Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nitq hissələri — Dilimizdə hər bir söz müəyyən nitq hissəsinə aiddir. Nitq hissələri iki qrupa ayrılır: əsas və köməkçi nitq hissələri. Əsas nitq hissələri leksik və qrammatik mənaya malik olur, cümlə üzvü olur, müvafiq suala cavab verir. Altı əsas nitq hissəsi var: isim, sifət, say, əvəzlik, feil, zərf. Məsələn: kitab (isim), qəşəng (sifət), çox (say), qaçmaq (feil) və s. Köməkçi nitq hissələrinin yalnız qrammatik mənası olur, suala cavab vermir, ayrılıqda cümlə üzvü rolunda çıxış etmir. Məsələn: və, çünki, üçün, amma, lap, isə və s.
Əsas nitq hissələri leksik və qrammatik mənaya malik olur, cümlə üzvü olur, müvafiq suala cavab verir. Altı əsas nitq hissəsi var: isim, sifət, say, əvəzlik, feil və zərf.
Nitq hissələrinin təsnif prinsipləri
Ümumi qrammatik əlamət dedikdə sözün ifadə etdiyi məna, daşıdığı sual və cümlədə mövqeyi nəzərdə tutulur. Sözün ifadə etdiyi məna onun yalnız mənasını əhatə edir. Hər bir sözün müəyyən nitq hissəsinə aid olması üçün həmin söz leksik məna ilə yanaşı qrammatik məna da kəsb etməlidir. Qrammatik məna isə sözün öz daxilində olmur. Qrammatik formalarla meydana çıxır.
Deməli, sözlər nitq hissələrinə bölünmək üçün dilin qrammatik quruluşuna xas olan qrammatik kateqoriyalara Malik olmalıdır. Beləliklə leksik mənaya malik olan sözlər qrammatik məna kəsb edərək qrammatik əlamətlər qəbul edir, digər sözlərlə əlaqələnərək fikrin ifadə olunmasına təminat verir. Nəticədə cümlələr formalaşır və sözlər cümlədə müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır. Qrammatik məna ilk növbədə cümlədə başqa sözlərlə əlaqə və münasibətlərdə müəyyənləşən mənadır. Qrammatik mənanın həm morfoloji həm də sintaktik ifadə vasitələri vardır. Qrammatik mənanın morfoloji ifadə vasitəsinə sözlərin dəyişməsi (şəkilçilər və vurğular), sintaktik ifadə vasitələrinə isə sözlərin bir- birinə yanaşması intonasiya və sözlərin sırası daxildir. Azərbaycan dilindəki nitq hissələrini müstəqil mənalarına, qrammatik formalarına(morfoloji əlamətlərinə) və sintaktik roluna görə əsas, köməkçi və xüsusi nitq hissələri olmaqla üç qrupa ayırmaq olar. Hər şeydən əvvəl, sözləri lüğəvi mənaya malik olan və lüğəvi mənası olmayan sözlər adı ilə iki qrupa bölmək olar. Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin 99% dən çoxunun lüğəvi mənası var. Lüğəvi mənası olmayan sözlər köməkçi vasitələrdir. Əslində köməkçi vasitələr olmasada fikir ifadə etmək mümkün olur. Lakin fikrin bütün incəliyinə qədər ifadə olunmasında bu vasitələrin rolu danılmazdır. Vaxtilə dildə belə köməkçi vasitələr olmamış, onlar dilin inkişafı prosesində kütləvi mənaya malik olan sözlərdən əmələ gəlmişdir.
1. Əsas nitq hissələri leksik(lüğəvi mənaya malik olur, müvafiq suala cavab verir, müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır, söz yaradıcılığı prosesində fəal iştirak edir. Onlar əşyanın adını, əlamət və keyfiyyətini, miqdarını, hal-hərəkətini, hərəkətin əlamətini bildirir. Əsas nitq hissələrinə isim, sifət, say, əvəzlik, feil və zərf daxildir. Əsas nitq hissələri içərisində əvəzlik digərlərindən fərqlənir. Beləki əvəzliyin lüğəvi mənasında konkretlik, dəqiqlik yoxdur. O hansı nitq hissəsini əvəz edirsə həmin nitq hissəsinində əlamətlərini qəbul edir.
Əvəzliyin özünəməxsus qrammatik xüsusiyyətləri olmadığından tarixən müəyyən mübahisələrə səbəb olmuş, bir sıra dilçilər onu ayrıca nitq hissəsi kimi qəbul etməmişlər.
2. Köməkçi nitq hissələrinin müstəqil leksik mənaları olmur, heç bir suala cavab vermir və buna görə də cümlə üzvü ola bilmir. Köməkçi nitq hissələri mənşə etibarilə əsas nitq hissələrindən törətmişlər və cümlənin təşkilində yardımçı rol oynayırlar. Onlar ya sözlər ya cümlələr arasında qrammatik əlaqəni təmin edir, ya da fikrin formalaşmasında müxtəlif çalarlıqlar və emosional-ekspressiv xüsusiyyətlər yaradaraq danışan şəxsin bəzən də başqasının müxtəlif hissi münasibətlərinin ifadəsinə xidmət göstərmiş olur. Bu baxımdan köməkçi nitq hissələrinin özlərini də iki hissəyə ayırmaq olar.a) sözlər və cümlələr arasında müxtəlif əlaqə və münasibətləri təmin edən köməkçi nitq hissələri. Bunlara qoşma və bağlayıcı daxildir.b) müxtəlif emosional-ekspressiv və hissi münasibətlərin ifadəsinə xidmət edən köməkçi nitq hissələri. Bunlara ədat və modal sözləri daxil etmək olar.
3. Xüsusi nitq hissələrinə nida və təqlidi sözlər daxildir. Bunlarda həm əsas həm də köməkçi nitq hissələrindən fərqli xüsusiyyətlər özünü göstərir. Xüsusi nitq hissələri cümlədə hec bir qrammatik vəzifə daşımır, daha çox hiss və duyğuların ifadə olunmasına xidmət edir. Nidalar hiss və həyəcan ifadə etsələr də, əsas nitq hissələrindən fərqli olaraq onları adlandıra bilmir . Təqlidi sözlər isə söz yaradıcılığında iştirak etməklə əsas nitq hissələrinə yaxın olsalar da müəyyən təbiət səslərinin bəzən də görünüşün təqlid olunması bunlara xüsusi nitq hissəsi səciyyəsi qazandırır.
Azərbaycan dilində 12 nitq hissəsi vardır:
- İsim;
- Sifət;
- Say;
- Əvəzlik;
- Feil;
- Zərf;
- Qoşma;
- Bağlayıcı;
- Ədat;
- Modal sözlər;
- Nida;
- Təqlidi sözlər (yamsılamalar).
Bunlardan əşyanın adını bildirən sözlər isim, əlamətini bildirən sözlər sifət, miqdarını bildirən sözlər say, əşyanın adını əvəzetmə yolu ilə ikinci dəfə bildirən sözlər əvəzlik, əşyanın hərəkətini bildirən sözlər feil , hərəkətin yerini, istiqamətini , hal- vəziyyətini, əlamətini, zamanını bildirən sözlər zərf adı altında öyrənilir.
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Gülarə Abdullayeva, Müasir Azərbaycan dili , Morfologiya, Sintaksis,"Elm və Təhsil", Bakı-2013
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nitq hisseleri Dilimizde her bir soz mueyyen nitq hissesine aiddir Nitq hisseleri iki qrupa ayrilir esas ve komekci nitq hisseleri Esas nitq hisseleri leksik ve qrammatik menaya malik olur cumle uzvu olur muvafiq suala cavab verir Alti esas nitq hissesi var isim sifet say evezlik feil zerf Meselen kitab isim qeseng sifet cox say qacmaq feil ve s Komekci nitq hisselerinin yalniz qrammatik menasi olur suala cavab vermir ayriliqda cumle uzvu rolunda cixis etmir Meselen ve cunki ucun amma lap ise ve s Esas nitq hisseleri leksik ve qrammatik menaya malik olur cumle uzvu olur muvafiq suala cavab verir Alti esas nitq hissesi var isim sifet say evezlik feil ve zerf Nitq hisselerinin tesnif prinsipleriUmumi qrammatik elamet dedikde sozun ifade etdiyi mena dasidigi sual ve cumlede movqeyi nezerde tutulur Sozun ifade etdiyi mena onun yalniz menasini ehate edir Her bir sozun mueyyen nitq hissesine aid olmasi ucun hemin soz leksik mena ile yanasi qrammatik mena da kesb etmelidir Qrammatik mena ise sozun oz daxilinde olmur Qrammatik formalarla meydana cixir Demeli sozler nitq hisselerine bolunmek ucun dilin qrammatik qurulusuna xas olan qrammatik kateqoriyalara Malik olmalidir Belelikle leksik menaya malik olan sozler qrammatik mena kesb ederek qrammatik elametler qebul edir diger sozlerle elaqelenerek fikrin ifade olunmasina teminat verir Neticede cumleler formalasir ve sozler cumlede mueyyen sintaktik vezife dasiyir Qrammatik mena ilk novbede cumlede basqa sozlerle elaqe ve munasibetlerde mueyyenlesen menadir Qrammatik menanin hem morfoloji hem de sintaktik ifade vasiteleri vardir Qrammatik menanin morfoloji ifade vasitesine sozlerin deyismesi sekilciler ve vurgular sintaktik ifade vasitelerine ise sozlerin bir birine yanasmasi intonasiya ve sozlerin sirasi daxildir Azerbaycan dilindeki nitq hisselerini musteqil menalarina qrammatik formalarina morfoloji elametlerine ve sintaktik roluna gore esas komekci ve xususi nitq hisseleri olmaqla uc qrupa ayirmaq olar Her seyden evvel sozleri lugevi menaya malik olan ve lugevi menasi olmayan sozler adi ile iki qrupa bolmek olar Dilimizin luget terkibindeki sozlerin 99 den coxunun lugevi menasi var Lugevi menasi olmayan sozler komekci vasitelerdir Eslinde komekci vasiteler olmasada fikir ifade etmek mumkun olur Lakin fikrin butun inceliyine qeder ifade olunmasinda bu vasitelerin rolu danilmazdir Vaxtile dilde bele komekci vasiteler olmamis onlar dilin inkisafi prosesinde kutlevi menaya malik olan sozlerden emele gelmisdir 1 Esas nitq hisseleri leksik lugevi menaya malik olur muvafiq suala cavab verir mueyyen sintaktik vezife dasiyir soz yaradiciligi prosesinde feal istirak edir Onlar esyanin adini elamet ve keyfiyyetini miqdarini hal hereketini hereketin elametini bildirir Esas nitq hisselerine isim sifet say evezlik feil ve zerf daxildir Esas nitq hisseleri icerisinde evezlik digerlerinden ferqlenir Beleki evezliyin lugevi menasinda konkretlik deqiqlik yoxdur O hansi nitq hissesini evez edirse hemin nitq hissesininde elametlerini qebul edir Evezliyin ozunemexsus qrammatik xususiyyetleri olmadigindan tarixen mueyyen mubahiselere sebeb olmus bir sira dilciler onu ayrica nitq hissesi kimi qebul etmemisler 2 Komekci nitq hisselerinin musteqil leksik menalari olmur hec bir suala cavab vermir ve buna gore de cumle uzvu ola bilmir Komekci nitq hisseleri mense etibarile esas nitq hisselerinden toretmisler ve cumlenin teskilinde yardimci rol oynayirlar Onlar ya sozler ya cumleler arasinda qrammatik elaqeni temin edir ya da fikrin formalasmasinda muxtelif calarliqlar ve emosional ekspressiv xususiyyetler yaradaraq danisan sexsin bezen de basqasinin muxtelif hissi munasibetlerinin ifadesine xidmet gostermis olur Bu baximdan komekci nitq hisselerinin ozlerini de iki hisseye ayirmaq olar a sozler ve cumleler arasinda muxtelif elaqe ve munasibetleri temin eden komekci nitq hisseleri Bunlara qosma ve baglayici daxildir b muxtelif emosional ekspressiv ve hissi munasibetlerin ifadesine xidmet eden komekci nitq hisseleri Bunlara edat ve modal sozleri daxil etmek olar 3 Xususi nitq hisselerine nida ve teqlidi sozler daxildir Bunlarda hem esas hem de komekci nitq hisselerinden ferqli xususiyyetler ozunu gosterir Xususi nitq hisseleri cumlede hec bir qrammatik vezife dasimir daha cox hiss ve duygularin ifade olunmasina xidmet edir Nidalar hiss ve heyecan ifade etseler de esas nitq hisselerinden ferqli olaraq onlari adlandira bilmir Teqlidi sozler ise soz yaradiciliginda istirak etmekle esas nitq hisselerine yaxin olsalar da mueyyen tebiet seslerinin bezen de gorunusun teqlid olunmasi bunlara xususi nitq hissesi seciyyesi qazandirir Azerbaycan dilinde 12 nitq hissesi vardir Isim Sifet Say Evezlik Feil Zerf Qosma Baglayici Edat Modal sozler Nida Teqlidi sozler yamsilamalar Bunlardan esyanin adini bildiren sozler isim elametini bildiren sozler sifet miqdarini bildiren sozler say esyanin adini evezetme yolu ile ikinci defe bildiren sozler evezlik esyanin hereketini bildiren sozler feil hereketin yerini istiqametini hal veziyyetini elametini zamanini bildiren sozler zerf adi altinda oyrenilir Hemcinin baxEsas nitq hisseleri Komekci nitq hisseleriEdebiyyatGulare Abdullayeva Muasir Azerbaycan dili Morfologiya Sintaksis Elm ve Tehsil Baki 2013