzun koynek kaucukdan sendel geyinirdiler Korpelerin alin peyser sumuyu deformasiyasinin taxta parcasi ve mohkem sargi ile sixilmasi neticesinde formaya salinmasi tecrubesi qadinlarin ust ve alt dislerinin simmetrik yonulmasi bedenin tatuirovka ile bezedilmesi ve diger bu kimi istifade edilen usullar haqqinda melumat elde etmek mumkundur Beden bezekleri ile yanasi butun olmekler zergerlik memulatlarindan istifadeye de genis yer verirdiler Ozu de bu xalq qizili gumusu qiymetli das qasi deyil obsidlan tutqun suseye oxsayan vulkanik mineral yesem dasi muxtelif reng calarlarina malik nefrit dasina daha cox ustunluk verirdiler Bu daslardan yaquarin urek ve disleri formasinda asilqanlar muncuqlar dairevi kvadrat gul formasinda qulaq desikleri ucun ziynet memulatlari hazirlayirdilar Butun bu senet numunelerinden ferqli olaraq yaquarlara daha cox monumental heykelterasliq dunya sohreti getirmisdir Olcusu insan boyundan yuksek olan hundurluyu 2 5 m etraf olcusu 6 m 58 sm e beraber neheng das heykeller yaquarlarin remzi hesab edilirdi Bu heykellerin ozlerinexas simalari vardir Heykellerin uzleri yaquarlara xas cizgilerle ifade olunurdu Heykellerin baslarindaki mudafie debilqeleri muasir hokkey oyuncularininkini xatirladir Heykel ve fiqurlarin hazirlanma keyfiyyetinden melum olur ki bu senet novu esrler boyu inkisaf yolu kecmisdir Erazide dasin olmamasi onun quru ve su yolu ile getirilmesi mecburiyyeti yaradirdi Butun bunlar xususi riyazi mexaniki biliklerin yuksek seviyyeli ictimai teskilatlarin olmasini teleb edirdi Bir cox alimler bele hesab edirler ki Amerikada ilk imperiya mehz Olmek imperiyasi olmusdur Bu fikri esaslandiran baslica meqamlar bu erazide seherlerin coxlugu neheng ezemetli memarliq numunelerinin movcudlugu idi Hindu Amerikasinin qedim paytaxtlarindan biri muasir San Larenso hesab edilir Oz vaxtinda hemin seher dunyanin en boyuk paytaxtlarindan sayilirdi Burada 5 mine yaxin insan yasadigi guman edilir B e e teqriben 900 cu ilde ehali bu seheri terk ederek diger La Venta adli Olmek seherini salir Bu yeni sehere de hemiseki kimi her seye qadir yaquar allahi himayedarliq edir Torpaq ve onun komponentlerinden dini ve memarliq vasitesi kimi istifade edilmesi yaquar larin medeniyyetini diger medeniyyetlerden ferqlendirirdi Magaralar yaquarin insana cevrilmesini heyata keciren remzi mekan hesab edilirdi Qayaliqlar das ve piramidalar magik gucune gore itaet etiqad yerine cevrilirdi Butun tikililer astronomik nizam qaydalarina gore yerine yetirilirdi fasadlar ulduzlara sema cisimlerine dogru istiqametlendirilirdi Bununla olmeklerde ulduz ve onun hereketlerine inam hissi formalasirdi Olmeklerin kosmik ve kosmoqonik tesevvurleri diger tikililerin muqeddes hesab edilen topla oyun ucun meydancalarin yaradilmasinda da tecessum tapirdi Bele meydancalardan biri muasir rayon sayilan Verakrusa erazisindeki El Taxin meydancasidir Bu yer Kainat remzi sayilirdi Hemin meydancada topla oyun dini dram mahiyyeti kesb edirdi Bu oyun celdlik meharet deqiqlik teleb edirdi Oyunun mahiyyeti ondan ibaret idi ki el ve ayaqlarin komeyi olmadan elinde kaucukdan top olan oyuncu divardaki das daireye duse bilerdise qelebe calmis olurdu Qaydaya gore topu ciyin bud dirsekle herekete getirmek lazim idi Xesaret ve zedelerden qorunmaq ucun maska ve sinebend taxilmasi zeruri idi Meglub olanin aqibeti olumle neticelenirdi Onun olumu qurban remzi kimi yeni gunesin dogulmasina guc verirdi Olmekler Amerika qitesinde ilk defe olaraq yazisi ile sohret tapmis xalq hesab edilir Bu yazi heroqliflerden ibaret idi Yazi terzi soldan saga yuxaridan asagi dogru istiqametlenerek en arxaik variantdir Onlar yazida muxtelif noqte xetlerden istifade etmekle orijinal reqemler sistemini de yaratmislar Mehz bu xalq ilk defe olaraq hesab sistemini sifirdan baslamagi lazim bilmisdi Cox guman ki muasirlerimiz boyuk bir qitede b e e II minillikde movcud olmus bu medeniyyet haqqinda cox seyi bilmir Lakin qeti soylemek olar ki bu medeniyyet tarixin sehifesinden silinse de o gelecek sivilizasiyalar ucun menbe rolunu oynamisdir QaynaqlarGulyaev V I Drevnejshie civilizacii Mezoameriki M 1972 Kinzhalov R V Opyt rekonstrukcii mifologicheskoj sistemy olmekov M 1973 Palacios M L La cultura olmeca Mexico 1965 A V Tabarev Drevnie olmeki istoriya i problematika issledovanij Ucheb posobie Novosibirsk Izd vo IAEt SO RAN 2005 144 s