Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Müəssisə — mülkiyyət formasından asılı olmayaraq ictimai tələbatın ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədilə məhsul istehsal edən, satan, müvafiq iş və xidmətlər yerinə yetirən hüquqi şəxs olan müstəqil təsərrüfat subyektidir.
Müəssisə termini aşağıdakı üç termini özündə əks etdirir:
- Maşın və bu kimi istehsal ünsürlərini çalışdırmaq, yəni, onlara iş gördürmək üçün bir vasitədir;
- Müxtəlif iş və fəaliyyətlərin yerinə yetirildiyi yer, iş yeri;
- Maddi və fəal elementlərdən (texnika, sərmayəvə işçilər) əmələ gələn bir istehsal vahididir.
Müəssisə anlayışının hər üç tərifində fəal, yəni istehsaledici bir hərəkətdə və fəaliyyətdə olma görünür. Ancaq birinci yalnız texniki, ikinci və üçüncüsü kütləyə (xalqa) və texnikaya aid xüsusiyyətlərə malikdir.
Birinci mənada alət və maşın kimi texniki vasitələrdən istifadə, onlara iş gördürmə anlaşıldığı kimi, bir dükan, mağaza, fabrik və s. kimi də iş yerlərini fəaliyyətdə olub-olmadığı da düşünülür. Müəssisə sözünün bu anlamı dinamik bir xüsusiyyətə malikdir.
İkinci mənada fabrik, büro, dəftərxana, ticarətxana və bu kimi terminlərin ifadə etdiyi işlərin göründüyü kimi yerlər müəyyənləşir ki, bu da, müəssisənin statik bir məna daşıdığını göstərir.
Üçüncü mənada isə elmi hərəkətlərin olduğu yer deyil, bu hərəkətləri görmək üçün müəyyənləşdirilmiş təşkilat başa düşülür.
Müəssisənin quruluşu
Müəssisə — ölkə iqtisadiyyatının ilkin halqası olub, müəyyən mülkiyətə və kollektiv əməyə əsaslanan ictimai tələbatı ödəmək və mənfəət əldə etmək məqsədilə məhsul istehsal edən, iş və xidmətlər göstərən, istehsal-texniki, təşkilati və iqtisadi vəhdətə malik olan hüquqi şəxs statuslu istehsal təsərüfat vahididir.
Müəssisənin quruluşu və onu müəyyən edən amillər
Elmi-texniki tərəqqinin yüksək surəti və geniş ictimai əmək bölgüsü şəraitində sənaye müəssisələrinin inkişaf səviyyəsi, onun istehsal quruluşu, ictimai istehsalın artımının sürətləndirilməsi və iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün son dərəcə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məlumdur ki, müəssisə bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə bağlı olan müxtəlif vəsilələrdən: sexlərdən, istehsal sahələrindən, briqadalardan və ayrı-ayrı iş yerlərindən ibarətdir. Müəssisənin quruluşu onun tərkibinə daxil olan vəsilələr arasındakı kəmiyyət nisbətini ifadə edir. Ümumiyyətlə, müəssisənin iki növ quruluşunu: ümumi və istehsal quruluşunu fərqləndirirlər.
Müəssisənin ümumi quruluşu dedikdə – onun tərkibinə daxil olan həm istehsal, həm də qeyri – istehsal sahələri arasındakı kəmiyyət nisbətləri nəzərdə tutulur. Müəssisənin istehsal quruluşu dedikdə isə yalnız istehsal bölmələri arasındakı kəmiyyət nisbəti başa düşülür. Müəssisənin quruluşu onun tabe olduğu yuxarı dövlət orqanı tərəfindən (əgər özəl müəssisədirsə, onda həmin müəssisənin quruluşu təsisçilər tərəfindən), müəssisədaxili bölmələrin (məsələn, sexlərin) quruluşu isə müəssisənin özü tərəfindən müəyyən edilir. Müəssisənin istehsal quruluşu ictimai əmək bölgüsünün, əsas istehsalların diferensiallaşdırılması və ixtisaslaşdırılmasının dərəcəsini əks etdirir. O, istehsal bölmələri arasındakı nisbətlər və qarşılıqlı əlaqələr, sexlər və istehsal sahələri arasında ictimai əmək bölgüsü, müəssisənin məhsul buraxmasında onların rolu haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.
Müəssisənin istehsal quruluşunun və onun dəyişməsinin xarakteristikası üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:
- müəssisənin ümumi məhsul buraxılışı həcmində ayrı-ayrı istehsal bölmələrinin (o cümlədən əsas sexlərin), məhsul buraxılışının xüsusi çəkisi;
- müəssisədə çalışan işçilərin tərkibində bu və ya digər istehsal bölməsində, o cümlədən əsas sexində çalışan işçilərin payı;
- müəssisəni əsas istehsal fondlarının ümumi dəyərində ayrı-ayrı istehsal bölmələrinin, o cümlədən əsas sexin əsas istehsal fondlarının xüsusi çəkisi.
Məhsul buraxılışı göstəricisi müəssisənin istehsal quruluşunu daha dəqiq xarakterizə edir. Çünki işçilərin sayının və əsas fondların həcminin artırılması hələ məhsul buraxılışının çoxaldılması demək deyildir. Müəssisənin məhsul buraxma qabiliyyətinin artırılmasında istehsal bölmələrinin həqiqi rolu təkcə mövcud işçilərin sayından və əsas fondların dəyərindən deyil, eyni zamanda onlardan istifadə səviyyəsindən də xeyli dərəcədə asılıdır. Beləliklə, göstəricilər sistemindən istifadə edilməsi müəssisənin istehsal quruluşunda baş verən dəyişiklikləri müxtəlif cəhətlərdən qiymətləndirməyə imkan verir.
Müəssisənin istehsal quruluşunun formalaşması mürəkkəb prosesdir və o, çoxsaylı iqtisadi, təşkilati və texniki amillərin təsiri altında baş verir. Müəssisənin istehsal quruluşuna təsir edən mühüm amillər aşağıdakılardır:
- istehsalın həcmi artdıqca müəssisənin tərkibindəki həm əsas istehsal, həm qeyri-istehsal bölmələrin sayı, tərkibi, ölçüsü və onlarda çalışan işçilərin miqdarı da artır ki, bütün bunlar da mürəkkəb istehsal quruluşunun olmasını tələb edir. Məsələn, maşınqayırma zavodlarında istehsalın həcminin artması əlavə hazırlıq, emaletmə və yığma sex və istehsalat sahələrinin yaradılmasını tələb edir;
- istehsalın ixtisaslaşdırılması və kooperativləşdirilməsi dərəcəsi. Məlumdur ki, yüksək ixtisaslaşdırılmış və kooperativləşdirilmiş müəssisələrdə istehsal quruluşu universal müəssisələrdə olduğundan çox sadə olur. Bu onunla izah edilir ki, ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdə bir çox hissə və qovşaqlar, həmçinin yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar kənardan – xüsusi ixtisaslaşdırılmış zavodlardan alındığına görə onların müəssisədə hazırlanmasına ehtiyac qalmır və bu da müəssisənin bölmələrinin sayını azaltmağa imkan verir.
- məhsulun nomenklaturu az olduqda müəssisənin istehsal quruluşu sadə, çox olduqda isə mürəkkəb olur. Belə ki, məhsulun nomenklaturu çox olduqda əlavə sex və istehsal sahələrinin yaradılması zərurəti meydana çıxır;
- istehlak olunan xammal və materialın növü, çeşidi müəssisənin istehsal quruluşuna dolayı yolla təsir edir. Məsələn, xammal və materialın ölçüsü və forması anbar təsərrüfatının sayına və tərkibinə, nəqliyyat vasitələrinin növlərinə təsir göstərir;
- maşın və avadanlıqların sayı, tərkibi və yaşı. Təcrübə göstərir ki, müəssisənin avadanlıq parkında iş maşın və avadanlıqların xüsusi çəkisi artdıqca təmir işlərinin sayının artmasına, deməli müəssisənin ümumi quruluşunun mürəkkəbləşməsinə səbəb olur;
- istehsala texniki xidmətin təşkili səviyyəsi yüksək olarsa, yəni istehsala texniki xidmət ixtisaslaşdırılmış müəssisələr, sexlər və briqadalar tərəfindən həyata keçirilərsə, onda müəssisədə köməkçi və xidmətedici sex və təsərrüfatların sayı azalır;
- məhsulun xarakteri və onun hazırlanması texnologiyası nə qədər mürəkkəb olarsa və onun hazırlanması çətin olarsa, onda müəssisədə əlavə bölmələrin yaradılması zərurəti yaranır.
Müəssisənin istehsal quruluşu müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşır. Odur ki, çalışmaq lazımdır ki, müəssisənin istehsal quruluşu imkan daxilində optimal, səmərəli olsun. Müəssisənin istehsal quruluşu o halda səmərəli və optimal hesab edilir ki, onun bölmələri arasında düzgün mütənasiblik yaradılsın və bu, ən az xərclə daha yüksək son nəticələr əldə edilməsini təmin etsin. İstehsalın son nəticələri – onun səmərəliliyini, ictimai tələblərə və ehtiyatlara uyğun gəlməsini ifadə edir. Adətən, xalq təsərrüfatı, iqtisadi rayon, sahə və müəssisə səviyyələrində istehsalın son nəticələri fərqləndirilir.
Sex və istehsal sahələri, onların növləri, quruluşu, prinsipləri
Müəssisədaxili quruluşunda əsas məhsul istehsaledici bölmə sexdir. Sexin müəssisədə rolu böyükdür, o, əsas istehsal – inzibati vahididir. Adətən, sexdə eynicinsli və təyinatlı məhsullar istehsal edilir və ona görə də bir qayda olaraq, sexlər texnoloji proseslərin vəhdətliyi, ərazi bütövlüyü və ixtisaslaşdırılması ilə xarakterizə olunur. Sənaye müəssisələrində müxtəlif təyinatlı və xarakterli sexlər yaradılır. Məhsulun hazırlanmasındakı iştirakına görə müəssisənin tərkibinə daxil olan sexlər aşağıdakı dörd qrupa bölünürlər:
- əsas sexlər – bilavasitə maddi nemətlər istehsalı ilə məşğul olurlar. Odur ki, müəssisənin tərkibində əsas sexlərin xüsusi çəkisi nə qədər çox olarsa, bir o qədər də həmin müəssisənin məhsul buraxma qabiliyyəti yüksək olar. Əsas sexlərə misal olaraq, maşınqayırma zavodlarında hazırlıq, emaletmə və yığma sexlərini; metallurgiya kombinatlarında – domna, marten, prokat və koks sexlərini; toxuculuq fabriklərində – əyirici, toxucu və bəzəkvurma sexlərini göstərmək olar;
- köməkçi sexlər – bilavasitə məhsul istehsalı ilə məşğul olmur, lakin onlar əsas sexlərin normal fəaliyyət göstərmələri üçün bütün zəruri şəraiti yaradırlar. Köməkçi sexlərə misal olaraq, alət, təmir, model və qeyri-standart avadanlıqlar hazırlayan sexləri göstərmək olar;
- xidmətedici sexlər – də köməkçi sexlər kimi bilavasitə məhsulun hazırlanmasında iştirak etmir, lakin onlar həm əsas, həm də köməkçi sex və təsərrüfatların normal fəaliyyət göstərmələri üçün bütün zəruri şəraiti yaradırlar. Xidmətedici sex və təsərrüfatlara misal olaraq, nəqliyyat və enerji sexlərini, anbar təsərrüfatını, eksperimental sexləri, su təchizatını və s. göstərmək olar;
- əlaltı sexlər – əsas sexlərin istehsal tullantılarından təkrarən istifadə edilməsi məqsədilə yaradılır və onlar müəssisədə hazırlanan məhsulların maya dəyərinin aşağı salınmasında mühüm rol oynayırlar. Belə sex təsərrüfatlara misal olaraq, tara hazırlayan sexləri, karxanaları, işlənmiş yağların regenerasiyası ilə məşğul olan sexləri göstərmək olar.
Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında müəssisə miq-yasında əmək bölgüsü daha da dərinləşir ki, bu da öz əksini sexlərin quruluşunun təkmilləşdirilməsində və onların qurulması prinsiplərində tapır. Əsas istehsalın ixtisaslaşdırılması səviyyəsindən asılı olaraq, müəssisənin sexləri aşağıdakı üç prinsip üzrə qurulur:
Texnoloji prinsip üzrə qurulmuş sexlər
Əsasən, fərdi və kiçik seriyalı istehsal şəraitində geniş tətbiq edilir, çünki bu zaman hazırlanan məhsulların çox geniş olur və onlar əksər hallarda təkrarlanmır. Texnoloji prinsip üzrə qurulmuş sexlərin bir sıra üstün cəhətləri vardır:
- istehsalın ixtisaslaşdırılmasının daha da dərinləşdirilməsi üçün geniş imkanlar yaranır;
- istehsala rəhbərlik və texnoloji proseslərin gedişatına operativ nəzarət asanlaşır (sadələşir);
- mövcud maşın və avadanlıqlardan, texnoloji alət və tərtibatlardan, həmçinin maddi-enerji və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunur;
- texnoloji istehsal tullantılarının həcmi minimuma endirilir;
- boşdayanma halları aradan qaldırılır və s.
Bununla belə, texnoloji prinsip üzrə qurulmuş sexlərin bəzi qüsur cəhətləri də vardır:
- hər bir sexdə müxtəlif nomenklaturalı və çeşidli məhsullar istehsal edildiyindən maşın və avadanlıqları tez-tez yenidən sazlamaq lazım gəlir ki, bu da çoxlu vaxt itkisinə səbəb olur;
- sexlərdə maşın və avadanlıqlar məhsulların hazırlanmasının texnoloji ardıcıllığı üzrə yerləşdirildiyindən (quraşdırıldığından) müxtəlif növ məhsullar istehsal edildiyi hallarda əməliyyatların tərkibi və ardıcıllığının dəyişdirilməsi zərurəti meydana çıxır ki, bu da sexdaxili yükdaşımaların həcmini çoxaldır, istehsal tsiklinin uzunluğunu artırır və vaxt itkisinə yol verir. Hər bir sex yalnız özünün icra etdiyi əməliyyata (işə, xidmətə) cavabdeh olduğu üçün həmin sexin işçilərinin məsuliyyətini azaldır və texnoloji intizama riayət edilməsi pozulur və s.
Əşya prinsipi üzrə qurulmuş sexlər
Bu sexlər bütöv bir məmulatın hər hansı bir hissəsini, məsələn, avtomobilin mühərrikini, porşenini və s. hazırlamaq məqsədilə yaradılır. Bu, sexin işçilərinin konkret məmulat növünün hazırlanmasında məsuliyyətini artırır.
Qarışıq prinsip üzrə qurulmuş sexlər
Əsasən, kütləvi və iri seriyalı istehsal şəraitində daha geniş tətbiq edilir, çünki bu zaman çoxlu sayda eynicinsli məhsullar istehsal edilir və onların hazırlanması daima təkrarlanır.
Müəssisənin sexləri ayrı-ayrı istehsalat sahələrindən ibarətdir. İstehsal sahəsi – texnoloji cəhətdən eynicinsli əməliyyatlar (işlər, xidmətlər) yerinə yetirən və ya məhsulun hər hansı bir hissəsini hazırlayan iş yerlərinin məcmusundan ibarətdir.
Məhsulun hazırlanmasında iştirakına görə istehsalat sahələri üç qrupa bölünürlər:
- əsas
- köməkçi
- xidmətedici
Əsas, köməkçi və xidmətedici istehsalat sahələrinin iqtisadi məzmunu əsas, köməkçi və xidmətedici sexlərdə olduğu kimidir. İstehsalat sahələri iki prinsip üzrə qurulur:
- əşya prinspipi
- texnoloji prinsip
Bu zaman həmin bölmələrin ixtisaslaşdırılması səviyyəsi nəzərə alınır. İxtisaslaşdırılması səviyyəsinə görə bütün istehsalat sahələri üç qrupa bölünür: kütləvi və ya xüsusi istehsalat sahələri; iri seriyalı və ya ixtisaslaşdırılmış istehsalat sahələri; kiçik seriyalı və ya fərdi istehsalat sahələri.
Müəssisənin səmərəli fəaliyyətinin təşkili iş göstəricilərinin düzgün müəyyənləşdirilməsini tələb edir, həmin göstəricilərə əsasən istehsalat bölmələri üçün plan tapşırığı müəyyən edilir və bu göstəricilərin uçotu vasitəsilə onların fəaliyyət nəticələri aşkara çıxarılır. Bu göstəricilər istehsal bölmələrdən (sex, şöbə, sahə, briqada), texnoloji prosesin təşkili və məzmunundan və həmin bölmələrin müəssisənin başqa hissələri ilə əlaqəsinin xüsusiyyətindən asılıdır.
Həmçinin bax
Mənbə
- Kemal Tosun, İşletme Yönetimi, İşletme İktisadı Enstitüsü, Yay № 120, İstanbul, 1990, s. 5.
- Məcid Axundov, Müəssisə İqtisadı, Bakı-2002, ss.119.
- İ. M. Hüseynova, Müəssisənin İqtisadiyyatı, Bakı Biznes Universiteti , Bakı 2013, s. 21–27
İstinadlar
- Kiçik biznesə dəstək [ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Müəssisələr haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU 2012-02-04 at the Wayback Machine
- Saytda ticarət
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Muessise mulkiyyet formasindan asili olmayaraq ictimai telebatin odenilmesi ve menfeet elde edilmesi meqsedile mehsul istehsal eden satan muvafiq is ve xidmetler yerine yetiren huquqi sexs olan musteqil teserrufat subyektidir Muessise termini asagidaki uc termini ozunde eks etdirir Masin ve bu kimi istehsal unsurlerini calisdirmaq yeni onlara is gordurmek ucun bir vasitedir Muxtelif is ve fealiyyetlerin yerine yetirildiyi yer is yeri Maddi ve feal elementlerden texnika sermayeve isciler emele gelen bir istehsal vahididir Muessise anlayisinin her uc terifinde feal yeni istehsaledici bir hereketde ve fealiyyetde olma gorunur Ancaq birinci yalniz texniki ikinci ve ucuncusu kutleye xalqa ve texnikaya aid xususiyyetlere malikdir Birinci menada alet ve masin kimi texniki vasitelerden istifade onlara is gordurme anlasildigi kimi bir dukan magaza fabrik ve s kimi de is yerlerini fealiyyetde olub olmadigi da dusunulur Muessise sozunun bu anlami dinamik bir xususiyyete malikdir Ikinci menada fabrik buro defterxana ticaretxana ve bu kimi terminlerin ifade etdiyi islerin gorunduyu kimi yerler mueyyenlesir ki bu da muessisenin statik bir mena dasidigini gosterir Ucuncu menada ise elmi hereketlerin oldugu yer deyil bu hereketleri gormek ucun mueyyenlesdirilmis teskilat basa dusulur Muessisenin qurulusuMuessise olke iqtisadiyyatinin ilkin halqasi olub mueyyen mulkiyete ve kollektiv emeye esaslanan ictimai telebati odemek ve menfeet elde etmek meqsedile mehsul istehsal eden is ve xidmetler gosteren istehsal texniki teskilati ve iqtisadi vehdete malik olan huquqi sexs statuslu istehsal teserufat vahididir Muessisenin qurulusu ve onu mueyyen eden amillerElmi texniki tereqqinin yuksek sureti ve genis ictimai emek bolgusu seraitinde senaye muessiselerinin inkisaf seviyyesi onun istehsal qurulusu ictimai istehsalin artiminin suretlendirilmesi ve iqtisadi semereliliyinin yukseldilmesi ucun son derece muhum ehemiyyete malikdir Melumdur ki muessise bir biri ile qarsiliqli suretde bagli olan muxtelif vesilelerden sexlerden istehsal sahelerinden briqadalardan ve ayri ayri is yerlerinden ibaretdir Muessisenin qurulusu onun terkibine daxil olan vesileler arasindaki kemiyyet nisbetini ifade edir Umumiyyetle muessisenin iki nov qurulusunu umumi ve istehsal qurulusunu ferqlendirirler Muessisenin umumi qurulusu dedikde onun terkibine daxil olan hem istehsal hem de qeyri istehsal saheleri arasindaki kemiyyet nisbetleri nezerde tutulur Muessisenin istehsal qurulusu dedikde ise yalniz istehsal bolmeleri arasindaki kemiyyet nisbeti basa dusulur Muessisenin qurulusu onun tabe oldugu yuxari dovlet orqani terefinden eger ozel muessisedirse onda hemin muessisenin qurulusu tesisciler terefinden muessisedaxili bolmelerin meselen sexlerin qurulusu ise muessisenin ozu terefinden mueyyen edilir Muessisenin istehsal qurulusu ictimai emek bolgusunun esas istehsallarin diferensiallasdirilmasi ve ixtisaslasdirilmasinin derecesini eks etdirir O istehsal bolmeleri arasindaki nisbetler ve qarsiliqli elaqeler sexler ve istehsal saheleri arasinda ictimai emek bolgusu muessisenin mehsul buraxmasinda onlarin rolu haqqinda muhakime yurutmeye imkan verir Muessisenin istehsal qurulusunun ve onun deyismesinin xarakteristikasi ucun asagidaki gostericilerden istifade olunur muessisenin umumi mehsul buraxilisi hecminde ayri ayri istehsal bolmelerinin o cumleden esas sexlerin mehsul buraxilisinin xususi cekisi muessisede calisan iscilerin terkibinde bu ve ya diger istehsal bolmesinde o cumleden esas sexinde calisan iscilerin payi muessiseni esas istehsal fondlarinin umumi deyerinde ayri ayri istehsal bolmelerinin o cumleden esas sexin esas istehsal fondlarinin xususi cekisi Mehsul buraxilisi gostericisi muessisenin istehsal qurulusunu daha deqiq xarakterize edir Cunki iscilerin sayinin ve esas fondlarin hecminin artirilmasi hele mehsul buraxilisinin coxaldilmasi demek deyildir Muessisenin mehsul buraxma qabiliyyetinin artirilmasinda istehsal bolmelerinin heqiqi rolu tekce movcud iscilerin sayindan ve esas fondlarin deyerinden deyil eyni zamanda onlardan istifade seviyyesinden de xeyli derecede asilidir Belelikle gostericiler sisteminden istifade edilmesi muessisenin istehsal qurulusunda bas veren deyisiklikleri muxtelif cehetlerden qiymetlendirmeye imkan verir Muessisenin istehsal qurulusunun formalasmasi murekkeb prosesdir ve o coxsayli iqtisadi teskilati ve texniki amillerin tesiri altinda bas verir Muessisenin istehsal qurulusuna tesir eden muhum amiller asagidakilardir istehsalin hecmi artdiqca muessisenin terkibindeki hem esas istehsal hem qeyri istehsal bolmelerin sayi terkibi olcusu ve onlarda calisan iscilerin miqdari da artir ki butun bunlar da murekkeb istehsal qurulusunun olmasini teleb edir Meselen masinqayirma zavodlarinda istehsalin hecminin artmasi elave hazirliq emaletme ve yigma sex ve istehsalat sahelerinin yaradilmasini teleb edir istehsalin ixtisaslasdirilmasi ve kooperativlesdirilmesi derecesi Melumdur ki yuksek ixtisaslasdirilmis ve kooperativlesdirilmis muessiselerde istehsal qurulusu universal muessiselerde oldugundan cox sade olur Bu onunla izah edilir ki ixtisaslasdirilmis muessiselerde bir cox hisse ve qovsaqlar hemcinin yarimfabrikatlar ve komplektlesdirici memulatlar kenardan xususi ixtisaslasdirilmis zavodlardan alindigina gore onlarin muessisede hazirlanmasina ehtiyac qalmir ve bu da muessisenin bolmelerinin sayini azaltmaga imkan verir mehsulun nomenklaturu az olduqda muessisenin istehsal qurulusu sade cox olduqda ise murekkeb olur Bele ki mehsulun nomenklaturu cox olduqda elave sex ve istehsal sahelerinin yaradilmasi zerureti meydana cixir istehlak olunan xammal ve materialin novu cesidi muessisenin istehsal qurulusuna dolayi yolla tesir edir Meselen xammal ve materialin olcusu ve formasi anbar teserrufatinin sayina ve terkibine neqliyyat vasitelerinin novlerine tesir gosterir masin ve avadanliqlarin sayi terkibi ve yasi Tecrube gosterir ki muessisenin avadanliq parkinda is masin ve avadanliqlarin xususi cekisi artdiqca temir islerinin sayinin artmasina demeli muessisenin umumi qurulusunun murekkeblesmesine sebeb olur istehsala texniki xidmetin teskili seviyyesi yuksek olarsa yeni istehsala texniki xidmet ixtisaslasdirilmis muessiseler sexler ve briqadalar terefinden heyata kecirilerse onda muessisede komekci ve xidmetedici sex ve teserrufatlarin sayi azalir mehsulun xarakteri ve onun hazirlanmasi texnologiyasi ne qeder murekkeb olarsa ve onun hazirlanmasi cetin olarsa onda muessisede elave bolmelerin yaradilmasi zerureti yaranir Muessisenin istehsal qurulusu muxtelif amillerin tesiri altinda formalasir Odur ki calismaq lazimdir ki muessisenin istehsal qurulusu imkan daxilinde optimal semereli olsun Muessisenin istehsal qurulusu o halda semereli ve optimal hesab edilir ki onun bolmeleri arasinda duzgun mutenasiblik yaradilsin ve bu en az xercle daha yuksek son neticeler elde edilmesini temin etsin Istehsalin son neticeleri onun semereliliyini ictimai teleblere ve ehtiyatlara uygun gelmesini ifade edir Adeten xalq teserrufati iqtisadi rayon sahe ve muessise seviyyelerinde istehsalin son neticeleri ferqlendirilir Sex ve istehsal saheleri onlarin novleri qurulusu prinsipleriMuessisedaxili qurulusunda esas mehsul istehsaledici bolme sexdir Sexin muessisede rolu boyukdur o esas istehsal inzibati vahididir Adeten sexde eynicinsli ve teyinatli mehsullar istehsal edilir ve ona gore de bir qayda olaraq sexler texnoloji proseslerin vehdetliyi erazi butovluyu ve ixtisaslasdirilmasi ile xarakterize olunur Senaye muessiselerinde muxtelif teyinatli ve xarakterli sexler yaradilir Mehsulun hazirlanmasindaki istirakina gore muessisenin terkibine daxil olan sexler asagidaki dord qrupa bolunurler esas sexler bilavasite maddi nemetler istehsali ile mesgul olurlar Odur ki muessisenin terkibinde esas sexlerin xususi cekisi ne qeder cox olarsa bir o qeder de hemin muessisenin mehsul buraxma qabiliyyeti yuksek olar Esas sexlere misal olaraq masinqayirma zavodlarinda hazirliq emaletme ve yigma sexlerini metallurgiya kombinatlarinda domna marten prokat ve koks sexlerini toxuculuq fabriklerinde eyirici toxucu ve bezekvurma sexlerini gostermek olar komekci sexler bilavasite mehsul istehsali ile mesgul olmur lakin onlar esas sexlerin normal fealiyyet gostermeleri ucun butun zeruri seraiti yaradirlar Komekci sexlere misal olaraq alet temir model ve qeyri standart avadanliqlar hazirlayan sexleri gostermek olar xidmetedici sexler de komekci sexler kimi bilavasite mehsulun hazirlanmasinda istirak etmir lakin onlar hem esas hem de komekci sex ve teserrufatlarin normal fealiyyet gostermeleri ucun butun zeruri seraiti yaradirlar Xidmetedici sex ve teserrufatlara misal olaraq neqliyyat ve enerji sexlerini anbar teserrufatini eksperimental sexleri su techizatini ve s gostermek olar elalti sexler esas sexlerin istehsal tullantilarindan tekraren istifade edilmesi meqsedile yaradilir ve onlar muessisede hazirlanan mehsullarin maya deyerinin asagi salinmasinda muhum rol oynayirlar Bele sex teserrufatlara misal olaraq tara hazirlayan sexleri karxanalari islenmis yaglarin regenerasiyasi ile mesgul olan sexleri gostermek olar Elmi texniki tereqqinin tesiri altinda muessise miq yasinda emek bolgusu daha da derinlesir ki bu da oz eksini sexlerin qurulusunun tekmillesdirilmesinde ve onlarin qurulmasi prinsiplerinde tapir Esas istehsalin ixtisaslasdirilmasi seviyyesinden asili olaraq muessisenin sexleri asagidaki uc prinsip uzre qurulur Texnoloji prinsip uzre qurulmus sexler Esasen ferdi ve kicik seriyali istehsal seraitinde genis tetbiq edilir cunki bu zaman hazirlanan mehsullarin cox genis olur ve onlar ekser hallarda tekrarlanmir Texnoloji prinsip uzre qurulmus sexlerin bir sira ustun cehetleri vardir istehsalin ixtisaslasdirilmasinin daha da derinlesdirilmesi ucun genis imkanlar yaranir istehsala rehberlik ve texnoloji proseslerin gedisatina operativ nezaret asanlasir sadelesir movcud masin ve avadanliqlardan texnoloji alet ve tertibatlardan hemcinin maddi enerji ve emek ehtiyatlarindan semereli istifade olunur texnoloji istehsal tullantilarinin hecmi minimuma endirilir bosdayanma hallari aradan qaldirilir ve s Bununla bele texnoloji prinsip uzre qurulmus sexlerin bezi qusur cehetleri de vardir her bir sexde muxtelif nomenklaturali ve cesidli mehsullar istehsal edildiyinden masin ve avadanliqlari tez tez yeniden sazlamaq lazim gelir ki bu da coxlu vaxt itkisine sebeb olur sexlerde masin ve avadanliqlar mehsullarin hazirlanmasinin texnoloji ardicilligi uzre yerlesdirildiyinden qurasdirildigindan muxtelif nov mehsullar istehsal edildiyi hallarda emeliyyatlarin terkibi ve ardicilliginin deyisdirilmesi zerureti meydana cixir ki bu da sexdaxili yukdasimalarin hecmini coxaldir istehsal tsiklinin uzunlugunu artirir ve vaxt itkisine yol verir Her bir sex yalniz ozunun icra etdiyi emeliyyata ise xidmete cavabdeh oldugu ucun hemin sexin iscilerinin mesuliyyetini azaldir ve texnoloji intizama riayet edilmesi pozulur ve s Esya prinsipi uzre qurulmus sexler Bu sexler butov bir memulatin her hansi bir hissesini meselen avtomobilin muherrikini porsenini ve s hazirlamaq meqsedile yaradilir Bu sexin iscilerinin konkret memulat novunun hazirlanmasinda mesuliyyetini artirir Qarisiq prinsip uzre qurulmus sexler Esasen kutlevi ve iri seriyali istehsal seraitinde daha genis tetbiq edilir cunki bu zaman coxlu sayda eynicinsli mehsullar istehsal edilir ve onlarin hazirlanmasi daima tekrarlanir Muessisenin sexleri ayri ayri istehsalat sahelerinden ibaretdir Istehsal sahesi texnoloji cehetden eynicinsli emeliyyatlar isler xidmetler yerine yetiren ve ya mehsulun her hansi bir hissesini hazirlayan is yerlerinin mecmusundan ibaretdir Mehsulun hazirlanmasinda istirakina gore istehsalat saheleri uc qrupa bolunurler esas komekci xidmetedici Esas komekci ve xidmetedici istehsalat sahelerinin iqtisadi mezmunu esas komekci ve xidmetedici sexlerde oldugu kimidir Istehsalat saheleri iki prinsip uzre qurulur esya prinspipi texnoloji prinsip Bu zaman hemin bolmelerin ixtisaslasdirilmasi seviyyesi nezere alinir Ixtisaslasdirilmasi seviyyesine gore butun istehsalat saheleri uc qrupa bolunur kutlevi ve ya xususi istehsalat saheleri iri seriyali ve ya ixtisaslasdirilmis istehsalat saheleri kicik seriyali ve ya ferdi istehsalat saheleri Muessisenin semereli fealiyyetinin teskili is gostericilerinin duzgun mueyyenlesdirilmesini teleb edir hemin gostericilere esasen istehsalat bolmeleri ucun plan tapsirigi mueyyen edilir ve bu gostericilerin ucotu vasitesile onlarin fealiyyet neticeleri askara cixarilir Bu gostericiler istehsal bolmelerden sex sobe sahe briqada texnoloji prosesin teskili ve mezmunundan ve hemin bolmelerin muessisenin basqa hisseleri ile elaqesinin xususiyyetinden asilidir Hemcinin baxBiznes tarixi jurnal MenbeKemal Tosun Isletme Yonetimi Isletme Iktisadi Enstitusu Yay 120 Istanbul 1990 s 5 Mecid Axundov Muessise Iqtisadi Baki 2002 ss 119 I M Huseynova Muessisenin Iqtisadiyyati Baki Biznes Universiteti Baki 2013 s 21 27IstinadlarKicik biznese destek olu kecid Xarici kecidlerMuessiseler haqqinda AZERBAYCAN RESPUBLIKASININ QANUNU 2012 02 04 at the Wayback Machine Saytda ticaret