Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalə . |
Mass-spektrometriya - maddələrin ionlaşmış hissəciklərinin kütləyə görə xüsusi analizatorlarda ayrılmasına əsaslanan fiziki analiz növü. Mass-spektrometriya kütlə spektrlərini, atomların kütlə ədədlərini dəqiqləşdirməyə, yeni izotoplar aşkar etməyə, müxtəlif obyektlərdə izotopların yayılmasını müəyyən etməyə imkan verir. Kütlələrin spektrini qeydə almaq sistemindən asılı olaraq üsul mass-spektroskopiya (işıqlanan ekranda kütlələrin bütün spektrinin alınması) və ya mass-spektroqrafiya (fotoplastinkadan istifadə etdikdə) adlanır. Mass-spektrometriya yeni izotopların identifikasiyası üçün əlverişli üsuldur. Geologiyada süxur, mineral, filiz, sularda element izotoplarının yayılmasının anomal nisbətlərinin tədqiqinin bütün hallarında mass-spektrometriya izotop tədqiqatlarının əsas üsulu kimi istifadə edilir. İzotop tərkibinin variyasiyaları nümunədə radiogen izotopun yığılması, ya da müxtəlif geoloji proseslərinin təsiri, temperatur fərqləri, genezis və b. faktorlarla bağlıdır. Mass-spektrometriya (mass-spektroskopiya, mass-spektroqrafiya, mass-spektrometrik tədqiqat, analiz və.s) ionlaşma zamanı əmələ gələn təcrübə komponentlərinin marağını əks etdirən ionların kütlələrinin enerjiyə olan nisbətini təyin etməyə əsaslanan maddələrin tədqiqat metodudur. Maddənin keyfiyyət identifikasiyasının güclü üsullarından biri olub, kəmiyyəti təyin etməyə də imkan verir. Demək olar ki, mass-spektrometriya — təcrübədə olan molekulun "tərəzidə çəkilməsidir." Bütün mass-spektrometrlər – vakum cihazlarıdır, bir halda ki, ionlar yad molekulların iştirakı zamanı ionlar qeyri-sabitdirlər. Mass-spektr — ion axınının intensivliyinin (maddələrin miqdarı) kütlənin enerjiyə olan nisbətindən (maddələrin təbiəti) asılılığıdır. Analiz olunan maddənin təbiəti, mass-spektro-metrdə ikincili proseslər və ionlaşma metodlarının xüsusiyyətləri mass-spektrlərə təsir edə bilər. Mass-spektrometriya xüsusən geniş tətbiqini üzvi maddələrin analizində tapmışdır, çünki nisbətən sadə və ya mürəkkəb molekullarda güvənli identifikasiyanı təmin edir. Yeganə ümumi tələb — odur ki, molekul ionlaşmaya tabe olsun. Ancaq müasir zamanda təcrübə komponentinin ionlaşmasının o qədər üsulları işlənib hazirlanmışdır ki, mass- spektrometriyanı praktiki əhatəli metod hesab etmək olar. Analiz olunan molekulun kütləsinin dəqiq təyini, onun element tərkibini təyin etməyə imkan verir. Mass-spektrometriya həmçinin analiz olunan molekulun izotop tərkibi haqqında lazımi məlumat almağa imkan verir. Mass-spektrın alınması üçün birinci şərt hər hansı üzvi və qeyri-üzvi maddələrdən təşkil olunmuş neytral molekulları və atomları ionlara çevirmək lazımdır. Bu proses ionlaşma adlanır. Müxtəlif üzvi və qeyri-üzvi maddələr üçün həyata keçirilir. Ikinci vacib şərt ionların mass-spektrometrin vakuum hissəsində ionların qaz fazaya keçməsidir. Dərin vakuum mass-spektrometrin daxilində ionların maneəsiz hərəkətini təmin edir, onun olmaması isə ionların rekombinə olunmasına və səpələnməsinə səbəb olur. Üzvi maddələrin ionlaşmasını fazalara bölmək oloar hansı ki, maddə ionlaşmadan əvvəl yerləşir. Bu fazalarda qaz, maye, bərk fazalara bölünür. Tarixən ionlaşmanın ilk metodları qaz faza üçün işlənib hazırlanmışdır. Təəssüfki, bir çox üzvi maddələri buxarlandırmaq mümkün deyil, daha doğrusu parçalanmadan qaz fazaya keçirmək mümkünsüzdür. Bu da o deməkdir ki, onları elektronlarla vurmaqla ionlaşdırmaq olmaz. Bu maddələrin arasında əksəriyyəti canlı toxumadan ibarətdir (zülallar, DNT və.s.), fizioloji aktiv maddələr, polimerlər və.s. hansı ki, bugünkü gün xüsusi maraq kəsb edir. Son illər belə üzvi mad-dələrin ionlaşdırılması metodları işlənib hazırlanmışdır. Hal-hazırda onlardan iki əsas atmosfer təzyiqi altında ionlaşma və onun növləri: onlarda elektrosprey (sprey-sıçrantı, mayeni toz halında fışqırtmaq) ESİ, atmosfer təzyiqində kimyəvi ionlaşdırıma (APCİ), atmosfer təzyiqində fotoionizasiya (APPİ) bunlardır və matrissaya təsir etməklə lazer desorbsiyası ilə ionlaşdırma (MALDİ). Qeyri-üzvi kimyada element tərkibinin analizi üçün ionlaşdırmanın sərt metodları tətbiq edilir. Çünki bərk maddələrdə atomların rabitə enerjisi daha çoxdur, ionların alınması üçün bu rabitələrin daha əhəmiyyətli sərt metodlarla qırılması vacibdir. Ionlaşdırmadan alınan ionlar elektrik sahəsinin köməyilə mass-analizatora keçir. Burada mass-spektrometrik analizin ikinci etapı başlayır. Ionların kütləyə görə ayrılması baş verir.
Tarixi
Mass-spektrometriyanın tarixi 20-ci əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. 1912-ci il C.Tomson ilk mass-spektroqrafı ixtira etmişdir. Həmin cihaz oksigen, azot, carbon molekulunu, karbon qazı və fosgenin mass-spektrlərini almışdır. 1913-cü ildə C.Tomson həmin mass-spektroqrafla neon-20 və neon −22 izotoplarını aşkar etmişdir. 1918-ci ildə Artur Dempster birinci mass-spektroqrafı düzəltmişdir. Metodun adındakı "-metriya" sonluğu dolmuş hissəciklərin dalğalandırıl-masından, fotolöhvəcikləriin köməyi ilə ion axınının elektrikli ölçülməsinə hərtərəfli keçməsindən sonra meydana çıxmışdır.
Tətbiqi
Insan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada mass- spektrometriyanın yeri olmasın. Sadalamaqla tükəınmir. Analitik kimya, biokimya, kliniki kimya, ümumi kimya və üzvi kimya, əzcaçılıq, kosmetika və ətriyyat sənayesində, qida sənayesi, kimyəvi sintezlərdə, neft kimyası və neft emalında, neft axtarışında, okeanların çirklənmə səbəblərini, torpaqda və suda əmələ gələn neft ləkələrinin kökünü tapmaqda, ətraf mühitin nəzarəti, plastik və polimerlərin istehsalında, tibb və toksikologiyada, kriminalistika, doping nəzarəti, alkoqol içkilərə və narkotik maddələrə nəzarət, geokimya, geologiya, hidrologiya, minerologiya və s. ona yaxın sahələrdə, nüvə energetikası və sənayesində, yarımkeçiricilərin sənayesində və metallurgiyada mass-spektrometriya geniş tətbiq olunur. Bundan əlavə qida məhsullarının tərkibini, keyfiyyətini təyin etməkdə istifadə olunur. Diaqnostikada karbon atomlarının izotop mass-spektrometriyası insanın Helikobacteri pylori ilə yoluxmasının birbaşa tibbi və dəqiq diaqnoz metodu hesab olunur. Idmançıların qanında dopingin təyin üsullarından biri mass-spektrometriyadır. Partlayıcı maddələrin analizindədə istifadə olunur. Yuxarıda sadalananların bəzilərində xromato mass-spektrometriya tətbiq olunur. Xüsusən qida məhsullarının və dərmanların tərkib keyfiyyəti yoxlanilmasına aiddir
Mənbə
- Ввдение в масс-спектрометрию.
- Н.А. Понкин. Что в имени твоём масс-спектрометрия? Сайт Всерос-сийиского масс-спектрометрического общества.
- Полищук В.Р. Как разглядет молекулу. – М. Химия 1979. с. 121–135
- Talrose V.L., Ljubimova A.K. Secondary Processes in the lon Source of a Mass Spectrometer (Reprint from 1952) . J. Mass Spectrom. 1998, 33, 502–504
- Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Mass spektrometriya maddelerin ionlasmis hisseciklerinin kutleye gore xususi analizatorlarda ayrilmasina esaslanan fiziki analiz novu Mass spektrometriya kutle spektrlerini atomlarin kutle ededlerini deqiqlesdirmeye yeni izotoplar askar etmeye muxtelif obyektlerde izotoplarin yayilmasini mueyyen etmeye imkan verir Kutlelerin spektrini qeyde almaq sisteminden asili olaraq usul mass spektroskopiya isiqlanan ekranda kutlelerin butun spektrinin alinmasi ve ya mass spektroqrafiya fotoplastinkadan istifade etdikde adlanir Mass spektrometriya yeni izotoplarin identifikasiyasi ucun elverisli usuldur Geologiyada suxur mineral filiz sularda element izotoplarinin yayilmasinin anomal nisbetlerinin tedqiqinin butun hallarinda mass spektrometriya izotop tedqiqatlarinin esas usulu kimi istifade edilir Izotop terkibinin variyasiyalari numunede radiogen izotopun yigilmasi ya da muxtelif geoloji proseslerinin tesiri temperatur ferqleri genezis ve b faktorlarla baglidir Mass spektrometriya mass spektroskopiya mass spektroqrafiya mass spektrometrik tedqiqat analiz ve s ionlasma zamani emele gelen tecrube komponentlerinin maragini eks etdiren ionlarin kutlelerinin enerjiye olan nisbetini teyin etmeye esaslanan maddelerin tedqiqat metodudur Maddenin keyfiyyet identifikasiyasinin guclu usullarindan biri olub kemiyyeti teyin etmeye de imkan verir Demek olar ki mass spektrometriya tecrubede olan molekulun terezide cekilmesidir Butun mass spektrometrler vakum cihazlaridir bir halda ki ionlar yad molekullarin istiraki zamani ionlar qeyri sabitdirler Mass spektr ion axininin intensivliyinin maddelerin miqdari kutlenin enerjiye olan nisbetinden maddelerin tebieti asililigidir Analiz olunan maddenin tebieti mass spektro metrde ikincili prosesler ve ionlasma metodlarinin xususiyyetleri mass spektrlere tesir ede biler Mass spektrometriya xususen genis tetbiqini uzvi maddelerin analizinde tapmisdir cunki nisbeten sade ve ya murekkeb molekullarda guvenli identifikasiyani temin edir Yegane umumi teleb odur ki molekul ionlasmaya tabe olsun Ancaq muasir zamanda tecrube komponentinin ionlasmasinin o qeder usullari islenib hazirlanmisdir ki mass spektrometriyani praktiki ehateli metod hesab etmek olar Analiz olunan molekulun kutlesinin deqiq teyini onun element terkibini teyin etmeye imkan verir Mass spektrometriya hemcinin analiz olunan molekulun izotop terkibi haqqinda lazimi melumat almaga imkan verir Mass spektrin alinmasi ucun birinci sert her hansi uzvi ve qeyri uzvi maddelerden teskil olunmus neytral molekullari ve atomlari ionlara cevirmek lazimdir Bu proses ionlasma adlanir Muxtelif uzvi ve qeyri uzvi maddeler ucun heyata kecirilir Ikinci vacib sert ionlarin mass spektrometrin vakuum hissesinde ionlarin qaz fazaya kecmesidir Derin vakuum mass spektrometrin daxilinde ionlarin maneesiz hereketini temin edir onun olmamasi ise ionlarin rekombine olunmasina ve sepelenmesine sebeb olur Uzvi maddelerin ionlasmasini fazalara bolmek oloar hansi ki madde ionlasmadan evvel yerlesir Bu fazalarda qaz maye berk fazalara bolunur Tarixen ionlasmanin ilk metodlari qaz faza ucun islenib hazirlanmisdir Teessufki bir cox uzvi maddeleri buxarlandirmaq mumkun deyil daha dogrusu parcalanmadan qaz fazaya kecirmek mumkunsuzdur Bu da o demekdir ki onlari elektronlarla vurmaqla ionlasdirmaq olmaz Bu maddelerin arasinda ekseriyyeti canli toxumadan ibaretdir zulallar DNT ve s fizioloji aktiv maddeler polimerler ve s hansi ki bugunku gun xususi maraq kesb edir Son iller bele uzvi mad delerin ionlasdirilmasi metodlari islenib hazirlanmisdir Hal hazirda onlardan iki esas atmosfer tezyiqi altinda ionlasma ve onun novleri onlarda elektrosprey sprey sicranti mayeni toz halinda fisqirtmaq ESI atmosfer tezyiqinde kimyevi ionlasdirima APCI atmosfer tezyiqinde fotoionizasiya APPI bunlardir ve matrissaya tesir etmekle lazer desorbsiyasi ile ionlasdirma MALDI Qeyri uzvi kimyada element terkibinin analizi ucun ionlasdirmanin sert metodlari tetbiq edilir Cunki berk maddelerde atomlarin rabite enerjisi daha coxdur ionlarin alinmasi ucun bu rabitelerin daha ehemiyyetli sert metodlarla qirilmasi vacibdir Ionlasdirmadan alinan ionlar elektrik sahesinin komeyile mass analizatora kecir Burada mass spektrometrik analizin ikinci etapi baslayir Ionlarin kutleye gore ayrilmasi bas verir TarixiMass spektrometriyanin tarixi 20 ci esrin evvellerine tesaduf edir 1912 ci il C Tomson ilk mass spektroqrafi ixtira etmisdir Hemin cihaz oksigen azot carbon molekulunu karbon qazi ve fosgenin mass spektrlerini almisdir 1913 cu ilde C Tomson hemin mass spektroqrafla neon 20 ve neon 22 izotoplarini askar etmisdir 1918 ci ilde Artur Dempster birinci mass spektroqrafi duzeltmisdir Metodun adindaki metriya sonlugu dolmus hisseciklerin dalgalandiril masindan fotolohvecikleriin komeyi ile ion axininin elektrikli olculmesine herterefli kecmesinden sonra meydana cixmisdir TetbiqiInsan fealiyyetinin ele bir sahesi yoxdur ki orada mass spektrometriyanin yeri olmasin Sadalamaqla tukeinmir Analitik kimya biokimya kliniki kimya umumi kimya ve uzvi kimya ezcaciliq kosmetika ve etriyyat senayesinde qida senayesi kimyevi sintezlerde neft kimyasi ve neft emalinda neft axtarisinda okeanlarin cirklenme sebeblerini torpaqda ve suda emele gelen neft lekelerinin kokunu tapmaqda etraf muhitin nezareti plastik ve polimerlerin istehsalinda tibb ve toksikologiyada kriminalistika doping nezareti alkoqol ickilere ve narkotik maddelere nezaret geokimya geologiya hidrologiya minerologiya ve s ona yaxin sahelerde nuve energetikasi ve senayesinde yarimkeciricilerin senayesinde ve metallurgiyada mass spektrometriya genis tetbiq olunur Bundan elave qida mehsullarinin terkibini keyfiyyetini teyin etmekde istifade olunur Diaqnostikada karbon atomlarinin izotop mass spektrometriyasi insanin Helikobacteri pylori ile yoluxmasinin birbasa tibbi ve deqiq diaqnoz metodu hesab olunur Idmancilarin qaninda dopingin teyin usullarindan biri mass spektrometriyadir Partlayici maddelerin analizindede istifade olunur Yuxarida sadalananlarin bezilerinde xromato mass spektrometriya tetbiq olunur Xususen qida mehsullarinin ve dermanlarin terkib keyfiyyeti yoxlanilmasina aiddirMenbeVvdenie v mass spektrometriyu N A Ponkin Chto v imeni tvoyom mass spektrometriya Sajt Vseros sijiskogo mass spektrometricheskogo obshestva Polishuk V R Kak razglyadet molekulu M Himiya 1979 s 121 135 Talrose V L Ljubimova A K Secondary Processes in the lon Source of a Mass Spectrometer Reprint from 1952 J Mass Spectrom 1998 33 502 504 Geologiya terminlerinin izahli lugeti Baki Nafta Press 2006 679