Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Mir Həsən xan Mir Mustafa xan oğlu Talışlı (1784, Lənkəran – 12 iyul 1832, Tehran) — Talış xanlığının (1812–1826) xanı.
| Mir Həsən xan Talışlı | |
|---|---|
| Mir Həsən xan Mir Mustafa xan oğlu Talışlı | |
| 1814 – 1826 | |
| Əvvəlki | Mir Mustafa xan |
| Sonrakı | ləğv olunub |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1784 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 12 iyul 1832 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | zəhər[d], zəhərlənmə |
| Atası | Mir Mustafa xan |
| Anası | Fəxrülnisə xanım |
| Həyat yoldaşları |
|
| Uşaqları | oğulları Mir Abdulla bəy, Cavad bəy, Xanlar bəy, Kazım bəy qızlarıNisə xanım, Zəhra xanım və Sara xanım. |
| Ailəsi | Talış xanlığı |
| Dini | Şiə İslam |
| Hərbi xidmət | |
| Mənsubiyyəti |  Rusiya imperiyası |
| Rütbəsi |  General-polkovnik |
Həyatı
Bu tarixi şəxsiyyətə İran və Rus tarixçiləri müxtəlif damğalar vurublar. Çünkü Mir Həsən Xanın adı Iran və Rus müstəmləkələrində Azadlıq simvoluna çevrilmişdi. Sözsüz ki, imperiya ideoloqları Mir Həsən Xanın uğurlu hərbi yürüşləri, xüsusi ile onun süvari dəstələrinin zəfərləri haqqında müsbət fikir deməzdiler. Yadelli işğalçılara qarşı vuruşmalarda ad-san qazanan Mir Həsən Xanın sərkərdə məharəti haqqında rus tarixçisi, akademik B. A. Dorn yazır: "1832-ci ildə son Talış xanlarından Mir Mustafa xanın oğullarından biri olan Mir Həsən xan öldü. Ruslara qarşı vuruşmalarda ləqəb kimi o "Döyüşçülərin ən öncülü" adını qazanmışdı."
İranlılar isə döyüş vaxtı öz xanlarına deyirdilər: "Sərkərdə, Mir Həsən xan kimi olar".
Mir Həsən xanın döyüşlərini öz gözləri ilə görən, həm də onun mirzəsi olan 19-cu əsr tarixçisi Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu özunün "Əxbarnamə" əsərində yazır: "Şir ovlayan Mir Həsən Xan kimi dünyada hələ belə bir oğul doğulmayıb, bundan sonra da doğulmayacaqdır."
Mir Həsən Xan atasının vəfatından sonra, 1814-cü ilin avqust ayında Rusiya tərəfindən Talışa Xan təyin olunur. 1821-ci ildə Çar Aleksandr tərəfindən ona polkovnik hərbi rütbəsi verilir. Bu haqda o dövrün tarixçilərindən olan Seyidəli Kazım bəy oğlu öz "Cəvahirnameyi-Lənkəran" əsərində yazır: "Mir Mustafa xanın ölümündən sonra əlahəzrət Rus imperatorluğunun rəhbərləri Talış hökumətinin idarəçiliyini Mir Həsən xana həvalə etdilər. Ona polkovnik rütbəsi verdilər….. Lakin ziddiyətli tabeliyə görə Mir Həsən xandan qardaş və bacıları küsdülər, onların bu addıma xoşları gəlmədi və hətta anası Fəxrül-Nisə xanımın da (o müvəqqəti olaraq xanlığa rəhbərlik edirdi) Rus imperatorluğunun bu təyinatından acığı tutmuş, oğlu Mir Həsən xana qarşı çıxmışdı".
Bu sözlərdən bizə aydın olur ki, Mir Həsən Xanın Xan təyin olunması qardaş və bacıları tərəfindən pis qarşılandı. Təbii ki, bu Rusiyanın siyasəti idi, Rusiya imperatorluğu qəsdən Xanın ailəsini bir-birinə vururdu ki, qoy hamısı, qardaşları, bacıları, əsasən də Xalq Mir Həsən Xana qarşı çıxsın və onu hakimiyyətdən uzaqlaşdırsınlar. Rusiya İmperatorluğu bu hiyləgər, işğalçı siyasətini necə apardiğını 1831-ci il tarixli bir sənəddən, ordudan tərxis olunmuş poruççik Dobrotvorskinin, Talış xanlığında çar hökumətinin özbaşınalığı, cinayətləri haqqında bir yazısını versək, yetər: "…Rusiya dövlətinə tabe olan Talış xanlığındakı kimi azğınlığa heç yerdə rast gəlmədim… Talış xanlığının sakinlərinin rəisi polkovnik Korniyenkonun ədalətsizliyi və onları sıxışdırması haqqında əhalinin şikayətlərini eşitmək ağır idi…İstənilən vergini kim vermirdisə, yarımcan olana qədər doyürdülər, təkcə kişileri yox, qadınlarıda döyürdülər. Köməksiz xırda uşaqlar isə ətrafa qaçıb, fəryad qoparırdılar… Xalqın hər şeyini alırdılar, ya da talan edirdilər."
Xüsusi ilə mayor M. S. Ilinski Mir Həsən xana qarşı siyasət aparırdı. O, gizlincə xanın sədaqətli adamlarını məhf edirdi, hətta bir coxlarına daş bağlayıb, dənizə batıriıdı. Ilinski həm də Xanın bacısına vurulmuşdu, bu hərəkəti ilə o, həm də Mir Mustafa xanın əmlakına da göz dikmişdi. Qeyd edim ki Mir Mustafa xan öz sağlığında, ailə üzvləri arasında əmlak bölgüsünü belə müəyyənləşdirmişdi: 1. Arvadı Fəxrül-Nisə xanımın adına olan əmlak (əmlak zinnətli daş-qaşlardan ibarət idi) və onun üçün ayrılmış torpaq Qızılağac idi, əlavə olaraq Dırıq mahalının bir neçə kəndini də onun adına yazıldı. Belə bir qayda da müəyyən olundu ki, Fəxrül-Nisə xanımın sağlığında bütün gəlir ona çatmalı, öləndən sonra isə əmlak qızları arasında təqsim edilməli idi. 2. Mir Həsən Xanın ixtiyarında olan əmlak, Bədalandan başqa, bütün torpaqlar idi. 3. Mir Məmməd Xana Alar və Dələqarğa torpaqları verildi. 4. Mir Hüseyn Xana Miyanku, Bədalan, Boradigahın yarısı verildi. 5. Astara və Butasərin bir hissəsi Mir Abbas bəyə verildi. 6. Bazardan gələn gəlir Mir Hidayət bəyə, Mir Ismayıl bəyə və Əkbər bəyə verildi və belə bir şərt qoyuldu ki, bazarın gəliri 4.500 manatdan artıq olduqda, bacılara da pay verilsin.
Ona görə mayor Illinski Mir Həsən Xanın bacısıynan evlənmək istəyirdi ki, bu nikah yolu ilə Xanın əmlakına sahib çıxsın.
1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsinin 4-cü maddəsinə əsasən Talış xanlığının torparları Rusiyaya verilməli idi. Mir Həsən Xan bundan imtina etdi. Bu hərəkəti ilə də Mir Həsən xan hər iki dövlətin düşməni sayıldı. İran ordusunun baş komandanı Abbas Mirzə (o, İran şahı Fətəli şahın böyük oğlu idi), Bala xanın rəhbərliyi altında Talışa qoşun yeritdi. Razılaşmaya görə Rusiya tərəfi də qaniçən, hiyləgər podpolkovnik Korniyenkonun başçılığı ilə Mir Həsən Xana qarşı qoşun göndərir. Rusiya və Qacar (İran) qoşunları birləşərək Mir Həsən xana hücuma keçdilər. Qüvvələr nisbətini nəzərə alan xan, öz qoşunu ilə birlikdə Diriğ (Değ) meşələrinə cəkilir və döyüşü orada davam etdirir.
Bu böyük döyüşdə Mir Həsən Xan nə ruslara, nə də iranlılara məğlub olmur. Bu barədə 19-cu əsr tarixçisi Mirzə Yusif Qarabaği "Tarixi-Safi" əsərində yazır: "Talış zəfər qoşununun igidliyi nəticəsində düşmənlər məğlub oldu" Qacar qoşunu Talışdan cəkilir, ruslar isə Sara adasına cəkilirlər və orada mübarizəni davam etdirirlər, onlar məğlubiyyəti özlərinə sığışdırmırlar və Mir Həsən xana məğlub olmaq istəmirlər, üstəlik də Xəzər dənizində yerləşən rus batalyonu tez-tez Lənkərana hücumlar edir, əhalini incidirdilər. 19-cu əsr tarixçisi Mir Mehdi Xezani yazır: "Talış Mir Həsən xan üsyan qaldırıb, Kaspi dənizində rus batalyonunu məhv etdi". Artıq düşmənlərini qorxudan Mir Həsən xan yenidən müstəqil hakim oldu. Bu barədə Mirzə Əhməd "Əxbərnamə"də yazır: "Mir Həsən xan iki il Talışda müstəqil hökumət sürdü. Salyandan Dənyaçal çayına kimi Talış bütün təbəələri ilə tamamilə onun ixtiyarında idi. Bu iki il ərzində bir necə dəfə Rusiya qoşunu dava və qarət məqsədilə Talışa gəldisə də, lakin istədiklərinə nail ola bilmedi".
Bir neçə il ruslara və farslara qarşı mübarizə apardıqdan sonra xan başa düşür ki, hər iki cəbhəyə qarşı vuruşmaq çox ağırdır. Baxmayaraq ki, bütün Dırıq camaatı və Dırıq xanları: Nəcəfqulu xan, Nurulla xan, Dərgahqulu bəy, Zuvand xanı Mir Kazım xan və qardaşları Mir Məmməd xan və Mir Hüseyn xan onu möhkəm müdafiə edib, düşmənə qarşı onunla bərabər vuruşurdular. Aydınlıq üçün oxuculara bildirək ki, Dırıq xanı Nəcəfqulu xan Mir Mustafa xanın ömür-gün yoldaşı Fəxrül Nisənin qardaşı oğlu idi, sonradan Dırıq xanı olan Nurulla xan, oğlu Fətəli, Nurulla xanın qardaşı Dərgahqulu bəy Mir Həsən xanın ən yaxın silahdaşları olmuşlar. Mir Həsən xanın dar ayaqda Dırıq mahalına pənah aparmasının bir səbəbi elə bu qohumluq əlaqəsi idisə, digər bir səbəbi "Əxbərnamə"də deyildiyi kimi "Talış vilayətində hakim olmaq istəyən əvvəlcə iki yeri ələ keçirtməli idi. Onlardan biri Dırıq, digəri də həmin Lənkəranın çayiçi mahallarıdır".
Iki il Dırıqda məskən salan Mir Həsən xan rus ordusunun qat-qat güclü olan təzyiqlərinə dözə bilmədi. 1831-ci ilin sonunda İranın Mazandaran şəhərinə getdi. Orada Fətəli şahın oğlu Əli şah hakim idi. "Əxbərnamə"də yazılır: "O, (yəni Əli şah) təcili olaraq Mir Həsən xanın gəldiyini Tehranda Fətəli şahın hüzuruna ərz etdi. Fətəli şah qorxuya düşdü. Şahzadə onu Tehrana göndərdi. Orada isə Mir Həsən xana zəhər verib, öldürdülər" Bu hadisə 1832-ci il iyulun 30-da baş vermişdi. Qeyd üçün bildirim ki, Mir Həsən xan öz cəddi olan Xəlifə İmam Əlinin oğlu Həsən kimi zəhərlənərək, şəhid olmuşdu.
Mir Həsən xanın ölmündən sonra Rusiya İmperatorluğu Talış xanlığını dağıtdı. Rusların hiyləgər siyasətini bilən Mir Həsən xanın qardaşları Mir Abbas bəy, Mir İsmayıl bəy və Əkbər bəy Rusiyaya qarşı şikayət qaldırdılar, amma ki, 1832-ci ildə Mir Hüseyn xan, Mir Abbas bəy, Mir İsmayıl bəy və Əkbər bəy həbs olundular. Mir Həsən Xanın qardaşlarından yalnız Mir Məmməd xan tutulmadı, lakin onun torpaqlarının çoxunu zəbt etdilər. Amma 1838-ci ildə onun mülkünün yarısını ona qaytardılar. Bundan əlavə 1839-cu ildə digər qardaşlarıda həbsxanadan azad etdilər və onların da əmlaklarının yarısını onlara qaytardılar.
Mir Həsən xanın anası Fəxrül Nisə 9 aprel 1825-ci ildə vəfat etmişdi və onun əmlakı qızları arasında bölüşdürülmüşdü. Ən çox mülk böyük qızı Qəmərtac xanıma düşürdu, ona Böyük xanım da deyirdilər. Qəmərtac xanımı mayor İlinski Peterburqa qaçırtmışdı və orada ona məcburi olaraq xristianlığı qəbul etdirmiş, adını da dəyişdirərək Aleksandra qoydurmuşdu. 2-ci qızı Bəyim xanım isə Rusiya tabeliyini qəbut etdi və öz əmlakını Rusiya İmperatorluğunun hesabına köcürtdü. Axırıncı qızı Səkinə xanım isə general Alxazova ərə getdi ve böyük bacıları kimi əmlakını Rusiyaya verdi.
Ruslar xan ailəsini məhv etməklə yanaşı, həm də Talışın tarixi abidələrini də məhv edirdilər, Kərbəlayı Xudaverdi məsçidini dagıtdılar, Mir Mustafa Xanın sarayını yerlə yeksan etdilər. Talışın təbii sərvətlərini də Rusiyaya daşıyırdılar, dini şəxsləri lağa qoyub, onları hörmətdən salırdılar. Bir sözlə, ruslar Talışa həmin dövürdə böyük zərbə vurdular. Mir Həsən xanın vəziri və mirzəsi "Əxbərnamə"də yazır: "Əgər Mir Həsən Xanın tayfası bir-biri ilə birləşsəydi, Mir Həsən Xan padşah olardı. Lakin onların arasında daima nifaq hökm sürürdü. Mərhum ucarütbəli Mir Mustafa xan İran padşahı ilə eyni səviyyədə duran bir sima idi. İran padşahı ona üstün gələ bilmirdi. Övladları indi belə onun dövləti ilə güzaran keçirirdilər. Dediyim bu sözlər böyük bir qələt olsa da, ürəyim onların halına yanır, canıma qəsd edib, yazıram. Onların analarından biri dövlətli ailədən, digəri rəiyyət içindən çıxmışdılar, üçüncüsü isə gürcü qızı olub, müxtəlif adamlardırlar. Buna görə də övladlar arasında birlik yox idi. Bu sətirlərin yazılması miladi 1882-ci ilə təsadüf edir. Ruslar Mir Mustafa xan tayfasını elə hörmətdən saldılar ki, rəiyyət onlarla üz-uzə gəldikdə onlara salam verməyib, istehza edirdi. Bundan artıq yazmağa cəsarət etmirəm. Çünkü mən Mir Mustafa xan dövlətinin qullarındanam. Onun nəslindən kor bir qiz qalsa da, mən onun qulu olacağam."
Mir Həsən xan çox dindar və Allahpərəst bir adam olmuşdur. Heç kimi yersiz incitməz, könlünə toxunmazdı. Deyərdi: "Ürək sındırmaq ən böyük günahdır. Ürək ələ almaq Allah yanında savabdır. "Bütün dini ayinləri vaxtlı-vaxtında yerinə yetirərdi. "Əxbərnamə"də yazılır: "Onun adəti belə idi. İki aləm biri-birinə dəysə də, o namazın vaxtını keçirtməzdi." Gülməmməd Məmmədzadə Mir Həsən xanı "Əqidəli insan, mətin sərkərdə" adlandırırdı.
Ailəsi
Mir Həsən xan həm də gözəl ailə sahibi idi. Onun üç həyat yoldaşı var idi: birincisi Həşim xan Şirvanlının bacısı Bikə xanım, ikincisi Qalaqayınlı Məhəmmədsalah хanın qızı Xeyrənisə, üçüncüsü Muğanlı Məhəmməd bəyin qızı Qızxanım idi. Bu qadınlardan 7 övladı olmuşdu. Dördü oğlan: Mir Abdulla bəy, Cavad bəy, Xanlar bəy, Kazım bəy. Üçü qız: Nisə xanım, Zəhra xanım və Sara xanım. Mir Həsən xanın nəslinin davamçıları bu gün də Masallıda, Lənkəranda, Astarada, Bakıda və İranın Nəmin və isfahan şəhərində yaşayırlar.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- P. Zablotskiy. Obozreniye Talışinskogo xanstva za 1836 god — 1836. — 61 s.
- Obozreniye rossiyskix vladeniy za Kavkazom v statistiçeskom, etnografiçeskom, topografiçeskom i finansovom otnoşeniyax. — Sankt-Peterburg, 1836. — Т. 3. — S. 175.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Mir Hesen xan Mir Mustafa xan oglu Talisli 1784 Lenkeran 12 iyul 1832 Tehran Talis xanliginin 1812 1826 xani Mir Hesen xan TalisliMir Hesen xan Mir Mustafa xan oglu TalisliTalis xani1814 1826EvvelkiMir Mustafa xanSonrakilegv olunubSexsi melumatlarDogum tarixi 1784Dogum yeri Lenkeran AzerbaycanVefat tarixi 12 iyul 1832 1832 07 12 Vefat yeri Tehran Tehran sehristani Tehran ostani IranVefat sebebi zeher d zeherlenmeAtasi Mir Mustafa xanAnasi Fexrulnise xanimHeyat yoldaslari Hesim xan Sirvanlinin bacisi Bike xanim Qalaqayinli Mehemmedsalah hanin qizi Xeyrenise Muganli Mehemmed beyin qizi QizxanimUsaqlari ogullari Mir Abdulla bey Cavad bey Xanlar bey Kazim bey qizlariNise xanim Zehra xanim ve Sara xanim Ailesi Talis xanligiDini Sie IslamHerbi xidmetMensubiyyeti Rusiya imperiyasiRutbesi General polkovnikHeyatiBu tarixi sexsiyyete Iran ve Rus tarixcileri muxtelif damgalar vurublar Cunku Mir Hesen Xanin adi Iran ve Rus mustemlekelerinde Azadliq simvoluna cevrilmisdi Sozsuz ki imperiya ideoloqlari Mir Hesen Xanin ugurlu herbi yurusleri xususi ile onun suvari destelerinin zeferleri haqqinda musbet fikir demezdiler Yadelli isgalcilara qarsi vurusmalarda ad san qazanan Mir Hesen Xanin serkerde mehareti haqqinda rus tarixcisi akademik B A Dorn yazir 1832 ci ilde son Talis xanlarindan Mir Mustafa xanin ogullarindan biri olan Mir Hesen xan oldu Ruslara qarsi vurusmalarda leqeb kimi o Doyusculerin en onculu adini qazanmisdi Iranlilar ise doyus vaxti oz xanlarina deyirdiler Serkerde Mir Hesen xan kimi olar Mir Hesen xanin doyuslerini oz gozleri ile goren hem de onun mirzesi olan 19 cu esr tarixcisi Mirze Ehmed Mirze Xudaverdi oglu ozunun Exbarname eserinde yazir Sir ovlayan Mir Hesen Xan kimi dunyada hele bele bir ogul dogulmayib bundan sonra da dogulmayacaqdir Mir Hesen Xan atasinin vefatindan sonra 1814 cu ilin avqust ayinda Rusiya terefinden Talisa Xan teyin olunur 1821 ci ilde Car Aleksandr terefinden ona polkovnik herbi rutbesi verilir Bu haqda o dovrun tarixcilerinden olan Seyideli Kazim bey oglu oz Cevahirnameyi Lenkeran eserinde yazir Mir Mustafa xanin olumunden sonra elahezret Rus imperatorlugunun rehberleri Talis hokumetinin idareciliyini Mir Hesen xana hevale etdiler Ona polkovnik rutbesi verdiler Lakin ziddiyetli tabeliye gore Mir Hesen xandan qardas ve bacilari kusduler onlarin bu addima xoslari gelmedi ve hetta anasi Fexrul Nise xanimin da o muveqqeti olaraq xanliga rehberlik edirdi Rus imperatorlugunun bu teyinatindan acigi tutmus oglu Mir Hesen xana qarsi cixmisdi Bu sozlerden bize aydin olur ki Mir Hesen Xanin Xan teyin olunmasi qardas ve bacilari terefinden pis qarsilandi Tebii ki bu Rusiyanin siyaseti idi Rusiya imperatorlugu qesden Xanin ailesini bir birine vururdu ki qoy hamisi qardaslari bacilari esasen de Xalq Mir Hesen Xana qarsi cixsin ve onu hakimiyyetden uzaqlasdirsinlar Rusiya Imperatorlugu bu hiyleger isgalci siyasetini nece apardigini 1831 ci il tarixli bir senedden ordudan terxis olunmus poruccik Dobrotvorskinin Talis xanliginda car hokumetinin ozbasinaligi cinayetleri haqqinda bir yazisini versek yeter Rusiya dovletine tabe olan Talis xanligindaki kimi azginliga hec yerde rast gelmedim Talis xanliginin sakinlerinin reisi polkovnik Korniyenkonun edaletsizliyi ve onlari sixisdirmasi haqqinda ehalinin sikayetlerini esitmek agir idi Istenilen vergini kim vermirdise yarimcan olana qeder doyurduler tekce kisileri yox qadinlarida doyurduler Komeksiz xirda usaqlar ise etrafa qacib feryad qoparirdilar Xalqin her seyini alirdilar ya da talan edirdiler Xususi ile mayor M S Ilinski Mir Hesen xana qarsi siyaset aparirdi O gizlince xanin sedaqetli adamlarini mehf edirdi hetta bir coxlarina das baglayib denize batiriidi Ilinski hem de Xanin bacisina vurulmusdu bu hereketi ile o hem de Mir Mustafa xanin emlakina da goz dikmisdi Qeyd edim ki Mir Mustafa xan oz sagliginda aile uzvleri arasinda emlak bolgusunu bele mueyyenlesdirmisdi 1 Arvadi Fexrul Nise xanimin adina olan emlak emlak zinnetli das qaslardan ibaret idi ve onun ucun ayrilmis torpaq Qizilagac idi elave olaraq Diriq mahalinin bir nece kendini de onun adina yazildi Bele bir qayda da mueyyen olundu ki Fexrul Nise xanimin sagliginda butun gelir ona catmali olenden sonra ise emlak qizlari arasinda teqsim edilmeli idi 2 Mir Hesen Xanin ixtiyarinda olan emlak Bedalandan basqa butun torpaqlar idi 3 Mir Memmed Xana Alar ve Deleqarga torpaqlari verildi 4 Mir Huseyn Xana Miyanku Bedalan Boradigahin yarisi verildi 5 Astara ve Butaserin bir hissesi Mir Abbas beye verildi 6 Bazardan gelen gelir Mir Hidayet beye Mir Ismayil beye ve Ekber beye verildi ve bele bir sert qoyuldu ki bazarin geliri 4 500 manatdan artiq olduqda bacilara da pay verilsin Ona gore mayor Illinski Mir Hesen Xanin bacisiynan evlenmek isteyirdi ki bu nikah yolu ile Xanin emlakina sahib cixsin 1828 ci il Turkmencay sulh muqavilesinin 4 cu maddesine esasen Talis xanliginin torparlari Rusiyaya verilmeli idi Mir Hesen Xan bundan imtina etdi Bu hereketi ile de Mir Hesen xan her iki dovletin dusmeni sayildi Iran ordusunun bas komandani Abbas Mirze o Iran sahi Feteli sahin boyuk oglu idi Bala xanin rehberliyi altinda Talisa qosun yeritdi Razilasmaya gore Rusiya terefi de qanicen hiyleger podpolkovnik Korniyenkonun basciligi ile Mir Hesen Xana qarsi qosun gonderir Rusiya ve Qacar Iran qosunlari birleserek Mir Hesen xana hucuma kecdiler Quvveler nisbetini nezere alan xan oz qosunu ile birlikde Dirig Deg meselerine cekilir ve doyusu orada davam etdirir Bu boyuk doyusde Mir Hesen Xan ne ruslara ne de iranlilara meglub olmur Bu barede 19 cu esr tarixcisi Mirze Yusif Qarabagi Tarixi Safi eserinde yazir Talis zefer qosununun igidliyi neticesinde dusmenler meglub oldu Qacar qosunu Talisdan cekilir ruslar ise Sara adasina cekilirler ve orada mubarizeni davam etdirirler onlar meglubiyyeti ozlerine sigisdirmirlar ve Mir Hesen xana meglub olmaq istemirler ustelik de Xezer denizinde yerlesen rus batalyonu tez tez Lenkerana hucumlar edir ehalini incidirdiler 19 cu esr tarixcisi Mir Mehdi Xezani yazir Talis Mir Hesen xan usyan qaldirib Kaspi denizinde rus batalyonunu mehv etdi Artiq dusmenlerini qorxudan Mir Hesen xan yeniden musteqil hakim oldu Bu barede Mirze Ehmed Exbername de yazir Mir Hesen xan iki il Talisda musteqil hokumet surdu Salyandan Denyacal cayina kimi Talis butun tebeeleri ile tamamile onun ixtiyarinda idi Bu iki il erzinde bir nece defe Rusiya qosunu dava ve qaret meqsedile Talisa geldise de lakin istediklerine nail ola bilmedi Bir nece il ruslara ve farslara qarsi mubarize apardiqdan sonra xan basa dusur ki her iki cebheye qarsi vurusmaq cox agirdir Baxmayaraq ki butun Diriq camaati ve Diriq xanlari Necefqulu xan Nurulla xan Dergahqulu bey Zuvand xani Mir Kazim xan ve qardaslari Mir Memmed xan ve Mir Huseyn xan onu mohkem mudafie edib dusmene qarsi onunla beraber vurusurdular Aydinliq ucun oxuculara bildirek ki Diriq xani Necefqulu xan Mir Mustafa xanin omur gun yoldasi Fexrul Nisenin qardasi oglu idi sonradan Diriq xani olan Nurulla xan oglu Feteli Nurulla xanin qardasi Dergahqulu bey Mir Hesen xanin en yaxin silahdaslari olmuslar Mir Hesen xanin dar ayaqda Diriq mahalina penah aparmasinin bir sebebi ele bu qohumluq elaqesi idise diger bir sebebi Exbername de deyildiyi kimi Talis vilayetinde hakim olmaq isteyen evvelce iki yeri ele kecirtmeli idi Onlardan biri Diriq digeri de hemin Lenkeranin cayici mahallaridir Iki il Diriqda mesken salan Mir Hesen xan rus ordusunun qat qat guclu olan tezyiqlerine doze bilmedi 1831 ci ilin sonunda Iranin Mazandaran seherine getdi Orada Feteli sahin oglu Eli sah hakim idi Exbername de yazilir O yeni Eli sah tecili olaraq Mir Hesen xanin geldiyini Tehranda Feteli sahin huzuruna erz etdi Feteli sah qorxuya dusdu Sahzade onu Tehrana gonderdi Orada ise Mir Hesen xana zeher verib oldurduler Bu hadise 1832 ci il iyulun 30 da bas vermisdi Qeyd ucun bildirim ki Mir Hesen xan oz ceddi olan Xelife Imam Elinin oglu Hesen kimi zeherlenerek sehid olmusdu Mir Hesen xanin olmunden sonra Rusiya Imperatorlugu Talis xanligini dagitdi Ruslarin hiyleger siyasetini bilen Mir Hesen xanin qardaslari Mir Abbas bey Mir Ismayil bey ve Ekber bey Rusiyaya qarsi sikayet qaldirdilar amma ki 1832 ci ilde Mir Huseyn xan Mir Abbas bey Mir Ismayil bey ve Ekber bey hebs olundular Mir Hesen Xanin qardaslarindan yalniz Mir Memmed xan tutulmadi lakin onun torpaqlarinin coxunu zebt etdiler Amma 1838 ci ilde onun mulkunun yarisini ona qaytardilar Bundan elave 1839 cu ilde diger qardaslarida hebsxanadan azad etdiler ve onlarin da emlaklarinin yarisini onlara qaytardilar Mir Hesen xanin anasi Fexrul Nise 9 aprel 1825 ci ilde vefat etmisdi ve onun emlaki qizlari arasinda bolusdurulmusdu En cox mulk boyuk qizi Qemertac xanima dusurdu ona Boyuk xanim da deyirdiler Qemertac xanimi mayor Ilinski Peterburqa qacirtmisdi ve orada ona mecburi olaraq xristianligi qebul etdirmis adini da deyisdirerek Aleksandra qoydurmusdu 2 ci qizi Beyim xanim ise Rusiya tabeliyini qebut etdi ve oz emlakini Rusiya Imperatorlugunun hesabina kocurtdu Axirinci qizi Sekine xanim ise general Alxazova ere getdi ve boyuk bacilari kimi emlakini Rusiyaya verdi Ruslar xan ailesini mehv etmekle yanasi hem de Talisin tarixi abidelerini de mehv edirdiler Kerbelayi Xudaverdi mescidini dagitdilar Mir Mustafa Xanin sarayini yerle yeksan etdiler Talisin tebii servetlerini de Rusiyaya dasiyirdilar dini sexsleri laga qoyub onlari hormetden salirdilar Bir sozle ruslar Talisa hemin dovurde boyuk zerbe vurdular Mir Hesen xanin veziri ve mirzesi Exbername de yazir Eger Mir Hesen Xanin tayfasi bir biri ile birlesseydi Mir Hesen Xan padsah olardi Lakin onlarin arasinda daima nifaq hokm sururdu Merhum ucarutbeli Mir Mustafa xan Iran padsahi ile eyni seviyyede duran bir sima idi Iran padsahi ona ustun gele bilmirdi Ovladlari indi bele onun dovleti ile guzaran kecirirdiler Dediyim bu sozler boyuk bir qelet olsa da ureyim onlarin halina yanir canima qesd edib yaziram Onlarin analarindan biri dovletli aileden digeri reiyyet icinden cixmisdilar ucuncusu ise gurcu qizi olub muxtelif adamlardirlar Buna gore de ovladlar arasinda birlik yox idi Bu setirlerin yazilmasi miladi 1882 ci ile tesaduf edir Ruslar Mir Mustafa xan tayfasini ele hormetden saldilar ki reiyyet onlarla uz uze geldikde onlara salam vermeyib istehza edirdi Bundan artiq yazmaga cesaret etmirem Cunku men Mir Mustafa xan dovletinin qullarindanam Onun neslinden kor bir qiz qalsa da men onun qulu olacagam Mir Hesen xan cox dindar ve Allahperest bir adam olmusdur Hec kimi yersiz incitmez konlune toxunmazdi Deyerdi Urek sindirmaq en boyuk gunahdir Urek ele almaq Allah yaninda savabdir Butun dini ayinleri vaxtli vaxtinda yerine yetirerdi Exbername de yazilir Onun adeti bele idi Iki alem biri birine deyse de o namazin vaxtini kecirtmezdi Gulmemmed Memmedzade Mir Hesen xani Eqideli insan metin serkerde adlandirirdi AilesiMir Hesen xan hem de gozel aile sahibi idi Onun uc heyat yoldasi var idi birincisi Hesim xan Sirvanlinin bacisi Bike xanim ikincisi Qalaqayinli Mehemmedsalah hanin qizi Xeyrenise ucuncusu Muganli Mehemmed beyin qizi Qizxanim idi Bu qadinlardan 7 ovladi olmusdu Dordu oglan Mir Abdulla bey Cavad bey Xanlar bey Kazim bey Ucu qiz Nise xanim Zehra xanim ve Sara xanim Mir Hesen xanin neslinin davamcilari bu gun de Masallida Lenkeranda Astarada Bakida ve Iranin Nemin ve isfahan seherinde yasayirlar IstinadlarHemcinin baxTalis xanligiXarici kecidlerP Zablotskiy Obozreniye Talisinskogo xanstva za 1836 god 1836 61 s Obozreniye rossiyskix vladeniy za Kavkazom v statisticeskom etnograficeskom topograficeskom i finansovom otnoseniyax Sankt Peterburg 1836 T 3 S 175