Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mahmud Xınaluqi (XIV əsr) — Xınalıqlı alim, tarixçi
| Mahmud Xınaluqi | |
|---|---|
| Doğum yeri | Xınalıq |
Həyatı
XIV əsrin sonlarında dünyaya göz açmış Mahmud Xınaluqinin son illərə qədər ev kitabxanası və kitabları haqqında da heç bir məlumat yox idi. Hələlik keçdiyi həyat yolu, bir kitabının əlyazma nüsxəsinin sığınacaq tapdığı (dustaq olduğu) mənbə, onun tədqiqatçısı və nəşr yeri məlumdur. Bu kitabın adı "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri"dir. Dövrün siyasi, sosial-iqtisadi və diplomatiya tarixini əks etdirən bu əsər XV əsr Azərbaycan tarixinin və kitab xəzinələrinin nadir incilərindəndir. O, oxuna-oxuna, əldən-ələ keçə-keçə Qaytaq usmiliyinin (iri feodal hökmdarlığı) əlyazmaları, sənədləri ilə birlikdə Dərbənddə qıfıllanmış sandıqda saxlanılmasaydı, bu gün ondan söz açmaq xeyli çətin olardı. A.P. Berje Dağıstanın bir sıra yaşayış məntəqələrini (Dərbənd, Teymurxanşura, Xunzax, Qunib, Kumuk və s.) gəzib (1860) şəxsi kitabxanalardan, idarə və müəssisə arxivlərindən əldə etdiyi ərəbcə, farsca, azərbaycanca-türkcə çoxsaylı əlyazmalar haqqında 1862-ci ildə "Kavkaz" qəzetinin yanvar saylarında "Kratkiy oçerk puteşestviye po Daqestanu" sərlövhəsi ilə silsilə yazı çap etdirmişdi. Səfər zamanı onun topladığı orijinal və tərcümə mətnləri içəirsində M. Xınaluqinin 1456-cı ildə üzü köçürülmüş kitabı da olmuşdur. Nədənsə bu maraqlı məlumat XX əsrin sonuna qədər alimlərimizin, kitab və mətbuat tədqiqatçılarının diqqətindən yayınmışdır.
Burada daha bir maraqlı məlumatın da üzərində dayanmaq lazım gəlir. 1868-ci ildə Tiflisdə parlaq ağ kağızda və tünd şabalıdı dəri cilddə, ağırlığı təqribən 10 kq olan Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası Aktlarının (QAKA, rus. AKAK) ikinci cildi çapdan çıxır. Həmin cilddə (s. 1073-1077) Berjenin üç dildə (türk, ərəb, fars) əldə etdiyi "65 manuskript"in (qədim əlyazmanın) haqqında məlumata və rusca tərcüməsinə, o cümlədən M. Xınaluqinin əsərinə yer ayrılmışdır. Professor A. Şıxseyidovun fikrincə, Berje Azərbaycan aliminin əsərinin ərəbcə mətnini də versəydi onu rus dilinə tərcümə mətni ilə müqayisə etmək və ikinci dilə tərcümənin orijinala nə dərəcədə uyğun gəldiyini dəqiqləşdirmək olardı. Xoşbəxtlikdən həmin cilddə (s.1071) məlumat verilmişdi ki, Berje topladığı əlyazma sənədlərini, o cümlədən M. Xınaluqinin əlyazma kitabını itib-batmaq, məhv olmaq təhlükəsindən qorumaq naminə Parisin Korolev kitabxanasına (fransanın indiki Milli Kitabxanasına) təqdim etmişdir. Onun şifrəsini bilmədən fransa Milli Kitabxanasının milyonlarla əlyazma və çap kitabı arasından M. Xınaluqinin kitabını tapmaq çox çətin olardı. Vayda Georgesin tərtib etdiyi "Müsəlman müəlliflərinin fransa Milli Kitabxanasında saxlanılan ərəbcə əlyazmaları kataloqu" (Paris, 1953) olmasaydı həmin problemin qapısına açar salmaq əməli həllini hələ çox gözləyəcəkdi.
Məşhur şərqşünas alim, professor M.-H. O. Osmanov Dağıstandan toplanmış bütün əlyazmaların, o cümlədən Mahmud Xınaluqinin kitabının mikrofilmini əldə edəndən sonra onun tədqiqinə maraq artmışdır. XX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı (məsələn: Bakı, 1965, 6 fevral) səhifələrində "Nadir kitablar" adlı imzasız bir yazıda AKAK-ın (Aktov, sobrannıx Kavkazskoy Arxeoqrafiçeskoy Komissiyey) 1866-1904-cü illərdə Tiflisdə 12 cilddə çıxdığı və cildlərin ümumi çəkisinin 100 kq-dan artıq olması haqqında xəbər verilsə də, M. Xınaluqinin şəxsiyyəti, yaradıcılığı və yuxarıda toxunduğumuz məsələlərin heç biri haqqında bircə cümlə də məlumat verilməmişdir.
M. Xınaluqinin beş hissədən ibarət "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri" kitabı XIX əsrdə Xınalıqda ərəb dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Bu əsərin ərəb mətni kimi Azərbaycan mətni də oxucular arasında yaxşı rəy doğurmuş və "çox məşhur olmuşdur". Bu kimi faktlar göstərir ki, keçmiş əsrlərdə olduğu kimi XIX əsrdə də Xınalıqda bir neçə dildə yazıb oxumağı bacaran oxucularla yanaşı, bacarıqlı tərcüməçilər, xəttatlar, cildçilər və başqa kitab sənəti adamları haqqında həqiqət Azərbaycan hüdudlarından uzaqlarda da geniş yayılmışdı.
Xınalıqlı alimin hələlik elm aləminə məlum olan yeganə kitabının hazırda üç dildə əlyazması vardır: Azərbaycan, ərəb, rus dillərində. Təəssüf ki, onun vətənində bu üç nüsxədən heç birinin nə əlyazması, nə surəti, nə mikrofilmi, nə də Dağıstan kitab nəşriyyatında rus dilində işıq üzü görmüş ilk çap nüsxəsi (Mahacqala, 1997) yoxdur. Professor A. Şıxseyidov Mahmud Xınaluqinin beş yığcam hissədən ibarət "Sobıtiya v Daqestane i Şirvane XIV-XV vv." kitabını ərəb dilindən rus dilinə yenidən tərcümə edərkən ərəb mətni əsasında bəzi dəqiqləşdirmələr aparmış, müqəddimə ilə yanaşı müəllif və onun əsəri haqqında elmi oçerk yazmış, tərtib və nəşr etdiyi (1997) 208 səhifəlik kitabı geniş və müxtəsər izahlı qeydlərlə tamamlayıb oxucuların ixtiyarına verməklə çox faydalı iş görmüşdür. Bir az da dəqiq desək, Mahmud Xınaluqinin kitabını əbədi həbsdən xilas edib gün işığına çıxarmaqla məşhur şərqşünas alim elmi rəşadət nümunəsi göstərmişdir. Tanınmış şair və alim Şahin fazil fərzəlibəylinin şəxsi kitabxanasına məxsus həmin kitabın yeganə nüsxəsinin üzündən 2004-cü ildə çıxardığım üç nüsxə kserosurətin biri M.f. Axundzadə adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının nadir kitablar şöbəsində, digər bir nüsxəsi "Azərpoçt" Dövlət Müəssisəsinin baş direktoru, ixtiraçı və yenilikçi alim Qəmbər Bəybalayevin şəxsi kitabxanasında, daha bir nüsxəsi isə bu sətirlərin müəllifindədir (onun surətini yenidən çıxarıb AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasına və M. füzuli adına RƏİ fonduna da təqdim edəcəyik).
Xınaluqinin kitabının Korolev kitabxanasına (indiki Paris Milli Kitabxanasının fonduna) məxsus ərəb dilindəki nüsxəsini A.Berje rus dilinə tərcümə edib M.f.Axundzadəyə yoxlatdırandan sonra ? 1868-ci ildə AKAK-ın ikinci cildində çap etdirmişdir. XIX əsrin ortalarında həmin əsərin Azərbaycan dilinə Xınalıqda tərcümə olunmuş nüsxəsi rus dilinə tərcümə mətni ilə birlikdə Dağıstan Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Şərq Əlyazmaları Elmi Mərkəzinin fondunda saxlanılır (D. 286, inv. ? 1654). Bizcə, M.f. Axundzadə bu əsərin varlığı haqqında xəbər bilən, Berje vasitəsilə onun əldə edilməsində, tərcümə və nəşrində vasitəçi olan ilk azərbaycanlı ziyalıdır.
M.f. Axundzadə ilə məşhur şərqşünas A. Berje arasında səmimi dostluq və yaradıcılıq əlaqələri olmuşdur. Demək olar ki, bütün məsələlərin qoyuluşunda və həllində Berjenin yeganə məsləhətçisi Axundzadə idi. Bu ensiklopedik zəka ilə onun ideya-yaradıcılıq əlaqələrinin çoxsaylı səmərəli nəticələrindən biri də M. Xınaluqinin naməlum kitabının ərəb və Azərbaycan dillərindəki əlyazma nüsxəsinin üzə çıxarılması, Tiflisdə rus dilinə tərcümə və çap edilməsi olmuşdur. Bu kimi çoxsaylı faktlar M.f. Axundzadəni A. Berjenin təkcə dostu və məsləhətçisi yox, həm də ustad müəllimi olduğuna haqq qazandırır. Onların əlaqələrini təkcə Mahmud Xınaluqi ilə məhdudlaşdırmaq sadəlövhlük olardı.
Azərbaycan yazıçı və alimlərinin həyat və yaradıcılığının izinə düşərək onlar haqqında bilmədiklərini öyrənmək, ədəbi və elmi irsini toplamaq, tərcümə və nəşr etmək işində M.f. Axundzadənin "A.Berjenin ən yaxın köməkçisi və məsləhətçisi" olduğu XIX əsrin ortalarında Tiflis mətbuatında da əksini tapmışdı (Kavkaz, 1855, ? 61). Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağnamə"sini (Qarabağ tarixini) əldə edib fars dilindən rus dilinə tərcümə etmək, alimin həyatı və fəaliyyəti haqqında məlumat almaq üçün də "A. Berje ilk növbədə M.f.Axundzadəyə müraciət etmişdi". Mirzə Camalı şəxsən tanıyan Axundzadə onun oğluna məktub yazıb lazımi məlumatları toplamış və A.P. Berjeyə vermişdi (yenə orada). Berje tərcüməni dostu M.f.Axundzadəyə yoxlatdırmış və "Kavkaz" qəzetində hissə-hissə çap etdirmişdi. Bu fakt "Qarabağnamə"ni üzə çıxarmaq, tərcümə, redaktə və nəşr edilməsini A. Berje və M.f. Axundzadənin əlbir səylərinin və əməyinin məhsulu adlandırmağa tam əsas verir. A.Berjenin tərtib və müqəddiməsi ilə 1867-ci ildə Leypsiqdə çapdan çıxmış "Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir" kitabının da araya-ərsəyə gəlməsində Axundzadənin məsləhət və istiqamətverici rolu çox olmuşdur. Bu kitabın mətninin toplanması və nəşrini iki məşhur müəllifin ? Axundzadənin və Berjenin "birgə əməyinin məhsulu" adlandıran professor Adil Mişiyev tam haqlıdır. Bu kimi məlumatlar Azərbaycan alimlərinin və milliyətcə yəhudi olan Adil Mişiyevin diqqətini cəlb etdiyi halda, nədənsə Mahmud Xınaluqi və əsəri haqqında A. Berjenin verdiyi sensasiya mahiyyətli açıqlama onların nəzərindən yayınmışdır. XIX əsr Tiflis ədəbi-elmi mühitinin (1820-1905) tədqiqatçısı A. Mişiyevin və digər alimlərin əsərlərindəki bu kəsiri M. Xınaluqinin ilk mükəmməl araşdırıcısı A.Şıxseyidov aradan qaldırmışdır.
Əlimizdə M. Xınaluqi haqqında qaynaqlar az olsa da, Axundzadənin və Berjenin bir-biri ilə yaxın təmasda olmasının və o dövrün aparıcı qəzeti sayılan "Kavkaz"da tez-tez çıxış etməsini təsdiqləyən məlumatlar çoxdur. M.f. Axundzadə müasirlərinə məktublarında yazmışdır ki, QAKA-nın cildləri kimi "bu qəzetin bütün nömrələri mənim tərcümələrimlə (o cümlədən, Azərbaycanla bağlı yazılarla – İ.Z.) doludur". Professor A. Mişiyevin yazdığına görə "Kavkaz"da ədibin adı qəzetin nəşrə başladığı ilk ildə (1846, 10 avqust) çəkilsə də, onun bu qəzetlə sıx əməkdaşlığı 1850-ci illərin əvvəllərindən – İ.A. Slivitskinin (1820-1874) qəzetə redaktorluq etdiyi dövrdən (1851-1854) başlamışdır. Bir çox belə faktların müqayisəsi göstərir ki, M.f. Axundzadə M.Xınaluqinin kitabının qəribə taleyindən xəbərdar idi. Azərbaycan və Şərq əlyazmalarını toplamağa dostu A. Berjeni dəfələrlə təşviq etmək, ona təmənnasız kömək göstərmək, yeni tapıntılar haqqında "Kavkaz" səhifələrində məlumat vermək və zəruri əsərlərin çapına nail olmaq kimi istiqamətlərdə Axundzadənin ruhlandırıcı və təkanverici rolunu şübhə altına almaq və danmaq qeyri-mümkündür.
Tarixi mənbələr deməyə əsas verir ki, Mahmud Xınaluqi kimi alimlər zəminsiz yetişə bilməzdi. Sələflərinin dünyəvi və dini əsərlərini diqqətlə öyrənmiş və özünə zəngin şəxsi kitabxana yaratmış M. Xınaluqi Azərbaycan və Şərq tarixinin parlaq intibah dövrü olan bir əsrin yetirməsidir. Azərbaycan tarixinin ən məhsuldar dövründə yaşayıb-yaratmış bu görkəmli alimə qədərki müəlliflərin qazandığı uğurlarla öyünmək haqqı olan Azərbaycan tarixçiləri XIII-XIV əsrləri "dünya tarixşünaslığının qızıl əsrləri", Azərbaycanı isə "tarix elminin mərkəzi" adlandırmışlar. Həmin qızıl əsrlərin və diqqətəlayiq əsərlərin yaradıcı ziyalılarının layiqli davamçılarından biri olan M.Xınaluqi haqqında həqiqətin iki əsrin (XX-XXI əsrlərin) qovuşağında üzə çıxması təkcə qubalılar (xınalıqlılar) üçün yox, Azərbaycan, Şərq və dünya tarixşünaslığı üçün önəmli faktdır.
Orta əsrlərin mötəbər elmi qaynaqlarından olan "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri" əsəri ilə Mahmud Xınaluqi tarixşünaslıq elminin bəzi qaranlıq mətləblərinə aydınlıq gətirmiş, alimlərə Dağıstan-Şirvan hadisələrinin və əlaqələrinin keçmiş səhiflərinə yenidən qayıtmaq, nəzərə çarpan boşluqları doldurmaq və buraxılmış səhvləri islah etmək şansı qazandırmışdır.
Sələflərinin ənənələrindən faydalanmış və neçə-neçə nəsilləri qidalandırmış M. Xınaluqinin adı Azərbaycan və Şərq tarixşünaslığının səhiflərinə qızıl hərflərlə yazılmağa layiqdir. Sevinməyə dəyər ki, gec də olsa (beş əsr yarımdan sonra) tarix elmi və dünya kitab səltənəti daha bir Azərbaycan müəllifinin əsəri ilə ziynətlənmişdir.
Tarixşünaslıq elmini bir kitab tutumu qədər barındırmış bu böyük alimi bizdən altı əsrə yaxın bir zaman fərqi ayırsa da, onun kitabı faktların zənginliyi, yığcamlığı və dəqiqliyi ilə bu gün də öz müsahilərini heyrətləndirməyə qadirdir. Ana dilində nəşrinə böyük ehtiyac olan "XIV-XV əsrlərdə Dağıstan və Şirvan hadisələri" əsəri tərtibçi müəllifin yazdığı kimi, orta əsrlərin nadir inciləri sırasına daxil olmuş "qiymətli yazılı abidə"dir. O, Mahmud Xınaluqinin ucaltdığı əzəmətli söz sarayının itkin düşmüş qızıl kərpiclərinin nə ilki, nə də sonuncusudur. Məhsuldar elmi fəaliyyət göstərmiş görkəmli şərqşünas, tarixçi və poliqlot alimlə yanaşı, onun digər həmvətənləri haqqında həqiqətlərin hələ bundan sonra üzə çıxacağı şəksizdir.
İstinadlar
- "Kavkaz" qəzeti, "Kratkiy oçerk puteşestviye po Daqestanu" sərlövhəli silsilə yazı, 1862, № 1, 2, 3
- Kavkaz, 1855, ? 61, 62, 63, 67,69; təkrar çapı: 1884, ? 139, 150, 154, 161, 167
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mahmud Xinaluqi XIV esr Xinaliqli alim tarixciMahmud XinaluqiDogum yeri XinaliqHeyatiXIV esrin sonlarinda dunyaya goz acmis Mahmud Xinaluqinin son illere qeder ev kitabxanasi ve kitablari haqqinda da hec bir melumat yox idi Helelik kecdiyi heyat yolu bir kitabinin elyazma nusxesinin siginacaq tapdigi dustaq oldugu menbe onun tedqiqatcisi ve nesr yeri melumdur Bu kitabin adi XIV XV esrlerde Dagistan ve Sirvan hadiseleri dir Dovrun siyasi sosial iqtisadi ve diplomatiya tarixini eks etdiren bu eser XV esr Azerbaycan tarixinin ve kitab xezinelerinin nadir incilerindendir O oxuna oxuna elden ele kece kece Qaytaq usmiliyinin iri feodal hokmdarligi elyazmalari senedleri ile birlikde Derbendde qifillanmis sandiqda saxlanilmasaydi bu gun ondan soz acmaq xeyli cetin olardi A P Berje Dagistanin bir sira yasayis menteqelerini Derbend Teymurxansura Xunzax Qunib Kumuk ve s gezib 1860 sexsi kitabxanalardan idare ve muessise arxivlerinden elde etdiyi erebce farsca azerbaycanca turkce coxsayli elyazmalar haqqinda 1862 ci ilde Kavkaz qezetinin yanvar saylarinda Kratkiy ocerk putesestviye po Daqestanu serlovhesi ile silsile yazi cap etdirmisdi Sefer zamani onun topladigi orijinal ve tercume metnleri iceirsinde M Xinaluqinin 1456 ci ilde uzu kocurulmus kitabi da olmusdur Nedense bu maraqli melumat XX esrin sonuna qeder alimlerimizin kitab ve metbuat tedqiqatcilarinin diqqetinden yayinmisdir Burada daha bir maraqli melumatin da uzerinde dayanmaq lazim gelir 1868 ci ilde Tiflisde parlaq ag kagizda ve tund sabalidi deri cildde agirligi teqriben 10 kq olan Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasi Aktlarinin QAKA rus AKAK ikinci cildi capdan cixir Hemin cildde s 1073 1077 Berjenin uc dilde turk ereb fars elde etdiyi 65 manuskript in qedim elyazmanin haqqinda melumata ve rusca tercumesine o cumleden M Xinaluqinin eserine yer ayrilmisdir Professor A Sixseyidovun fikrince Berje Azerbaycan aliminin eserinin erebce metnini de verseydi onu rus diline tercume metni ile muqayise etmek ve ikinci dile tercumenin orijinala ne derecede uygun geldiyini deqiqlesdirmek olardi Xosbextlikden hemin cildde s 1071 melumat verilmisdi ki Berje topladigi elyazma senedlerini o cumleden M Xinaluqinin elyazma kitabini itib batmaq mehv olmaq tehlukesinden qorumaq namine Parisin Korolev kitabxanasina fransanin indiki Milli Kitabxanasina teqdim etmisdir Onun sifresini bilmeden fransa Milli Kitabxanasinin milyonlarla elyazma ve cap kitabi arasindan M Xinaluqinin kitabini tapmaq cox cetin olardi Vayda Georgesin tertib etdiyi Muselman muelliflerinin fransa Milli Kitabxanasinda saxlanilan erebce elyazmalari kataloqu Paris 1953 olmasaydi hemin problemin qapisina acar salmaq emeli hellini hele cox gozleyecekdi Meshur serqsunas alim professor M H O Osmanov Dagistandan toplanmis butun elyazmalarin o cumleden Mahmud Xinaluqinin kitabinin mikrofilmini elde edenden sonra onun tedqiqine maraq artmisdir XX esrin ortalarindan baslayaraq Azerbaycan edebiyyati ve metbuati meselen Baki 1965 6 fevral sehifelerinde Nadir kitablar adli imzasiz bir yazida AKAK in Aktov sobrannix Kavkazskoy Arxeoqraficeskoy Komissiyey 1866 1904 cu illerde Tiflisde 12 cildde cixdigi ve cildlerin umumi cekisinin 100 kq dan artiq olmasi haqqinda xeber verilse de M Xinaluqinin sexsiyyeti yaradiciligi ve yuxarida toxundugumuz meselelerin hec biri haqqinda birce cumle de melumat verilmemisdir M Xinaluqinin bes hisseden ibaret XIV XV esrlerde Dagistan ve Sirvan hadiseleri kitabi XIX esrde Xinaliqda ereb dilinden Azerbaycan diline tercume edilmisdir Bu eserin ereb metni kimi Azerbaycan metni de oxucular arasinda yaxsi rey dogurmus ve cox meshur olmusdur Bu kimi faktlar gosterir ki kecmis esrlerde oldugu kimi XIX esrde de Xinaliqda bir nece dilde yazib oxumagi bacaran oxucularla yanasi bacariqli tercumeciler xettatlar cildciler ve basqa kitab seneti adamlari haqqinda heqiqet Azerbaycan hududlarindan uzaqlarda da genis yayilmisdi Xinaliqli alimin helelik elm alemine melum olan yegane kitabinin hazirda uc dilde elyazmasi vardir Azerbaycan ereb rus dillerinde Teessuf ki onun veteninde bu uc nusxeden hec birinin ne elyazmasi ne sureti ne mikrofilmi ne de Dagistan kitab nesriyyatinda rus dilinde isiq uzu gormus ilk cap nusxesi Mahacqala 1997 yoxdur Professor A Sixseyidov Mahmud Xinaluqinin bes yigcam hisseden ibaret Sobitiya v Daqestane i Sirvane XIV XV vv kitabini ereb dilinden rus diline yeniden tercume ederken ereb metni esasinda bezi deqiqlesdirmeler aparmis muqeddime ile yanasi muellif ve onun eseri haqqinda elmi ocerk yazmis tertib ve nesr etdiyi 1997 208 sehifelik kitabi genis ve muxteser izahli qeydlerle tamamlayib oxucularin ixtiyarina vermekle cox faydali is gormusdur Bir az da deqiq desek Mahmud Xinaluqinin kitabini ebedi hebsden xilas edib gun isigina cixarmaqla meshur serqsunas alim elmi resadet numunesi gostermisdir Taninmis sair ve alim Sahin fazil ferzelibeylinin sexsi kitabxanasina mexsus hemin kitabin yegane nusxesinin uzunden 2004 cu ilde cixardigim uc nusxe kserosuretin biri M f Axundzade adina Azerbaycan Milli Kitabxanasinin nadir kitablar sobesinde diger bir nusxesi Azerpoct Dovlet Muessisesinin bas direktoru ixtiraci ve yenilikci alim Qember Beybalayevin sexsi kitabxanasinda daha bir nusxesi ise bu setirlerin muellifindedir onun suretini yeniden cixarib AMEA nin Merkezi Elmi Kitabxanasina ve M fuzuli adina REI fonduna da teqdim edeceyik Xinaluqinin kitabinin Korolev kitabxanasina indiki Paris Milli Kitabxanasinin fonduna mexsus ereb dilindeki nusxesini A Berje rus diline tercume edib M f Axundzadeye yoxlatdirandan sonra 1868 ci ilde AKAK in ikinci cildinde cap etdirmisdir XIX esrin ortalarinda hemin eserin Azerbaycan diline Xinaliqda tercume olunmus nusxesi rus diline tercume metni ile birlikde Dagistan Tarix Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutunun Serq Elyazmalari Elmi Merkezinin fondunda saxlanilir D 286 inv 1654 Bizce M f Axundzade bu eserin varligi haqqinda xeber bilen Berje vasitesile onun elde edilmesinde tercume ve nesrinde vasiteci olan ilk azerbaycanli ziyalidir M f Axundzade ile meshur serqsunas A Berje arasinda semimi dostluq ve yaradiciliq elaqeleri olmusdur Demek olar ki butun meselelerin qoyulusunda ve hellinde Berjenin yegane meslehetcisi Axundzade idi Bu ensiklopedik zeka ile onun ideya yaradiciliq elaqelerinin coxsayli semereli neticelerinden biri de M Xinaluqinin namelum kitabinin ereb ve Azerbaycan dillerindeki elyazma nusxesinin uze cixarilmasi Tiflisde rus diline tercume ve cap edilmesi olmusdur Bu kimi coxsayli faktlar M f Axundzadeni A Berjenin tekce dostu ve meslehetcisi yox hem de ustad muellimi olduguna haqq qazandirir Onlarin elaqelerini tekce Mahmud Xinaluqi ile mehdudlasdirmaq sadelovhluk olardi Azerbaycan yazici ve alimlerinin heyat ve yaradiciliginin izine duserek onlar haqqinda bilmediklerini oyrenmek edebi ve elmi irsini toplamaq tercume ve nesr etmek isinde M f Axundzadenin A Berjenin en yaxin komekcisi ve meslehetcisi oldugu XIX esrin ortalarinda Tiflis metbuatinda da eksini tapmisdi Kavkaz 1855 61 Mirze Camal Cavansirin Qarabagname sini Qarabag tarixini elde edib fars dilinden rus diline tercume etmek alimin heyati ve fealiyyeti haqqinda melumat almaq ucun de A Berje ilk novbede M f Axundzadeye muraciet etmisdi Mirze Camali sexsen taniyan Axundzade onun ogluna mektub yazib lazimi melumatlari toplamis ve A P Berjeye vermisdi yene orada Berje tercumeni dostu M f Axundzadeye yoxlatdirmis ve Kavkaz qezetinde hisse hisse cap etdirmisdi Bu fakt Qarabagname ni uze cixarmaq tercume redakte ve nesr edilmesini A Berje ve M f Axundzadenin elbir seylerinin ve emeyinin mehsulu adlandirmaga tam esas verir A Berjenin tertib ve muqeddimesi ile 1867 ci ilde Leypsiqde capdan cixmis Qafqaz ve Azerbaycanda meshur olan sueranin esarina mecmuedir kitabinin da araya erseye gelmesinde Axundzadenin meslehet ve istiqametverici rolu cox olmusdur Bu kitabin metninin toplanmasi ve nesrini iki meshur muellifin Axundzadenin ve Berjenin birge emeyinin mehsulu adlandiran professor Adil Misiyev tam haqlidir Bu kimi melumatlar Azerbaycan alimlerinin ve milliyetce yehudi olan Adil Misiyevin diqqetini celb etdiyi halda nedense Mahmud Xinaluqi ve eseri haqqinda A Berjenin verdiyi sensasiya mahiyyetli aciqlama onlarin nezerinden yayinmisdir XIX esr Tiflis edebi elmi muhitinin 1820 1905 tedqiqatcisi A Misiyevin ve diger alimlerin eserlerindeki bu kesiri M Xinaluqinin ilk mukemmel arasdiricisi A Sixseyidov aradan qaldirmisdir Elimizde M Xinaluqi haqqinda qaynaqlar az olsa da Axundzadenin ve Berjenin bir biri ile yaxin temasda olmasinin ve o dovrun aparici qezeti sayilan Kavkaz da tez tez cixis etmesini tesdiqleyen melumatlar coxdur M f Axundzade muasirlerine mektublarinda yazmisdir ki QAKA nin cildleri kimi bu qezetin butun nomreleri menim tercumelerimle o cumleden Azerbaycanla bagli yazilarla I Z doludur Professor A Misiyevin yazdigina gore Kavkaz da edibin adi qezetin nesre basladigi ilk ilde 1846 10 avqust cekilse de onun bu qezetle six emekdasligi 1850 ci illerin evvellerinden I A Slivitskinin 1820 1874 qezete redaktorluq etdiyi dovrden 1851 1854 baslamisdir Bir cox bele faktlarin muqayisesi gosterir ki M f Axundzade M Xinaluqinin kitabinin qeribe taleyinden xeberdar idi Azerbaycan ve Serq elyazmalarini toplamaga dostu A Berjeni defelerle tesviq etmek ona temennasiz komek gostermek yeni tapintilar haqqinda Kavkaz sehifelerinde melumat vermek ve zeruri eserlerin capina nail olmaq kimi istiqametlerde Axundzadenin ruhlandirici ve tekanverici rolunu subhe altina almaq ve danmaq qeyri mumkundur Tarixi menbeler demeye esas verir ki Mahmud Xinaluqi kimi alimler zeminsiz yetise bilmezdi Seleflerinin dunyevi ve dini eserlerini diqqetle oyrenmis ve ozune zengin sexsi kitabxana yaratmis M Xinaluqi Azerbaycan ve Serq tarixinin parlaq intibah dovru olan bir esrin yetirmesidir Azerbaycan tarixinin en mehsuldar dovrunde yasayib yaratmis bu gorkemli alime qederki muelliflerin qazandigi ugurlarla oyunmek haqqi olan Azerbaycan tarixcileri XIII XIV esrleri dunya tarixsunasliginin qizil esrleri Azerbaycani ise tarix elminin merkezi adlandirmislar Hemin qizil esrlerin ve diqqetelayiq eserlerin yaradici ziyalilarinin layiqli davamcilarindan biri olan M Xinaluqi haqqinda heqiqetin iki esrin XX XXI esrlerin qovusaginda uze cixmasi tekce qubalilar xinaliqlilar ucun yox Azerbaycan Serq ve dunya tarixsunasligi ucun onemli faktdir Orta esrlerin moteber elmi qaynaqlarindan olan XIV XV esrlerde Dagistan ve Sirvan hadiseleri eseri ile Mahmud Xinaluqi tarixsunasliq elminin bezi qaranliq metleblerine aydinliq getirmis alimlere Dagistan Sirvan hadiselerinin ve elaqelerinin kecmis sehiflerine yeniden qayitmaq nezere carpan bosluqlari doldurmaq ve buraxilmis sehvleri islah etmek sansi qazandirmisdir Seleflerinin enenelerinden faydalanmis ve nece nece nesilleri qidalandirmis M Xinaluqinin adi Azerbaycan ve Serq tarixsunasliginin sehiflerine qizil herflerle yazilmaga layiqdir Sevinmeye deyer ki gec de olsa bes esr yarimdan sonra tarix elmi ve dunya kitab selteneti daha bir Azerbaycan muellifinin eseri ile ziynetlenmisdir Tarixsunasliq elmini bir kitab tutumu qeder barindirmis bu boyuk alimi bizden alti esre yaxin bir zaman ferqi ayirsa da onun kitabi faktlarin zenginliyi yigcamligi ve deqiqliyi ile bu gun de oz musahilerini heyretlendirmeye qadirdir Ana dilinde nesrine boyuk ehtiyac olan XIV XV esrlerde Dagistan ve Sirvan hadiseleri eseri tertibci muellifin yazdigi kimi orta esrlerin nadir incileri sirasina daxil olmus qiymetli yazili abide dir O Mahmud Xinaluqinin ucaltdigi ezemetli soz sarayinin itkin dusmus qizil kerpiclerinin ne ilki ne de sonuncusudur Mehsuldar elmi fealiyyet gostermis gorkemli serqsunas tarixci ve poliqlot alimle yanasi onun diger hemvetenleri haqqinda heqiqetlerin hele bundan sonra uze cixacagi seksizdir Istinadlar Kavkaz qezeti Kratkiy ocerk putesestviye po Daqestanu serlovheli silsile yazi 1862 1 2 3 Kavkaz 1855 61 62 63 67 69 tekrar capi 1884 139 150 154 161 167