Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
1920-ci il
Üsyanı yaradan səbəblər
1920-ci il iyulun 28-də Naxçıvan şəhərində sovet hakimiyyəti elan edilməsinə, iyulun 29-da isə Hərbi İnqilab Komitəsi və Hərbi Əmək Müdafiə Şurası yaradılmasına baxmayaraq, yeni hakimiyyət yalnız diyarın ərazisinin 20 faizində təsir gücünə malik idi. Bunu Ordubadda ancaq oktyabrın 19-da, Şərurda isə dekabrın 2-də inqilab komitələri və yerli sovet hakimiyyəti orqanları yaradılması faktından da görmək olar; çünki bu ərazilərdə yeni hakimiyyəti qurmazdan əvvəl daşnak təhlükəsi və işğalının nəticələrini ləğv etmək tələb olunmuşdu. Digər tərəfdən, Ermənistanın daşnak hökuməti silahlı qüvvələrinin mütəmadi hücumlarının qarşısının qətiyyətlə alınmaması, yeni hakimiyyətin diktaturaya meyil etməsi hallarının güclənməsi də diyarın əhalisini hiddətləndirirdi; onlar nicat dolu nəzərlərini getdikcə daha çox Naxçıvanda olan türk qoşun hissələrinə yönəldirdilər. Oktyabrın 5-də Sovet Rusiyasının tərəfdarı sayılan Bahadır Vəlibəyovun XI Qızıl Ordunun əlavə hissələri ilə fövqəladə komissar kimi Naxçıvan şəhərinə gəlməsi və cəza tədbirlərini gücləndirərək, türk hərbi hissələrinin Naxçıvandan çıxarılmasını tələb etməsi azərbaycanlı əhalinin qəzəbini daha da artırırdı. Naxçıvan ictimaiyyətinin tələbilə Bahadır Vəlibəyov vəzifəsindən uzaqlaşdırılsa da, az sonra Q. Orconikidzenin köməyi ilə yenidən vəzifəsinə bərpa olundu.
1920-ci il dekabrın 1-də Bakı Sovetinin təntənəli iclasında Azərbaycan İnqilab Komitəsinin elan etdiyi bəyannamədə Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarının Ermənistana verilməsi xəbəri əhalinin sovet hakimiyyətindən narazılığını son həddə çatdırdı. Yenidən Ermənistanın əsarəti altına düşmək təhlükəsi ilə üzləşən Naxçıvan əhalisi inqilab komitəsi qarşısında toplaşaraq buna qəti etirazını bildirdi və rəsmi izahat tələb etdi. Vəziyyətin gərginləşəcəyindən qorxuya düşən Azərbaycan İnqilab Komitəsi Naxçıvana yaxşı bələd olan Azərbaycan SSR Xalq Ədliyyə komissarı Behbud Şahtaxtinski-Naxçıvanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətini fövqəladə səlahiyyətlə diyara ezam etdi. Behbud Şahtaxtinski Naxçıvan əhalisinin qarşısında çıxış edərkən hətta bildirmişdi ki,
 | Siz torpağınızla birlikdə öz müstəqilliyinizi saxlamaq istəyirsinizsə, burada istinad edə biləcəyiniz yeganə qüvvə Türkiyə qoşunlarıdır. Xalq bu qoşunların ətrafında sıx birləşməlidir... |  |
.
B. Naxçıvanski Naxçıvan şəhərində Şərur-Dərələyəz və Ordubad əhalisinin də mitinqlərini keçirmişdi. Mitinqlərdə əhalinin böyük əksəriyyəti Naxçıvanın Azərbaycan SSR qəyyumluğunda müstəqil respublika kimi təşkil olunmasını istədiyini bildirdi. Mitinqlərin nəticələri barədə Azərbaycan və Ermənistan inqilab komitələrinə müvafiq məlumatlar verilmişdi. Görünür, Naxçıvan əhalisinin türk hərbi hissəsi tərəfindən dəstəklənən bu qətiyyəti artıq Naxçıvana öz ərazisi kimi baxan Ermənistan İnqilab Komitəsini dekabrın 28-də bəyanat verərək Naxçıvanı müstəqil sovet respublikası kimi tanımağa və daşnakların bu ərazi ilə bağlı iddialarından imtina etdiyini bütün dünyaya bildirməyə məcbur etmişdi.
Gedişat
Kommunist rejiminin yeritdiyi anti-Azərbaycan, antimilli siyasətə etiraz əlaməti olaraq 1920-ci il mayın 26-dan iyunun 20-dək Şəmkir, Lənkəran, Astara, Quba, Qusar, Naxçıvan, Gəncə, Ağdaş, Göyçay, Nuxa, Ağdam, Şuşa, Tərtər və Zaqatalada silahlı üsyanlar baş verdi. 1920-ci illərin əvvəllərində erməni özbaşınalıqlarına mərkəzin laqeyd münasibətinə, kollektivləşmə əleyhinə və Naxçıvanda sovetləşməyə qarşı müqavimət hərəkatı güclü olmuşdur. Belə etiraz aksiyalarından birincisi Cəhri kəndində həyata keçirildi. Belə ki, XI Qırmızı Ordunun Naxçıvandakı özbaşınalıqlarına, talanlarına, əhali ilə sərt rəftarlarına etiraz əlaməti olaraq 1921-ci ilin yanvar ayının 28-də Cəhrililər qiyam qaldırdılar. Bu qiyamın başında türk zabitləri dururdular. Qiyamçılar dairə inqilab komitəsinin, torpaq komitəsinin və ərzaq komitəsinin üzvlərini həbsə aldılar. Onlar Tırkeş və Qızılboğaz məntəqələrində olan əks-inqilabçılarla birləşib Naxçıvan şəhəri üzərinə yeriməyi nəzərdə tuturdular. Üsyançılar qısa müddətə də olsa, Cəhridə sovet hakimiyyətini devirə bildilər. Onların planları daha geniş idi və çalışırdılar ki, qiyamın coğrafiyası getdikcə genişlənsin və bu işə bötüvlükdə Naxçıvan bölgəsi qoşulsun. Bu məqsədlə onlar Naxçıvanda olan türklərlə də danışıqlar aparmış və razılaşmışdılar ki, etiraz aksiyaları başlandığı təqdirdə türklər də onlara qoşulacaq və qüvvələrini birləşdirərək bolşevik hakimiyyətinə son qoyacaqlar. Qiyamın daha da genişlənəcəyindən qorxuya düşən bolşeviklər, xüsusilə də Qırmızı Ordunun və Fövqəladə Komissiyanın gördüyü tədbirlər nəticəsində onun qarşısı silahla alındı və qiyam yatırıldıqdan sonra onlarla qiyamçı Naxçıvanın hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən həbs edildi.
Qiyamın yatırılması müvəqqəti olaraq müqavimət hərəkatını sakitləşdirsə də, onu bütövlükdə dayandıra bilmədi. Naxçıvanın müxtəlif yerlərində qısa müddətli və qeyri-kütləvi də olsa etiraz aksiyaları baş verdi. Lakin Cəhri hadisələrinin davamı 1921-ci ilin fevral ayının 18-də Qaraçuq və Tırkeş kəndlərində oldu. Bu dəfə qiyamçılar yalnız türklərə deyil, eyni zamanda bolşevik təqiblərindən qorunmaq üçün İranda mühacirətdə olan dəstələrə də ümid bəsləyirdilər. Maraqlıdır ki, qiyam zamanı sovet hərbi hissələrində olan qüvvələrin də bir qismi qiyamçıların tərəfinə keçmişdilər. Bütün qüvvələrini səfərbər edən sovet hərbi birləşmələri və xüsusi xidmət orqanlarının silahlı dəstələri Qaraçuq qiyamını yatıra bilsələr də, Tırkeşdə bunu bir müddət edə bilmədilər. Naxçıvan Diyar Partiya Komitəsi, İnqilab Komitəsi, Naxçıvan Fövqəladə Komissiyası və Qırmızı Ordunun komandanlığı mühasirəyə alınmış, qırmızı döyüşçülərə yardım etmək çağrışı ilə ölkənin bütün zəhmətkeşlərinə müraciət etdilər. Kommunist partiyası və sovet hakimiyyətinin çağrışına cavab olaraq Şahbuz, Cəhri, Sələsüz və s. kəndlərin əhalisi antisovet qiyamçı dəstələrinə qarşı mübarizəyə cəlb edildilər. Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan üsyançılar o dövrün mətbuatında "quldur" adı ilə damğalanırdılar. Təkcə bu ifadə belə haqsızlıq əleyhinə çıxış edən hər kəsin katorqaya göndərilməsi üçün kifayət edirdi.
Naxçıvan Fövqəladə Komissiyası və hüquq-mühafizə orqanları üsyanlar yatırılıdıqdan sonra Qaraçuq və Tırkeş kəndlərinin üsyançılarının böyük əksəriyyətini həbs etdi. Onların bir çoxu məsuliyyətə cəlb edildi, bəziləri cərimələndi, qalanları isə müxtəlif müddətlərdə islah əmək koloniyalarında və ya həbs düşərgələrində saxlanıldıqdan sonra buraxıldı. Azadlığa buraxılanların hamısı bir nəfər kimi nəzarətə götürüldü. Onların bəzilərinə rayonu tərk etmək qadağan edildi. Həmin üsyanlarda iştirak edənlərin bir neçəsi üsyandan bir neçə il sonra həbs edildi.
Mir Cəfər Bağırov 1925-ci ildə Mərkəzi Komitəyə göndərdiyi məktubda bildirirdi ki, 1925-ci ilə kimi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində 52 üsyan hadisəsi baş vermişdir. Bu fakt bir daha təsdiqləyir ki, bolşevizmə qarşı mübarizə heç də ötəri, keçici xarakter daşımamış, o güclü və mütəşəkkil olmuşdur. Azərbaycanda bolşevikləşməyə qarşı mübarizənin yeni və ən güclü dalğası 1930-cu ildə baş verdi. Belə ki, kolxoz quruculuğunda qolçomaqlara, mülkədarlara və ortabab kəndlilərə qarşı zorakılıq, inzibatçılıq, qeyri-insani rəftar və repressiyalar onların narazılığına səbəb olurdu. 1930-cu ilin əvvəllərində Şəki-Zaqatala mahalında, Xızının Ağdərə, Şəmkirin Bitdili, Cəbrayılın Sirik, Naxçıvanın isə Keçili, Milax, Ərəfsə və s. kəndlərində üsyanlar baş vermişdi. Bu üsyanlar Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyəti pozmuş və xeyli gərginləşdirmişdi.
Vəziyyəti gərginləşdirən səbəblər sırasında Moskvanın apardığı ruslaşdırma siyasəti və sovetlərin 1928–1929-cu illərdə keçirdiyi seçkilər idi. Xalqın demək olar ki, 86 faizi seçki hüququndan məhrum edilmişdi. Seçkilərdə yalnız fəhlə və yoxsul kəndlilər iştirak edə bilərdi. Ziyalılar, ortabablar, tacirlər, qolçomaqlar, mülkədarlar və s. isə seçkiyə buraxılmırdı. 1929-cu ilin sonlarından bütün ortabab kəndlilərə məxsus torpaq, əmlak, heyvan və digər məhsullar nə varsa, müsadirə edilib kollektivlərə verilməyə başladı. Həmin vaxt, xüsusi ilə 1930-cu ilin fevral, mart və aprel aylarında geniş və qanlı qiyamlar oldu. Bu dövrdə tez-tez baş verən kəndli qiyamlarını partizan hərəkatı davam etdirirdi. Bu hərəkatların bəziləri əhalinin daha çox sayını özündə birləşdirirdi.
O dövrdə partiya və hökumətin siyasi və iqtisadi cəhətdən əhalinin mənafeyinə zidd olan qərarlarının qəbul olunması mövcud narazılıqları daha da artırırdı. Məsələn, 1930-cu ilin fevralında AK(b)P MK-nin fərdi təsərrüfatlarda olan mal-qaranın ictimailəşdirilməsi barədə qərarı kəndlilərin ciddi narazılığına səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Naxçıvan, Şərur, Ordubad rayonlarının dağ kəndlərində silahlı çıxışlar daha da güclənmişdi.
1930-cu il martın 18-də Naxçıvanın Qızılboğaz ərazisində Qasım və Əlibəylərin idarə etdiyi partizanlarla Qırmızı Ordu arasında iki gün davam edən qanlı döyüş baş verdi. Rus əsgərləri sonradan günahsız insanları qılıncdan keçirmişdilər. Bu səbəbdən mart-may aylarında bir sıra yerlərdə əhali tərəfindən kolxozlar ləğv edilirdi. 1930-cu il martın 20–22-də Şahbuz rayonunda cəmlənmiş 500-ə qədər silahlı kəndlinin müqavimət dəstəsinə qarşı hökumət nizami ordu hissələri yeritmişdi. MTN-in arxivində qorunub saxlanılan 270 saylı istintaq işi də bir çox mətləblərə aydınlıq gətirir. Həmin istintaq işində göstərilir ki, Naxçıvan MSSR-də sovet hakimiyyətini devirmək məqsədilə Nəhəcir dəstəsi Naxçıvan mahalında üsyana başlayır. Üsyançılar qonşu Əbrəqunus rayonunun Sirab, Ərəzin, eyni zamanda Şahbuz rayonunun Keçili və s. kəndlərinin üsyançılarını birləşdirərək bolşevizmə qarşı mübarizə aparmışdır. İstintaq materiallarından aydın görünür ki, üsyan yatırıldıqdan sonra Dövlət Siyasi İdarəsinin əməkdaşları, xüsusilə də Orbelyan üsyançılara qarşı amansız olmuş, onların böyük əksəriyyəti güllələnmiş, bir çoxu isə müxtəlif müddətlərə azadlıqdan məhrum edilmişdi. Belə ki, həbs olunan 89 nəfərdən 50 nəfəri güllələnmiş, 6 nəfər üç il, 17 nəfər beş il, 4 nəfər altı il, 3 nəfər yeddi il, 3 nəfər səkkiz il, 3 nəfər on il azadlıqdan məhrum edilmişdi. Böyük "işgəncələrlə 40 ailə, o cümlədən uşaqlar, körpələr, 90 yaşlı qocalar, xəstələr, hamilə gəlin və qadınlar vaqonlara doldurulub həmişəlik yaşamaq üçün sürgünə göndərilirdi". Bu cür aksiyalar respublikanın digər bölgələrində də davam etdirilirdi.
Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda bolşevizmə qarşı kütləvi aksiyaların başlanması üçün bütün şəraiti hakimiyyət nümayəndələrinin özü yaratmışdı.
Üsyanların yatırılması
1920–30-cu illərdə sovet hakimiyyətinin Azərbaycan ictimai-siyasi və mənəvi həyatı ilə uzlaşmayan sərt tədbirləri Naxçıvan əhalisinin müqaviməti ilə qarşılaşmış, dəfələrlə iğtişaş və üsyanlara səbəb olmuşdu. 1925-ci ilin mart ayında Naxçıvan diyarının bir sıra şəhər və kəndlərini iğtişaşlar bürümüşdü. Naxçıvanda, Türkeşdə, Vənənddə və s. yerlərdə kəndli iğtişaşları zor gücünə yatırıldı. Sonralar aparılmış saysız-hesabsız istintaqlarda erməni müstəntiqləri heç bir günahı olmayan dinc əhalinin cəzalandırılmasında xüsusilə fərqlənmişdilər. Culfa rayonunun Milax kəndində onların əli ilə 38 nəfər güllələnmiş, 38 nəfər isə müxtəlif cəzalara məhkum olunmuşdu. Şərurda kəndli iğtişaşlarına 1918–20-ci illərdə erməni işğalçılarına qarşı mübarizədə misilsiz xidmətləri olmuş Fətulla bəy Hüseynov rəhbərlik etmişdir. Naxçıvan-Dərələyəz bölgəsində genişlənən kəndli hərəkatına Şahbuzun Türkeş, Keçili, Kolanı, Culfanın Əbrəqunus, Milax, Ərəfsə, Ordubadın Tivi və digər kəndlərinin sakinləri də qoşulmuşdu. Bu çıxışlar amansızlıqla yatırılmışdı.
30-cu illərin əvvəllərində kollektivləşmə xəttinin zorla həyata keçirilməsi bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvan MR-də də kütləvi narazılıqlara və həyəcanlara səbəb olmuşdu. 1929-cu ilin sonundan başlanan silahlı müqavimət halları 1930-cu ilin yayında genişlənmişdi. Sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı müqavimət Şahbuz rayonunda xüsusilə güclü olmuşdu. Naxçıvan, Şərur, Ordubad rayonlarının dağ kəndləri silahlı müqavimət tərəfdarlarının sığınacaq məntəqələrinə çevrilmişdi. 1930-cu ildə Naxçıvanda əhali kommunist hakimiyyətini devirməyə cəhd göstərmiş, yalnız sovet qoşun hissələrinin müdaxiləsi bolşevik hakimiyyətini yenidən bərpa etməyə imkan vermişdi; bu zaman daxili müqavimət hərəkatını xaricdəki mühacir təşkilatlarının fəaliyyəti ilə əlaqələndirmək üçün də təşəbbüslər göstərilmişdi. Müqavimət hərəkatı muxtar respublikada kolxoz hərəkatını xeyli zəiflətmişdi.
Heç də təsadüfi deyildir ki, muxtar respublikada yaranmış təhlükəli vəziyyət sovet hakimiyyəti orqanlarında yüksək səviyyədə dəfələrlə müzakirə olunmuş və bu məqsədlə Azərbaycan SSR MİK-in sədri Qəzənfər Musabəyov SSRİ və ZSFSR MİK-ləri adından tam səlahiyyətlə Naxçıvana təhkim edilmişdi. Yalnız təbliğat və təşviqat vasitələrinin tam qüvvəsi ilə işə salınması, kömək üçün hərbi hissələrə müraciət edilməsi vəziyyətin daha təhlükəli hala düşməsinin qarşısını almış, sovet hakimiyyətini qoruyub saxlamağa imkan vermişdi. 1930-cu il martın 20–22-də sayı 500 nəfərə çatan və ən çox Şahbuz rayonunda toplaşan silahlı müqavimət dəstələrinə qarşı nizami ordu hissələrinin yeridilməsi isə döyüşləri, təbii olaraq, sovet hakimiyyətinin xeyrinə həll etmişdi. Görünür, 1937–38-ci illər repressiyaları zamanı Naxçıvan əhalisinin sovet hakimiyyətinə qarşı bu cür fəal çıxışları da yada salınmış və 1937-ci ilin avqust ayının təkcə 10 günündə (5–15-i) Naxçıvan kəndlilərindən 9950 nəfəri həbs edilərək repressiyaya məruz qalmışdı.
Keçili üsyanı
Naxçıvanın Keçili kəndinin sakinlərinin sovet hökumətinə qarşı qaldırdığı üsyana qonşu Badamlı, Sələsüz, Tırkeş, Cəhri və başqa kəndlərin əhalisi də qoşulmuş, xaricdə olan Kalbalı xanın dəstələri birləşərək, imperiyanın ordusu və milis dəstələri ilə gərgin döyüşlər aparmışlar. Döyüşlərdə üsyançılardan 100 nəfər şəhid olmuş, 120 nəfər isə ələ keçirilərək həbs edilmişdir.
Keçili kəndində o illərdə 6 tayfa yaşayırdı: Hacılı tayfası 40 ailəni, Əşkaflı tayfası 30 ailəni, Sofulu tayfası 20 ailəni, Alməmmədli tayfası 30 ailəni, Zeynallı tayfası 17 ailəni, Qızıllı tayfası isə 12 ailəni birləşdirirdi. Dindirmə prosesində Orbelyan tərəfindən bir tayfa digər tayfa üzərinə qaldırılırdı. Kəndlilər ağıllarına belə gətirmirdilər ki, Orbelyanın təşkil etdiyi bu üzləşmələr onların uşaqları, nəvələri arasında qəsdən daimi düşmənçiliyə çevirilir.
Antisovet ünsürləri adlandırılanların böyük əksəriyyəti öz imzaları əvəzində protokola barmaqlarını basırdılar. Bu da öz növbəsində Orbelyan və onun kimilərin işlərini bir qədər də yüngülləşdirir və protokollara öz istədiklərini yazmağa şərait yaradırdı. Keçili işində bütün dindirmələr yarım səhifədən və yaxud nadir hallarda bir səhifədən ibarətdirsə, ancaq elə dindirmələr də var ki, hətta bir cümlədən ibarətdir. Orbelyan qəti bilirdi ki, onun tərəfindən yazılan bu qanunu, bu hökmü heç kəs rədd etməyəcək, odur ki, nə qədər türk məhv edə bilsə, cəlladların başçısı və ideoloqu, Azərbaycanın xüsusi xidmət sahəsinin rəisi Xoren Qriqoryandan bir o qədər təşəkkür alacaqdır.
1920–1930-cu illərin sovet totalitarizmi milli ruhu məhv etməyi ən böyük təbliğat üsuluna çevirmişdi. Bu totalitarizmidə bağışlamaq, rəhm etmək hissi yox idi. Naxçıvan üsyanı zamanı azərbaycanlılardan qisas almağa başlayan Orbelyan kimi fitnəkar ermənilər "üsyan işi" adlanan bir plan uydurur və 2 öküzü, bir inəyi, 20 qoyunu olan bu kəndlilərin var-yoxunu əlindən aldırırdı. Bolşeviklər sovet hökumətinə qarşı yalnız qolçomaqların deyil, ortababların, muzdurların və kasıbların da üsyana qoşulduğunu, sübut etməyə çalışırdılar.
Qolçomaq adlandırılanların evinin yandırılması, müsadirə edilməsi və ya hərraca qoyulması antisovet narazılığı gücləndirirdi. Bolşeviklər qolçomaqların evinin yandırılmasını birbaşa kəndlilərin öz əlləri ilə həyata keçirməyə çalışırdılar. Belə ki, Azərbaycanda ağalıq edən yad millətin nümayəndələri, o cümlədən Lominadze varlıların, mülkədarların məhv edilməsində iki məsələyə diqqət yetirməyi vacib sayırdı. Birincisi, varlıların – mülkədarların, xanların və bəylərin mülklərini yandırmaq. İkincisi, kəndliləri qiyama qaldırmaqla onları məhv etmək. Naxçıvan üsyanı zamanı birinci məsələ tam həyata keçirildi. Lakin bu dəfə də kəndi tonqala bürüyən kəndlilər və yoxsullar deyil, hakim dairələrin, bolşeviklərin özü oldu. İttihamnamələrdə isə müqəssir kimi danışanlar və güllələnənlər arasında heç bir savadı olmayan günahsız kəndlilər də bandit adlandırılaraq məhv edilirdi.
Həmin dövrdə kimlər bandit hesab edilirdi: öz mənliyini, şəxsi həyatını bolşevik bəlasından qoruyub saxlamaq üçün müxtəlif yerlərə qaçan, dağlara çəkilən bəylər, xanlar, varlılar və başqaları; mövcud hakimiyyətə bel bağlamayan və baş vermiş hadisələrin mahiyyətini dərk etməyən qruplar. Bura hətta yoxsullar və muzdurlar da daxil olurdu; sovet hakimiyyətinə nifrət edən silahlı dəstələr. Bu dəstələr bolşeviklərlə son damla qanına qədər vuruşmağa hazır qüvvələr idi ki, nəinki qırmızılara, hətta onlara rəğbət göstərənlərə qarşı belə amansız idilər; hakimiyyət hərc-mərcliyindən istifadə edib varlanmaq məqsədilə müxtəlif "dinə-dona" girənlər, ev, mal-heyvan oğruları və b.; vaxtilə öz mənəviyyatını itirmiş və narazı camaatı bandit adlandıran bir çox kommunistlərin özü də sonradan banditimzə qarşı mübarizənin hədəfinə çevrildi. Belə ki, təmizləmə zamanı partiyadan qovulmuş kommunistlər xüsusi dəstə düzəldib qisas almaq məqsədilə sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparırdı; sovet hökumətinə sədaqətlə xidmət edən milis dəstələri də bəzən təklikdə, yaxud böyük bir dəstə halında bolşeviklərdən üz döndərir və beləliklə, "bandit"ə çevrilirdilər.
Göründüyü kimi, 20–30-cu illərdə istənilən adamı "bandit"ə çevirmək üçün tam şərait yaradılmışdı. Hər hansı bir qolçomağın kəndli ilə adi münaqişəsinə də siyasi don geydirilərək kolxozlaşmaya qarşı pozuculuq işi kimi qiymətləndirilirdi.
Qolçomaqları və mülkədarları qadın azadlığına əngəl olmaqda, onları kolxozlara buraxmamaqda, mollalarla əlbir olub dini ideologiyanı yaymaqda, gəncləri dini təsir altında saxlamaqda, bandit dəstələri yaratmaqda və ya onlarla əlaqədə, taxıl gizlətməkdə, vergidən yayınmaqda və s. günahlandıraraq repressiyalara məruz qoyurdular. Naxçıvanın müxtəlif kəndlərində heç bir səbəb olmadan kolxozda çalışanların da səslərini alır və kolxozçuların sırasından xaric edirdilər. Bu işin həyata keçirilməsində kənd şura sədrləri və kolxozun idarə heyəti hüquq-mühafizə orqanlarının səlahiyyətlərini icra edirdilər. Bu cür hərəkətlər gələcək üsyanlar və ya hüquq-mühafizə orqanları üçün növbəti qurbanlar hazırlamaq idi.
Nəticə
Üsyançılar haqqında açılmış cinayət işində göstərilirdi: "1930-cu il fevral ayında antisovet ünsürlər aradan qaldırıldıqdan sonra Naxçıvan MSSR qolçomaqları quduzcasına müqavimətə hazırlaşır, Sovet hakimiyyəti əleyhinə üsyan qaldırılması üçün silahlı qolçomaq dəstələrinin təşkilinə keçirdilər. Bunlardan ən fəalı Keçili və Nəhəcir dəstələri idi. Bu dəstələrin tərkibi qolçomaqların əlaltıları, şüursuz ortabab və yoxsulların hesabına artırdı. 1930-cu ilin mart ayında Nəhəcir dəstəsi Naxçıvan mahalında özü üçün əlverişli şəraitdə, yəni ordu hissələrinin olmamasından istifadə edərək, üsyana qonşu Əbrəqunus rayonunun Sirab, Ərəzin kəndlərini də cəlb edir və böyük Keçili-Şahbuz üsyançı dəstəsi ilə birləşib Naxçıvana yürüş təşkil edirlər ki, şəhəri zəbt edib Naxçıvan vilayətində sovet hakimiyyətini devirsinlər".
Naxçıvan üsyanında kolxoza daxil olmaq istəməyən ortabablar, qolçomaqlar, seçki hüququndan məhrum edilənlər, yoxsul kəndlilər, hətta azlıq təşkil etsə də, kommunistlər də var idi.
30-cu illərin dövri mətbuatında, eləcə də üsyanla bağlı arxiv materiallarında bu aksiyaçıların məqsədi ya işıqlandırılmamış, ya da birtərəfli, təhriflərlə verilmiş, istintaq işlərində isə hüquqi baxımdan kifayət qədər qanun pozuntuları olmuşdur. 28 mart 1930-cu ildə Dövlət Siyasi İdarəsinin (DSİ) kollegiyasının üzvü Suxanov Naxçıvandan göndərilmiş 1837 saylı istintaq işi ilə tanış olduqdan sonra Borşova ünvanladığı raportda yazırdı: "Sizin nəzər diqqətinizə çatdırıram ki, baxılmaq üçün mənim sərəncamımda cəmi 23 adamın 1837 nömrəli işi var. Bu iş Azərbaycan SSR CM-in 79-cu və 18/79 maddələri ilə müəyyənləşdirilmişdir. Göstərilən iş Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin Naxçıvan diyarı tərəfindən göndərilmişdir. İşi gözdən keçirərkən müəyyən etdim ki, Orbelyan tərəfindən aparılan bu işin dindirilmə protokolları, o cümlədən 2 və 3 nömrəli formalar və başqa sənədlər imzalanmayıb. Göstərilən qanun pozuntularına görə mən bu işi Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin kollegiyasında dinləmək üçün müvafiq qərar mətni çıxara bilmirəm".
Borşovun göstərişi ilə həmin raport Azərbaycan DSİ-nin sədr müavini Neverevə göndərilir və bir gündən sonra Suxanov növbəti qərarı hazırlayır: "Azərbaycan SSR DSİ-nin Naxçıvan diyar şöbəsindən daxil olmuş 16.03.30-cu il tarixli 252 K saylı vətəndaşlar… barəsində 4 nömrəli istintaq materialları tamamilə ətraflı işlənmiş və heç bir təkmil istintaq işi aparmağa ehtiyac yoxdur. Tələb olunan bütün qayda-qanunlara əməl edilmişdir".
Bu qanun pozuntusuna prokurorluq da özünəməxsus cavab verir və göstərir ki, Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin Naxçıvan Diyar Şöbəsi rəisinin nəzərinə çatdırılsın ki, göstərilən vəziyyətin düzəldilməsi üçün gələcəkdə müvafiq tədbirlər görsün və bir də belə hallara yol verilməsin.
Göründüyü kimi, sənədləşmə işləri təhriflərə məruz qalmış, yuxarıların diqtəsinə əməl olunmuşdur. Bununla da üsyançıların əsas məqsədləri sənədlərdə təhrif edilmişdir. Buna baxmayaraq, üsyançıların məqsəd və məramlarının izləri istintaq materiallarında (nə qədər təhrif edilsə də) öz əksini tapmışdır. Həmin sənədlərdən aydın olur ki, üsyançıların əsas məqsədi kollektivləşməyə qarşı çıxmaq və silahlı üsyan yolu ilə Sovet hökumətini devirmək olmuşdur.
Bolşevik hökumətinin hüquq-mühafizə orqanları üsyançıların bu ali məqsədini gizlətmək üçün onların hamısına bir nəfər kimi "bandit" adı verərək, onları quldurluqda, oğurluqda, birini talançılıqda, kolxoz quruculuğuna mane olmaqda, banditlərlə əlaqədə və s. suçlandıraraq ittiham etmişdir.
Naxçıvan üsyanının məğlub olmasının bir sıra səbəbələri var idi. Üsyana hazırlıq işi plansız və qeyri-mütəşəkkil idi. Onlar vahid proqramla çıxış etmədiklərindən, hansı məqsədlər uğrunda mübarizə apardıqları da dumanlı idi. Belə ki, üsyan iştirakçıları sovet hökumətini devirməyi qarşılarına məqsəd qoysalar da, əvəzində nə yaradacaqlarını aydın bilmirdilər. Əhalinin siyasi hazırlığı olmadığından onların bir çoxu böyük ideallar uğrunda deyil, kiçik hislər naminə mübarizəyə qoşulmuşdular.
Üsyana başçılıq edən Keçili kənd sakini Kərbəlayi İsmayıl Zeynalabdın oğlu və Milax kəndinin sakini Kərbəlayi Yəhya Məmmədnağı oğlu lider kimi əhali arasında böyük nüfuza malik olsalar da, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik deyildilər. Çünki onlar Milax, Keçili və ona yaxın olan kəndlərin əhalisinin hamısını üsyana cəlb edə bilməmişdilər. Bundan başqa bu hərəkatın adı bu gün "Naxçıvan üsyanı" adlandırılsa da, o, bütün Naxçıvanı əhatə edə bilmədi, Şahbuzun bir neçə kəndi ilə məhdudlaşdı.
1930-cu ildə Azərbaycanın digər bölgələrində Şəki-Zaqatala mahalında, Xızının Ağdərə, Şəmkirin Bitdili, Cəbrayılın Sirik kəndlərində etiraz aksiyasına qoşulanlarla Naxçıvan üsyançıları arasında əlaqə yaradılmadı. Başqa bir mühüm cəhət ondan ibarət idi ki, Şahbuz üsyançılarının özləri arasında da monolit birlik yaradılmadı və onlar kifayət qədər silahlandırılmadı. Üsyançılar xaricdə mühacir həyatı yaşayan və kifayət qədər siyasi gücə malik olan adamlarla əlaqəyə girə və onlardan dəstək ala bilmədi.
1920–30-cu illərdə haqsızlıq içində çırpınan xalq kütləsi öz yaşayış səviyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün bir neçə vəzifəni yerinə yetirməli oldu: burjuaziyanı məhv etmək, fəhlə-kəndli hökuməti qurmaq, xüsusi mülkiyyəti ictimai mülkiyyətlə əvəz etmək, onu idarə edəcək zümrəni-partiya bürokratiyasını yaratmaq. Deməli, kapitalizmdən sosializmə keçid minlərlə, yüz minlərlə insanın qanı bahasına başa gətirilmiş, cəmiyyət təbii inkişaf yolundan çıxarılmış, varislik ənənəsi pozulmuş, etnik və bəşəri dəyərlər uydurma sinfi dəyərlərlə əvəz edilmişdi. Torpaq kəndlilərə şüarını əsas tutan və hakimiyyəti zəbt edən bolşeviklər çox çəkmədən kəndlilərə divan tutmağa başladılar. Təkcə Naxçıvan vilayətində 1930-cu ilin 22 sentyabrından – 12 oktyabrına qədər 20 gün ərzində 50-dən artıq kəndli güllələndi, 100-dən artıq adam həbs olundu və onların əmlakı müsadirə edildi.
Bütövlükdə Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvan Muxtar Respublikasında da əhalinin istiqlal uğrunda mübarizəsi zorla kolxozlaşdırma illərində daha böyük vüsət almışdı. Hadisələrin sonrakı inkişafı bir daha sübut etdi ki, nə Naxçıvan, nə də Azərbaycanın digər bölgələri öz istiqlalını işğalçı və total bir cəmiyyət olan Sovet hökumətində görməmişdi.
İstinadlar
- Sadiqov S. H Naxçıvan Muxtar Respublikası tarixindən. Bakı: İrşad, 1995, 144 s.
- Hüseynbəyli N. M, Behbudlu Q. N. Naxçıvanda milli-mənəvi dəyərlərin repressiyalara məruz qalması // NDU-nun "Elmi əsərlər"i, Naxçıvan: 2012, No 2, səh.175–182
- Mədətov Q. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və Naxçıvan MSSR-in təşkili. Bakı: Çənlibel, 2001, 220 s.
- Hüseynbəyli N. M, Behbudlu Q. N. Naxçıvanda milli-mənəvi dəyərlərin repressiyalara məruz qalması// NDU-nun "Elmi əsərlər"i, Naxçıvan: 2012, No 2, səh.175–182
- NMR DA , f. 116 s iy.1, iş 250
- Rəhimov K. Sadıxov S. Naxçıvan 1920-ci illərin burulğanında. "Dirçəliş" — XXI əsr, 1992 № 1, s.40–46
- Hüseynbəyli N. M, Behbudlu Q. N. Naxçıvanda milli-mənəvi dəyərlərin repressiyalara məruz qalması // NDU-nun "Elmi əsərlər"i, Naxçıvan: 2012, № 2, səh.175–182
- [197, s. 147]Yaqublu N. Ağrılı ömürlər. Bakı: Yazıçı, 1990, 272 s.
- Yaqublu N. Ağrılı ömürlər. Bakı: Yazıçı, 1990, 272 s.
- Hüseynbəyli N. M, Behbudlu Q. N. Naxçıvanda milli-mənəvi dəyərlərin repressiyalara məruz qalması// NDU-nun "Elmi əsərlər"i, Naxçıvan: 2012, № 2, səh.175–182
- Qasımov C. Yaddaşın bərpası. Bakı: Mütərcim, 1999, 256 s.
- Hüseynbəyli N. M, Behbudlu Q. N. Naxçıvanda milli-mənəvi dəyərlərin repressiyalara məruz qalması // NВГ-nun "Elmi əsərlər"i, Naxçıvan: 2012, № 2, səh.175–182
- NMR DA, f. 260, siy.1, iş 91
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale silinmeye namizeddirBu sehifeninsehife silme qaydasinaesasen siline bileceyi guman edilir Eger sehifenin silinmesine dair etiraziniz varsa silinmeye namized sehifelersehifesinde bu barede fikrinizi bildirin Muzakire davam etdiyi muddet erzinde sehifedeki bu xeberdarligi silmeyin Bu meqale sonuncu defe 14 gun evvel Araz Yaquboglu muzakire tohfeler terefinden redakte olunub Yenile Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin 1920 ci ilUsyani yaradan sebebler 1920 ci il iyulun 28 de Naxcivan seherinde sovet hakimiyyeti elan edilmesine iyulun 29 da ise Herbi Inqilab Komitesi ve Herbi Emek Mudafie Surasi yaradilmasina baxmayaraq yeni hakimiyyet yalniz diyarin erazisinin 20 faizinde tesir gucune malik idi Bunu Ordubadda ancaq oktyabrin 19 da Serurda ise dekabrin 2 de inqilab komiteleri ve yerli sovet hakimiyyeti orqanlari yaradilmasi faktindan da gormek olar cunki bu erazilerde yeni hakimiyyeti qurmazdan evvel dasnak tehlukesi ve isgalinin neticelerini legv etmek teleb olunmusdu Diger terefden Ermenistanin dasnak hokumeti silahli quvvelerinin mutemadi hucumlarinin qarsisinin qetiyyetle alinmamasi yeni hakimiyyetin diktaturaya meyil etmesi hallarinin guclenmesi de diyarin ehalisini hiddetlendirirdi onlar nicat dolu nezerlerini getdikce daha cox Naxcivanda olan turk qosun hisselerine yoneldirdiler Oktyabrin 5 de Sovet Rusiyasinin terefdari sayilan Bahadir Velibeyovun XI Qizil Ordunun elave hisseleri ile fovqelade komissar kimi Naxcivan seherine gelmesi ve ceza tedbirlerini guclendirerek turk herbi hisselerinin Naxcivandan cixarilmasini teleb etmesi azerbaycanli ehalinin qezebini daha da artirirdi Naxcivan ictimaiyyetinin telebile Bahadir Velibeyov vezifesinden uzaqlasdirilsa da az sonra Q Orconikidzenin komeyi ile yeniden vezifesine berpa olundu 1920 ci il dekabrin 1 de Baki Sovetinin tenteneli iclasinda Azerbaycan Inqilab Komitesinin elan etdiyi beyannamede Zengezur ve Naxcivan qezalarinin Ermenistana verilmesi xeberi ehalinin sovet hakimiyyetinden naraziligini son hedde catdirdi Yeniden Ermenistanin esareti altina dusmek tehlukesi ile uzlesen Naxcivan ehalisi inqilab komitesi qarsisinda toplasaraq buna qeti etirazini bildirdi ve resmi izahat teleb etdi Veziyyetin gerginleseceyinden qorxuya dusen Azerbaycan Inqilab Komitesi Naxcivana yaxsi beled olan Azerbaycan SSR Xalq Edliyye komissari Behbud Sahtaxtinski Naxcivani Tedqiq ve Tetebbo Cemiyyetini fovqelade selahiyyetle diyara ezam etdi Behbud Sahtaxtinski Naxcivan ehalisinin qarsisinda cixis ederken hetta bildirmisdi ki Siz torpaginizla birlikde oz musteqilliyinizi saxlamaq isteyirsinizse burada istinad ede bileceyiniz yegane quvve Turkiye qosunlaridir Xalq bu qosunlarin etrafinda six birlesmelidir B Naxcivanski Naxcivan seherinde Serur Dereleyez ve Ordubad ehalisinin de mitinqlerini kecirmisdi Mitinqlerde ehalinin boyuk ekseriyyeti Naxcivanin Azerbaycan SSR qeyyumlugunda musteqil respublika kimi teskil olunmasini istediyini bildirdi Mitinqlerin neticeleri barede Azerbaycan ve Ermenistan inqilab komitelerine muvafiq melumatlar verilmisdi Gorunur Naxcivan ehalisinin turk herbi hissesi terefinden desteklenen bu qetiyyeti artiq Naxcivana oz erazisi kimi baxan Ermenistan Inqilab Komitesini dekabrin 28 de beyanat vererek Naxcivani musteqil sovet respublikasi kimi tanimaga ve dasnaklarin bu erazi ile bagli iddialarindan imtina etdiyini butun dunyaya bildirmeye mecbur etmisdi Gedisat Kommunist rejiminin yeritdiyi anti Azerbaycan antimilli siyasete etiraz elameti olaraq 1920 ci il mayin 26 dan iyunun 20 dek Semkir Lenkeran Astara Quba Qusar Naxcivan Gence Agdas Goycay Nuxa Agdam Susa Terter ve Zaqatalada silahli usyanlar bas verdi 1920 ci illerin evvellerinde ermeni ozbasinaliqlarina merkezin laqeyd munasibetine kollektivlesme eleyhine ve Naxcivanda sovetlesmeye qarsi muqavimet herekati guclu olmusdur Bele etiraz aksiyalarindan birincisi Cehri kendinde heyata kecirildi Bele ki XI Qirmizi Ordunun Naxcivandaki ozbasinaliqlarina talanlarina ehali ile sert reftarlarina etiraz elameti olaraq 1921 ci ilin yanvar ayinin 28 de Cehrililer qiyam qaldirdilar Bu qiyamin basinda turk zabitleri dururdular Qiyamcilar daire inqilab komitesinin torpaq komitesinin ve erzaq komitesinin uzvlerini hebse aldilar Onlar Tirkes ve Qizilbogaz menteqelerinde olan eks inqilabcilarla birlesib Naxcivan seheri uzerine yerimeyi nezerde tuturdular Usyancilar qisa muddete de olsa Cehride sovet hakimiyyetini devire bildiler Onlarin planlari daha genis idi ve calisirdilar ki qiyamin cografiyasi getdikce genislensin ve bu ise botuvlukde Naxcivan bolgesi qosulsun Bu meqsedle onlar Naxcivanda olan turklerle de danisiqlar aparmis ve razilasmisdilar ki etiraz aksiyalari baslandigi teqdirde turkler de onlara qosulacaq ve quvvelerini birlesdirerek bolsevik hakimiyyetine son qoyacaqlar Qiyamin daha da genisleneceyinden qorxuya dusen bolsevikler xususile de Qirmizi Ordunun ve Fovqelade Komissiyanin gorduyu tedbirler neticesinde onun qarsisi silahla alindi ve qiyam yatirildiqdan sonra onlarla qiyamci Naxcivanin huquq muhafize orqanlari terefinden hebs edildi Qiyamin yatirilmasi muveqqeti olaraq muqavimet herekatini sakitlesdirse de onu butovlukde dayandira bilmedi Naxcivanin muxtelif yerlerinde qisa muddetli ve qeyri kutlevi de olsa etiraz aksiyalari bas verdi Lakin Cehri hadiselerinin davami 1921 ci ilin fevral ayinin 18 de Qaracuq ve Tirkes kendlerinde oldu Bu defe qiyamcilar yalniz turklere deyil eyni zamanda bolsevik teqiblerinden qorunmaq ucun Iranda muhaciretde olan destelere de umid besleyirdiler Maraqlidir ki qiyam zamani sovet herbi hisselerinde olan quvvelerin de bir qismi qiyamcilarin terefine kecmisdiler Butun quvvelerini seferber eden sovet herbi birlesmeleri ve xususi xidmet orqanlarinin silahli desteleri Qaracuq qiyamini yatira bilseler de Tirkesde bunu bir muddet ede bilmediler Naxcivan Diyar Partiya Komitesi Inqilab Komitesi Naxcivan Fovqelade Komissiyasi ve Qirmizi Ordunun komandanligi muhasireye alinmis qirmizi doyusculere yardim etmek cagrisi ile olkenin butun zehmetkeslerine muraciet etdiler Kommunist partiyasi ve sovet hakimiyyetinin cagrisina cavab olaraq Sahbuz Cehri Selesuz ve s kendlerin ehalisi antisovet qiyamci destelerine qarsi mubarizeye celb edildiler Sovet hakimiyyetine qarsi mubarize aparan usyancilar o dovrun metbuatinda quldur adi ile damgalanirdilar Tekce bu ifade bele haqsizliq eleyhine cixis eden her kesin katorqaya gonderilmesi ucun kifayet edirdi Naxcivan Fovqelade Komissiyasi ve huquq muhafize orqanlari usyanlar yatirilidiqdan sonra Qaracuq ve Tirkes kendlerinin usyancilarinin boyuk ekseriyyetini hebs etdi Onlarin bir coxu mesuliyyete celb edildi bezileri cerimelendi qalanlari ise muxtelif muddetlerde islah emek koloniyalarinda ve ya hebs dusergelerinde saxlanildiqdan sonra buraxildi Azadliga buraxilanlarin hamisi bir nefer kimi nezarete goturuldu Onlarin bezilerine rayonu terk etmek qadagan edildi Hemin usyanlarda istirak edenlerin bir necesi usyandan bir nece il sonra hebs edildi Mir Cefer Bagirov 1925 ci ilde Merkezi Komiteye gonderdiyi mektubda bildirirdi ki 1925 ci ile kimi Azerbaycanin muxtelif yerlerinde 52 usyan hadisesi bas vermisdir Bu fakt bir daha tesdiqleyir ki bolsevizme qarsi mubarize hec de oteri kecici xarakter dasimamis o guclu ve mutesekkil olmusdur Azerbaycanda bolseviklesmeye qarsi mubarizenin yeni ve en guclu dalgasi 1930 cu ilde bas verdi Bele ki kolxoz quruculugunda qolcomaqlara mulkedarlara ve ortabab kendlilere qarsi zorakiliq inzibatciliq qeyri insani reftar ve repressiyalar onlarin naraziligina sebeb olurdu 1930 cu ilin evvellerinde Seki Zaqatala mahalinda Xizinin Agdere Semkirin Bitdili Cebrayilin Sirik Naxcivanin ise Kecili Milax Erefse ve s kendlerinde usyanlar bas vermisdi Bu usyanlar Azerbaycanda ictimai siyasi veziyyeti pozmus ve xeyli gerginlesdirmisdi Veziyyeti gerginlesdiren sebebler sirasinda Moskvanin apardigi ruslasdirma siyaseti ve sovetlerin 1928 1929 cu illerde kecirdiyi seckiler idi Xalqin demek olar ki 86 faizi secki huququndan mehrum edilmisdi Seckilerde yalniz fehle ve yoxsul kendliler istirak ede bilerdi Ziyalilar ortabablar tacirler qolcomaqlar mulkedarlar ve s ise seckiye buraxilmirdi 1929 cu ilin sonlarindan butun ortabab kendlilere mexsus torpaq emlak heyvan ve diger mehsullar ne varsa musadire edilib kollektivlere verilmeye basladi Hemin vaxt xususi ile 1930 cu ilin fevral mart ve aprel aylarinda genis ve qanli qiyamlar oldu Bu dovrde tez tez bas veren kendli qiyamlarini partizan herekati davam etdirirdi Bu herekatlarin bezileri ehalinin daha cox sayini ozunde birlesdirirdi O dovrde partiya ve hokumetin siyasi ve iqtisadi cehetden ehalinin menafeyine zidd olan qerarlarinin qebul olunmasi movcud naraziliqlari daha da artirirdi Meselen 1930 cu ilin fevralinda AK b P MK nin ferdi teserrufatlarda olan mal qaranin ictimailesdirilmesi barede qerari kendlilerin ciddi naraziligina sebeb olmusdu Bu dovrde Naxcivan Serur Ordubad rayonlarinin dag kendlerinde silahli cixislar daha da guclenmisdi 1930 cu il martin 18 de Naxcivanin Qizilbogaz erazisinde Qasim ve Elibeylerin idare etdiyi partizanlarla Qirmizi Ordu arasinda iki gun davam eden qanli doyus bas verdi Rus esgerleri sonradan gunahsiz insanlari qilincdan kecirmisdiler Bu sebebden mart may aylarinda bir sira yerlerde ehali terefinden kolxozlar legv edilirdi 1930 cu il martin 20 22 de Sahbuz rayonunda cemlenmis 500 e qeder silahli kendlinin muqavimet destesine qarsi hokumet nizami ordu hisseleri yeritmisdi MTN in arxivinde qorunub saxlanilan 270 sayli istintaq isi de bir cox metleblere aydinliq getirir Hemin istintaq isinde gosterilir ki Naxcivan MSSR de sovet hakimiyyetini devirmek meqsedile Nehecir destesi Naxcivan mahalinda usyana baslayir Usyancilar qonsu Ebrequnus rayonunun Sirab Erezin eyni zamanda Sahbuz rayonunun Kecili ve s kendlerinin usyancilarini birlesdirerek bolsevizme qarsi mubarize aparmisdir Istintaq materiallarindan aydin gorunur ki usyan yatirildiqdan sonra Dovlet Siyasi Idaresinin emekdaslari xususile de Orbelyan usyancilara qarsi amansiz olmus onlarin boyuk ekseriyyeti gullelenmis bir coxu ise muxtelif muddetlere azadliqdan mehrum edilmisdi Bele ki hebs olunan 89 neferden 50 neferi gullelenmis 6 nefer uc il 17 nefer bes il 4 nefer alti il 3 nefer yeddi il 3 nefer sekkiz il 3 nefer on il azadliqdan mehrum edilmisdi Boyuk isgencelerle 40 aile o cumleden usaqlar korpeler 90 yasli qocalar xesteler hamile gelin ve qadinlar vaqonlara doldurulub hemiselik yasamaq ucun surgune gonderilirdi Bu cur aksiyalar respublikanin diger bolgelerinde de davam etdirilirdi Azerbaycanda o cumleden Naxcivanda bolsevizme qarsi kutlevi aksiyalarin baslanmasi ucun butun seraiti hakimiyyet numayendelerinin ozu yaratmisdi Usyanlarin yatirilmasi 1920 30 cu illerde sovet hakimiyyetinin Azerbaycan ictimai siyasi ve menevi heyati ile uzlasmayan sert tedbirleri Naxcivan ehalisinin muqavimeti ile qarsilasmis defelerle igtisas ve usyanlara sebeb olmusdu 1925 ci ilin mart ayinda Naxcivan diyarinin bir sira seher ve kendlerini igtisaslar burumusdu Naxcivanda Turkesde Venendde ve s yerlerde kendli igtisaslari zor gucune yatirildi Sonralar aparilmis saysiz hesabsiz istintaqlarda ermeni mustentiqleri hec bir gunahi olmayan dinc ehalinin cezalandirilmasinda xususile ferqlenmisdiler Culfa rayonunun Milax kendinde onlarin eli ile 38 nefer gullelenmis 38 nefer ise muxtelif cezalara mehkum olunmusdu Serurda kendli igtisaslarina 1918 20 ci illerde ermeni isgalcilarina qarsi mubarizede misilsiz xidmetleri olmus Fetulla bey Huseynov rehberlik etmisdir Naxcivan Dereleyez bolgesinde genislenen kendli herekatina Sahbuzun Turkes Kecili Kolani Culfanin Ebrequnus Milax Erefse Ordubadin Tivi ve diger kendlerinin sakinleri de qosulmusdu Bu cixislar amansizliqla yatirilmisdi 30 cu illerin evvellerinde kollektivlesme xettinin zorla heyata kecirilmesi butun Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivan MR de de kutlevi naraziliqlara ve heyecanlara sebeb olmusdu 1929 cu ilin sonundan baslanan silahli muqavimet hallari 1930 cu ilin yayinda genislenmisdi Sovet hakimiyyetine qarsi silahli muqavimet Sahbuz rayonunda xususile guclu olmusdu Naxcivan Serur Ordubad rayonlarinin dag kendleri silahli muqavimet terefdarlarinin siginacaq menteqelerine cevrilmisdi 1930 cu ilde Naxcivanda ehali kommunist hakimiyyetini devirmeye cehd gostermis yalniz sovet qosun hisselerinin mudaxilesi bolsevik hakimiyyetini yeniden berpa etmeye imkan vermisdi bu zaman daxili muqavimet herekatini xaricdeki muhacir teskilatlarinin fealiyyeti ile elaqelendirmek ucun de tesebbusler gosterilmisdi Muqavimet herekati muxtar respublikada kolxoz herekatini xeyli zeifletmisdi Hec de tesadufi deyildir ki muxtar respublikada yaranmis tehlukeli veziyyet sovet hakimiyyeti orqanlarinda yuksek seviyyede defelerle muzakire olunmus ve bu meqsedle Azerbaycan SSR MIK in sedri Qezenfer Musabeyov SSRI ve ZSFSR MIK leri adindan tam selahiyyetle Naxcivana tehkim edilmisdi Yalniz tebligat ve tesviqat vasitelerinin tam quvvesi ile ise salinmasi komek ucun herbi hisselere muraciet edilmesi veziyyetin daha tehlukeli hala dusmesinin qarsisini almis sovet hakimiyyetini qoruyub saxlamaga imkan vermisdi 1930 cu il martin 20 22 de sayi 500 nefere catan ve en cox Sahbuz rayonunda toplasan silahli muqavimet destelerine qarsi nizami ordu hisselerinin yeridilmesi ise doyusleri tebii olaraq sovet hakimiyyetinin xeyrine hell etmisdi Gorunur 1937 38 ci iller repressiyalari zamani Naxcivan ehalisinin sovet hakimiyyetine qarsi bu cur feal cixislari da yada salinmis ve 1937 ci ilin avqust ayinin tekce 10 gununde 5 15 i Naxcivan kendlilerinden 9950 neferi hebs edilerek repressiyaya meruz qalmisdi Kecili usyaniNaxcivanin Kecili kendinin sakinlerinin sovet hokumetine qarsi qaldirdigi usyana qonsu Badamli Selesuz Tirkes Cehri ve basqa kendlerin ehalisi de qosulmus xaricde olan Kalbali xanin desteleri birleserek imperiyanin ordusu ve milis desteleri ile gergin doyusler aparmislar Doyuslerde usyancilardan 100 nefer sehid olmus 120 nefer ise ele kecirilerek hebs edilmisdir Kecili kendinde o illerde 6 tayfa yasayirdi Hacili tayfasi 40 aileni Eskafli tayfasi 30 aileni Sofulu tayfasi 20 aileni Almemmedli tayfasi 30 aileni Zeynalli tayfasi 17 aileni Qizilli tayfasi ise 12 aileni birlesdirirdi Dindirme prosesinde Orbelyan terefinden bir tayfa diger tayfa uzerine qaldirilirdi Kendliler agillarina bele getirmirdiler ki Orbelyanin teskil etdiyi bu uzlesmeler onlarin usaqlari neveleri arasinda qesden daimi dusmenciliye cevirilir Antisovet unsurleri adlandirilanlarin boyuk ekseriyyeti oz imzalari evezinde protokola barmaqlarini basirdilar Bu da oz novbesinde Orbelyan ve onun kimilerin islerini bir qeder de yungullesdirir ve protokollara oz istediklerini yazmaga serait yaradirdi Kecili isinde butun dindirmeler yarim sehifeden ve yaxud nadir hallarda bir sehifeden ibaretdirse ancaq ele dindirmeler de var ki hetta bir cumleden ibaretdir Orbelyan qeti bilirdi ki onun terefinden yazilan bu qanunu bu hokmu hec kes redd etmeyecek odur ki ne qeder turk mehv ede bilse celladlarin bascisi ve ideoloqu Azerbaycanin xususi xidmet sahesinin reisi Xoren Qriqoryandan bir o qeder tesekkur alacaqdir 1920 1930 cu illerin sovet totalitarizmi milli ruhu mehv etmeyi en boyuk tebligat usuluna cevirmisdi Bu totalitarizmide bagislamaq rehm etmek hissi yox idi Naxcivan usyani zamani azerbaycanlilardan qisas almaga baslayan Orbelyan kimi fitnekar ermeniler usyan isi adlanan bir plan uydurur ve 2 okuzu bir ineyi 20 qoyunu olan bu kendlilerin var yoxunu elinden aldirirdi Bolsevikler sovet hokumetine qarsi yalniz qolcomaqlarin deyil ortabablarin muzdurlarin ve kasiblarin da usyana qosuldugunu subut etmeye calisirdilar Qolcomaq adlandirilanlarin evinin yandirilmasi musadire edilmesi ve ya herraca qoyulmasi antisovet naraziligi guclendirirdi Bolsevikler qolcomaqlarin evinin yandirilmasini birbasa kendlilerin oz elleri ile heyata kecirmeye calisirdilar Bele ki Azerbaycanda agaliq eden yad milletin numayendeleri o cumleden Lominadze varlilarin mulkedarlarin mehv edilmesinde iki meseleye diqqet yetirmeyi vacib sayirdi Birincisi varlilarin mulkedarlarin xanlarin ve beylerin mulklerini yandirmaq Ikincisi kendlileri qiyama qaldirmaqla onlari mehv etmek Naxcivan usyani zamani birinci mesele tam heyata kecirildi Lakin bu defe de kendi tonqala buruyen kendliler ve yoxsullar deyil hakim dairelerin bolseviklerin ozu oldu Ittihamnamelerde ise muqessir kimi danisanlar ve gullelenenler arasinda hec bir savadi olmayan gunahsiz kendliler de bandit adlandirilaraq mehv edilirdi Hemin dovrde kimler bandit hesab edilirdi oz menliyini sexsi heyatini bolsevik belasindan qoruyub saxlamaq ucun muxtelif yerlere qacan daglara cekilen beyler xanlar varlilar ve basqalari movcud hakimiyyete bel baglamayan ve bas vermis hadiselerin mahiyyetini derk etmeyen qruplar Bura hetta yoxsullar ve muzdurlar da daxil olurdu sovet hakimiyyetine nifret eden silahli desteler Bu desteler bolseviklerle son damla qanina qeder vurusmaga hazir quvveler idi ki neinki qirmizilara hetta onlara regbet gosterenlere qarsi bele amansiz idiler hakimiyyet herc mercliyinden istifade edib varlanmaq meqsedile muxtelif dine dona girenler ev mal heyvan ogrulari ve b vaxtile oz meneviyyatini itirmis ve narazi camaati bandit adlandiran bir cox kommunistlerin ozu de sonradan banditimze qarsi mubarizenin hedefine cevrildi Bele ki temizleme zamani partiyadan qovulmus kommunistler xususi deste duzeldib qisas almaq meqsedile sovet hakimiyyetine qarsi mubarize aparirdi sovet hokumetine sedaqetle xidmet eden milis desteleri de bezen teklikde yaxud boyuk bir deste halinda bolseviklerden uz donderir ve belelikle bandit e cevrilirdiler Gorunduyu kimi 20 30 cu illerde istenilen adami bandit e cevirmek ucun tam serait yaradilmisdi Her hansi bir qolcomagin kendli ile adi munaqisesine de siyasi don geydirilerek kolxozlasmaya qarsi pozuculuq isi kimi qiymetlendirilirdi Qolcomaqlari ve mulkedarlari qadin azadligina engel olmaqda onlari kolxozlara buraxmamaqda mollalarla elbir olub dini ideologiyani yaymaqda gencleri dini tesir altinda saxlamaqda bandit desteleri yaratmaqda ve ya onlarla elaqede taxil gizletmekde vergiden yayinmaqda ve s gunahlandiraraq repressiyalara meruz qoyurdular Naxcivanin muxtelif kendlerinde hec bir sebeb olmadan kolxozda calisanlarin da seslerini alir ve kolxozcularin sirasindan xaric edirdiler Bu isin heyata kecirilmesinde kend sura sedrleri ve kolxozun idare heyeti huquq muhafize orqanlarinin selahiyyetlerini icra edirdiler Bu cur hereketler gelecek usyanlar ve ya huquq muhafize orqanlari ucun novbeti qurbanlar hazirlamaq idi Netice Usyancilar haqqinda acilmis cinayet isinde gosterilirdi 1930 cu il fevral ayinda antisovet unsurler aradan qaldirildiqdan sonra Naxcivan MSSR qolcomaqlari quduzcasina muqavimete hazirlasir Sovet hakimiyyeti eleyhine usyan qaldirilmasi ucun silahli qolcomaq destelerinin teskiline kecirdiler Bunlardan en feali Kecili ve Nehecir desteleri idi Bu destelerin terkibi qolcomaqlarin elaltilari suursuz ortabab ve yoxsullarin hesabina artirdi 1930 cu ilin mart ayinda Nehecir destesi Naxcivan mahalinda ozu ucun elverisli seraitde yeni ordu hisselerinin olmamasindan istifade ederek usyana qonsu Ebrequnus rayonunun Sirab Erezin kendlerini de celb edir ve boyuk Kecili Sahbuz usyanci destesi ile birlesib Naxcivana yurus teskil edirler ki seheri zebt edib Naxcivan vilayetinde sovet hakimiyyetini devirsinler Naxcivan usyaninda kolxoza daxil olmaq istemeyen ortabablar qolcomaqlar secki huququndan mehrum edilenler yoxsul kendliler hetta azliq teskil etse de kommunistler de var idi 30 cu illerin dovri metbuatinda elece de usyanla bagli arxiv materiallarinda bu aksiyacilarin meqsedi ya isiqlandirilmamis ya da birterefli tehriflerle verilmis istintaq islerinde ise huquqi baximdan kifayet qeder qanun pozuntulari olmusdur 28 mart 1930 cu ilde Dovlet Siyasi Idaresinin DSI kollegiyasinin uzvu Suxanov Naxcivandan gonderilmis 1837 sayli istintaq isi ile tanis olduqdan sonra Borsova unvanladigi raportda yazirdi Sizin nezer diqqetinize catdiriram ki baxilmaq ucun menim serencamimda cemi 23 adamin 1837 nomreli isi var Bu is Azerbaycan SSR CM in 79 cu ve 18 79 maddeleri ile mueyyenlesdirilmisdir Gosterilen is Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin Naxcivan diyari terefinden gonderilmisdir Isi gozden kecirerken mueyyen etdim ki Orbelyan terefinden aparilan bu isin dindirilme protokollari o cumleden 2 ve 3 nomreli formalar ve basqa senedler imzalanmayib Gosterilen qanun pozuntularina gore men bu isi Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin kollegiyasinda dinlemek ucun muvafiq qerar metni cixara bilmirem Borsovun gosterisi ile hemin raport Azerbaycan DSI nin sedr muavini Nevereve gonderilir ve bir gunden sonra Suxanov novbeti qerari hazirlayir Azerbaycan SSR DSI nin Naxcivan diyar sobesinden daxil olmus 16 03 30 cu il tarixli 252 K sayli vetendaslar baresinde 4 nomreli istintaq materiallari tamamile etrafli islenmis ve hec bir tekmil istintaq isi aparmaga ehtiyac yoxdur Teleb olunan butun qayda qanunlara emel edilmisdir Bu qanun pozuntusuna prokurorluq da ozunemexsus cavab verir ve gosterir ki Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin Naxcivan Diyar Sobesi reisinin nezerine catdirilsin ki gosterilen veziyyetin duzeldilmesi ucun gelecekde muvafiq tedbirler gorsun ve bir de bele hallara yol verilmesin Gorunduyu kimi senedlesme isleri tehriflere meruz qalmis yuxarilarin diqtesine emel olunmusdur Bununla da usyancilarin esas meqsedleri senedlerde tehrif edilmisdir Buna baxmayaraq usyancilarin meqsed ve meramlarinin izleri istintaq materiallarinda ne qeder tehrif edilse de oz eksini tapmisdir Hemin senedlerden aydin olur ki usyancilarin esas meqsedi kollektivlesmeye qarsi cixmaq ve silahli usyan yolu ile Sovet hokumetini devirmek olmusdur Bolsevik hokumetinin huquq muhafize orqanlari usyancilarin bu ali meqsedini gizletmek ucun onlarin hamisina bir nefer kimi bandit adi vererek onlari quldurluqda ogurluqda birini talanciliqda kolxoz quruculuguna mane olmaqda banditlerle elaqede ve s suclandiraraq ittiham etmisdir Naxcivan usyaninin meglub olmasinin bir sira sebebeleri var idi Usyana hazirliq isi plansiz ve qeyri mutesekkil idi Onlar vahid proqramla cixis etmediklerinden hansi meqsedler ugrunda mubarize apardiqlari da dumanli idi Bele ki usyan istirakcilari sovet hokumetini devirmeyi qarsilarina meqsed qoysalar da evezinde ne yaradacaqlarini aydin bilmirdiler Ehalinin siyasi hazirligi olmadigindan onlarin bir coxu boyuk ideallar ugrunda deyil kicik hisler namine mubarizeye qosulmusdular Usyana basciliq eden Kecili kend sakini Kerbelayi Ismayil Zeynalabdin oglu ve Milax kendinin sakini Kerbelayi Yehya Memmednagi oglu lider kimi ehali arasinda boyuk nufuza malik olsalar da yuksek teskilatciliq qabiliyyetine malik deyildiler Cunki onlar Milax Kecili ve ona yaxin olan kendlerin ehalisinin hamisini usyana celb ede bilmemisdiler Bundan basqa bu herekatin adi bu gun Naxcivan usyani adlandirilsa da o butun Naxcivani ehate ede bilmedi Sahbuzun bir nece kendi ile mehdudlasdi 1930 cu ilde Azerbaycanin diger bolgelerinde Seki Zaqatala mahalinda Xizinin Agdere Semkirin Bitdili Cebrayilin Sirik kendlerinde etiraz aksiyasina qosulanlarla Naxcivan usyancilari arasinda elaqe yaradilmadi Basqa bir muhum cehet ondan ibaret idi ki Sahbuz usyancilarinin ozleri arasinda da monolit birlik yaradilmadi ve onlar kifayet qeder silahlandirilmadi Usyancilar xaricde muhacir heyati yasayan ve kifayet qeder siyasi guce malik olan adamlarla elaqeye gire ve onlardan destek ala bilmedi 1920 30 cu illerde haqsizliq icinde cirpinan xalq kutlesi oz yasayis seviyyesini yaxsilasdirmaq ucun bir nece vezifeni yerine yetirmeli oldu burjuaziyani mehv etmek fehle kendli hokumeti qurmaq xususi mulkiyyeti ictimai mulkiyyetle evez etmek onu idare edecek zumreni partiya burokratiyasini yaratmaq Demeli kapitalizmden sosializme kecid minlerle yuz minlerle insanin qani bahasina basa getirilmis cemiyyet tebii inkisaf yolundan cixarilmis varislik enenesi pozulmus etnik ve beseri deyerler uydurma sinfi deyerlerle evez edilmisdi Torpaq kendlilere suarini esas tutan ve hakimiyyeti zebt eden bolsevikler cox cekmeden kendlilere divan tutmaga basladilar Tekce Naxcivan vilayetinde 1930 cu ilin 22 sentyabrindan 12 oktyabrina qeder 20 gun erzinde 50 den artiq kendli gullelendi 100 den artiq adam hebs olundu ve onlarin emlaki musadire edildi Butovlukde Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivan Muxtar Respublikasinda da ehalinin istiqlal ugrunda mubarizesi zorla kolxozlasdirma illerinde daha boyuk vuset almisdi Hadiselerin sonraki inkisafi bir daha subut etdi ki ne Naxcivan ne de Azerbaycanin diger bolgeleri oz istiqlalini isgalci ve total bir cemiyyet olan Sovet hokumetinde gormemisdi IstinadlarSadiqov S H Naxcivan Muxtar Respublikasi tarixinden Baki Irsad 1995 144 s Huseynbeyli N M Behbudlu Q N Naxcivanda milli menevi deyerlerin repressiyalara meruz qalmasi NDU nun Elmi eserler i Naxcivan 2012 No 2 seh 175 182 Medetov Q Naxcivanda Sovet hakimiyyetinin qelebesi ve Naxcivan MSSR in teskili Baki Cenlibel 2001 220 s Huseynbeyli N M Behbudlu Q N Naxcivanda milli menevi deyerlerin repressiyalara meruz qalmasi NDU nun Elmi eserler i Naxcivan 2012 No 2 seh 175 182 NMR DA f 116 s iy 1 is 250 Rehimov K Sadixov S Naxcivan 1920 ci illerin burulganinda Dircelis XXI esr 1992 1 s 40 46 Huseynbeyli N M Behbudlu Q N Naxcivanda milli menevi deyerlerin repressiyalara meruz qalmasi NDU nun Elmi eserler i Naxcivan 2012 2 seh 175 182 197 s 147 Yaqublu N Agrili omurler Baki Yazici 1990 272 s Yaqublu N Agrili omurler Baki Yazici 1990 272 s Huseynbeyli N M Behbudlu Q N Naxcivanda milli menevi deyerlerin repressiyalara meruz qalmasi NDU nun Elmi eserler i Naxcivan 2012 2 seh 175 182 Qasimov C Yaddasin berpasi Baki Mutercim 1999 256 s Huseynbeyli N M Behbudlu Q N Naxcivanda milli menevi deyerlerin repressiyalara meruz qalmasi NVG nun Elmi eserler i Naxcivan 2012 2 seh 175 182 NMR DA f 260 siy 1 is 91