Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lakiya (həmçinin Lakistan; Lak: Lak, Lakral kanu, Lakku bilayat, Lakkuy) — Şərqi Avropada, Şimali Qafqazda, Dağıstandakı Lakların etnik ərazisinin adıdır. Kumux, Laki və Kulinskiy bölgələrindən ibarət Lakiyanın əsas tarixi, mədəni, mənəvi və siyasi mərkəzidir.
Ərazisi
Coğrafi mövqeyi
Lakiya şimalda və qərbdə Avariya ilə, şərqdə Darqo, cənubda isə Aqul və Rutul ilə həmsərhəddir. Qafqazın o biri tərəfində Gürcüstan və Azərbaycandır (tarixi Tsaxur krallığı da daxil olmaqla). Lakiya, ucları şimalda, bazası cənubda olan bir az yuvarlaq tərəfləri olan üçbucaqdır. Bu üçbucağın zirvəsi Tsudaxar dərəsidir. Bu üçbucağın tərəfləri Qafqaz dağlarının eninə silsilələridir. Şərq tərəfinə Karinsko-Kundi dağları, Əli dağı, Şunudağ və Kulinsko-Xosrex silsiləsi daxildir. Yaylağın qərb tərəfinə Turçidağ, Şalı silsiləsi və Arçavar silsiləsi daxildir. Rus generalı və tarixçisi Komarov(1869) yazırdı: “Lak ölkəsi, Gümükün əsas kəndindən beş kilometr aşağıda bağlı olan bir çox kanyonlardan ibarətdir; Samur vadisindən yüksək bir silsilə ilə ayrılır. Böyük Qafqaz silsiləsinə paralel olaraq, bir çox zirvələri əbədi qarla örtülmüş və onları keçmək yalnız yay aylarında mümkündür və eyni silsilələr, lakin bir qədər alçaqda, Lakları qonşularından - Kurintsi, Darginlər və Avarlardan ayırır.
Qəsəbələri
Lak və Kulinsk rayonlarında, əksəriyyəti Kazikumux Koysu hövzəsini və qolu Kulinka çayını təmsil edən göstərilən üçbucağın içərisində yerləşən təxminən 90 Lak kəndi var. Bu hövzə, dağların və kiçik silsilələrin qalxdığı böyük çayların müxtəlif qolları tərəfindən kəsilir. Çaylar, bütün kanal yatağını və dik yamacları dolduraraq, onları aşaraq, yalnız dar piyada yolları buraxırlar. Alp yaylaları orta səviyyəsi 1400-2000 metr olan dağ silsilələri arasında uzanır. Lakiyada kiçik meşələr var. Çox güman ki, heyvandarlıq üçün otlaq sahəsini artırmaq üçün kəsiliblər.
Tarixi
Antik dövrü
Lakilər uzun müddət Dağıstan dağlarında yaşamışdır. M.Kurbiyevə görə, Kumuxda IV əsrdə Lak kralı tərəfindən tikilmiş bir qala var idi. Dağıntılarda bu qalanın izlərini görmək olar: “bunlar üç metr qalınlığında, bəzi yerlərdə çılpaq, bir arabanın sərbəst keçə biləcəyi daş qala divarların, nəhəng qüllənin qalıqlarıdır. Laklar və ya Laklar dövləti (Lak dilində) Dağıstanın ən qədimlərindən biri ola bilər. Erməni tarixçisi Vardapet Yeqişe V əsrdə 11 dağ padşahının Sasani İranına qarşı müharibə apardığını bildirdi . Məlumdur ki, fəthçilər mövcud siyasi güc mərkəzlərini özlərinə tabe etdirmək istəyirdilər və belə mərkəzlərdən biri də Sasanilər üçün siyasi əhəmiyyət kəsb edən dağlıq Dağıstanda yerləşən Kumux idi. Mənbələrdə deyilir ki, İran hökmdarı I Xosrov Anuşirəvan Kumuxu ələ keçirərək "ora hökmdar təyin etdi" və "Kumux hökmdarları Nuşirvan qəbiləsindən idi". VI-VII əsrlərdə Fars hökmdarları Dağıstan hökmdarları ilə xəzərlərə qarşı birləşdilər. Bartold, Sasanilərin təkcə Dərbənd keçidini istehkamlarla bağlamadığını, həm də qonşu dağ vadilərini bağladığını, dağların hökmdarlarının Fars əyanlarının bir hissəsi olduğunu və Sasanilərdən titul və titullar aldığını yazdı .
Orta dövrü
Ərəblərin Dağıstana gəlişi laklar tarixində əhəmiyyətli bir mərhələ oldu. VIII əsrdə uzun sürən ərəb istilalarından sonra Lakiya, ərəblərin himayəçisi olan bir şamxal tərəfindən idarə edildi. Kumux, Dağıstanda ərəblərin təsir mərkəzlərindən biri idi. 778 -ci ildə Kumuxda bir katedral məscidi inşa edildi. Bahadur Qamzatoviç Malaxixanov yazırdı ki, "Kumux, insanların böyük qədim keçidində ən böyük mərhələ idi, buna görə də diqqəti özünə cəlb edirdi, ehtimal ki, ərəblərin Qafqazdakı fəthlərinin ən erkən dövründə, yönləndirilmiş şiddətli bir İslam genişləndirmə mövzusu idi. şimala. " 1240-cı ildə Kumux Monqol-Tatarlar tərəfindən tutuldu. XIII əsrin sonunda Kumux hökmdarları İslamı qəbul etdilər. XIV əsrdə Şamxal dövləti Dağıstanda aparıcı siyasi və hərbi gücə çevrildi. XV əsrdə, Şimali Qafqazda Qızıl Ordanın təsirinin süqutu ilə Şamxal Qazi-Kumux Şimali Dağıstanda öz hakimiyyətini qurdu və cənubda İran, Şirvan və Gürcüstanın ərazi genişləndirilməsinə qarşı çıxdı . XVI əsrdə Qazi-Kumux hökmdarı İranın padişah titulu ilə adlandırılmışdır. XVII əsrdə İran, Rusiya və Türkiyənin daxil olduğu Şamxal əleyhinə koalisiya Qazi-Kumux hökmdarının nüfuzunu aşağı salmağa çalışdı. 1642-ci ildə şamxal titulu Qazi-Kumuxdan Tarki'deki şamxalların qoluna keçdi .
Müasir dövrü
II Alibek Qazikumux xanlığını qurdu. Lakia, Machimi, Vitskhi, Gumuchi, Kullal, Uri-Mukarki və Bartki kimi altı mahala və ya knyazlığa bölündü. "Kat" Qazi-Kumux hakimiyyətdə idi In 1710 Surkhay-khan I consolidated Lakia into a unified state and formed a regular army. By 1725 Surkhay-khan I became the ruler of Shirvan. In 1820 Lakia became part of Russia. 1710 -cu ildə I Surxay Xan Lakiyanı vahid bir dövlətə birləşdirdi və nizami ordu qurdu. 1725 -ci ilə qədər I Surxay Xan Şirvanın hakimi oldu.1820 -ci ildə Ləkiyyə Rusiyanın tərkibinə daxil oldu. == Hökmdarları==
Şamxallar
Şahbal ibn Abdullah (740), I Bədr (1295-1304), I Əhsuvar (14-cü əsr), I Surxai (16-cı əsr), I Umal-Məhəmməd (1551), Budai İbn Umal-Məhəmməd (1566-1567), Surxai I ibn Umal-Məhəmməd (1567-1569), Çopan ibn Budai (1569-157), Surxai II ibn Çopan (1605-1614), Andiya ibn Çopan (1614-1623), Eldar ibn Surxai (1623-1635), Aydemir ibn Sultan Mahmud (1635-1640).
Xanlar
II Alibek ibn Tuçilav (1642-1700), Surxai ibn Qarai-Bek (1700-1741), Murtazali ibn Surxai (1741-1743), Məhəmməd ibn Surxai (1743-1789), Surxai ibn Məhəmməd (1789-1820), Aslan ibn Şahmərdan (1820-1836), Nütsal-Ağa ibn Aslan (1836-1836), Məhəmməd-Mirzə ibn Aslan (1836-1838), Umu Kulsum-Beke (1838-1841), Əbdürrəhman ibn Ömər (1841-1847), Ağlar ibn Ömər (1847-1859), Cəfər ibn Ağlar (1877-1877).
Dünyəvi təhsil
Məktəbləri
1861 -ci ildə Kumuxda rus dilini və hesabın əsaslarını öyrədən dünyəvi bir məktəb açıldı. 1912 -ci ilin oktyabr ayında Unchukatla və Kaya'da sırasıyla 27 və 50 şagird olan iki kişi kənd məktəbi açıldı. Bir il sonra Tsovkra və Kurklidə kişi bir sinifli məktəb açıldı. Kumuxdakı məktəb ali ibtidai məktəbə çevrildi. 19-cu əsrin əvvəllərində Dağıstan təhsil cərəyanlarının ən görkəmli nümayəndəsi, sonradan Dağıstanın liderlərindən biri olan Kumuxlu Sayed Gabiyev idi. Mədrəsə məktəbləri dünyəvi məktəblərlə paralel olaraq inkişaf etdi. 1913-cü ildə Qazi-Kumux bölgəsində təxminən 40 nəfər var idi. 1967-ci ildə Kumuxda uşaq musiqi məktəbi açıldı. İlk direktoru Mahaçqala Musiqi Kollecinin məzunu Zinaida Abakarova idi. Kumuxdakı məktəbdə fortepiano və xalq çalğı alətlərində çalmağı öyrətdilər. 1990 -cı ildə məktəbdə 6 il işləyən xoreoqrafiya şöbəsi açıldı. 1996-cı ildə məktəbə görkəmli Lak müğənnisi Məryəm Dandamaevanın adı verildi. 2003-cü ildə musiqi məktəbi zərgərlik və xoreoqrafiya şöbəsi kimi fəaliyyətə başlayan İncəsənət Məktəbinə çevrildi. Kumux "Yaramaz qızlar" xoreoqrafiya ansamblı "Gökkuşağı Yayı", "Dağıstan Ulduzları", "Bıldırcın" televiziya şoularında rayonu təmsil etdi və bir neçə ildir hər il keçirilən "Şamil Saber" müsabiqəsində 1 -ci yeri tutdu. 2006-cı ildə ansambl "Şunudağ" festival mükafatı laureatı və "Mənim evim doğma Dağıstandır" milli müsabiqəsinin III dərəcəli diplomu 2008-ci ildə Sankt-Peterburqda keçirilən V Beynəlxalq Gənc İfaçılar Müsabiqəsində aldı.
Doğma dili
Ədəbi dil 15 -ci əsrdə laklar arasında formalaşmağa başladı. 18-ci əsrin əvvəllərində "Dərbənd-ad" tarixi salnaməsi və "Hannal Murad" ("Xanın arzusu") tibbi risaləsi də daxil olmaqla bir sıra əsərlər fars və ərəb dillərindən Lak dilinə tərcümə edilmişdir. Kumuxda uşaqlara Lak savadının öyrədilməsi P.K. -nın yorulmaz əməyi sayəsində mümkün olmuşdur. Uslar P.K -nın tələbəsi və dostu idi. Uskara, Kurkli kəndinin əslidir. Abdullah Ömər. P. Uslar A. Ömərin "çox istedadlı və çalışqan, rus dilində sərbəst ünsiyyət qura biləcəyim bir gənc olduğunu yazdı. İndi heç bir çətinlik çəkmədən ana dilində yazır və bu dil haqqında qrammatik anlayış əldə etmişdir". Sovet hakimiyyəti dövründə Lak dili ədəbi dil statusu aldı və tədris və öyrənmə funksiyaları ona həvalə edildi. Lak ibtidai və orta məktəblərdə, kolleclərdə və universitetlərdə tədris dili olaraq uğurla fəaliyyət göstərir. Lak dili dərslikləri G.G. Gitinaev, Əli Kayaev, G.B. Murkelinski (daha sonra Şimali Qafqazda ilk filologiya və təbiət elmləri doktoru) və başqaları.Harun Saidov (inqilabdan sonrakı dövrün yazıçısı, b. 1891-ci ildə Vaçi kəndində, Kumux şəhərində Denikin quldurları tərəfindən vurulmuşdur. 1919) "İlçi Lak" qəzetini təsis etdi, bir sıra poetik və nəsr məqalələrinin və lak dilində ilk sosial dramın -"Kalaychital" ın müəllifi idi. "Lak Chunguranın Səsləri" (1927) və "Xalq" romanı kimi şeirlər toplusunu yazdı. Oktyabrdan sonrakı dövrdə (1917) Lak şairləri Əhməd Karadi, Zak-Zadə (Kürdi), Xəlil İbrahim, Bayram Əliyev, Abakar Mudunov və Maqomed Başayev idi. Qadis Hacıyev və Müeddin (Murad) Çarin Puşkinin, Lermontovun, Heinenin, Şekspirin və s.
Mədəniyyəti
Sənətkarlıq
Laklar mədəniyyəti, qədim əsrlərin dərinliklərində, eləcə də müasir ənənələrə söykənən folklor və sənətkarlıqlarla zəngindir. Arxeoloji dəlillər, eramızdan əvvəl 1 -ci minilliyin ortalarından Kumuxda və ətraflarında metal emalının mövcud olduğunu göstərir. Qiymətli metalların əl işi üsulu ilə işlənməsi sənəti Qafqazın bir çox xalqları arasında və daha az Laklar arasında geniş yayılmışdır. Məsələn, Qazıkumux bölgəsində 100 kənddən 55 -i qızıl və gümüş emalı ilə məşğul idi. Kumux, Hurukra, Unchukatl, Kai Kurkli, Nitsovkra, Duçi, Çitur, Çurtax, Çara və s. kimi bir çox Lak şəhərləri zərgərlik mərkəzləri idi. Tədqiqatçılar eksponat nümunələrinin zərifliyi və müxtəlif əşyaları gümüş, qızıl, fil sümüyü və emaye ilə bəzəməkdə yüksək bacarığı ilə Kumuxu (Qazi-Kumux) fərqləndirdilər. Lak silah ustaları, Çarqada (17-18 əsr), Akievs (18 əsr), Quzunovlar (17-19, 20 əsrin əvvəlləri) və Malla-Umarovlar (17-20) kimi məşhur ailələri ilə Qafqazın ən yaxşılarından biri hesab olunurdu). 1886-cı ildə Qazi-Kumux mahalında 608 gümüşçü və 276 dəmirçi vardı.
Teatr
Dağıstanda E.Kapiyev adına Lak Dövlət Musiqi və Dram Teatrında 1914-cü ildə açılan Lak ziyalıları Kumuxun həvəskar dərnəyi fəaliyyət göstərir. 1920-ci ildə teatr Səid Qabiyev adına Sovet Teatrı adlandırıldı. Teatrın qurucuları İ.Baluqov, A.Cəlalov, A.Əliyev, Günaşev, Q.Buğanov, X. Sultanov, A.Hüseynov, M. Ramazanov idi. 2001-ci ildə M. Əliyevin "Partiya-Patima" tamaşası teatr sənəti sahəsində Dövlət Respublika Mükafatını aldı.
Mərasimləri
2002-ci ildə Lakski rayonu 80 illik yubileyini qeyd etdi. Dağıstan Respublikası Baş nazirinin birinci müavini Muxtar Məcidov, pilot-kosmonavt, Sovet İttifaqı və Dövlət Dumasının Qəhrəmanı Musa Manarov, Rusiya NBRD Bankının sədri Sirajudinov İlyasov, Dağıstanın şəhər və rayonlarının idarə rəhbərləri iştirak etdilər. qeyd etmələr. bir çox digər tanınmış Lak mahnıları da dəvət olunmuşdu. Yubiley münasibətilə təbrik etmək üçün Yuri İsmayılovun başçılıq etdiyi Ağul bölgəsindən bir heyət gəldi. Lakski rayon bələdiyyə dairəsinin başçısı Yusup Maqomedov demişdir: "Lakiya dağlıq Dağıstanın mərkəzi hissəsində bənzərsiz bir quruluşdur". R.Gəmzətov adına Milli Kitabxanada Musanip Uvaisovun "Ləkiyə" kitabının təqdimatı keçirildi. Təqdimatda ziyalılar, elm adamları, Dağıstanın görkəmli mədəniyyət, incəsənət, elm və təhsil xadimləri iştirak etdilər .
Həmçinin bax
İstinadlar
- Names as "Lakia", "Lakistan", "Lak", "Lakral kanu", "Lakkuy" and "Lakku bilayat", identically mean the "Lak" territory.
- Исмей-Гаджи Гусейнов. Лаки в истории Дагестана (VI—XX века). Кавказский Узел / Энциклопедия.
- С. К. Каммаев. Легендарная Лакия: Краткий энциклопедический справочник о Лакии и лакцах. Т.1 — Махачкала: Тип. ДНЦ РАН, 2007.
- Односельчане.ru, 2009-2011.
- М. Курбиев. Монголы в Лакии. РИА Дагеста, 04.01.2009.
- Елише. О Вардане и Армянской войне. (перевод И. А. Орбели) Ереван, 1957, с. 136.
- Тарихи Дербенд-наме. Историч. хроника / Под ред. М. Алиханова-Аварского, вступ. ст. и комментарии А. Р. Шихсаидова. — Махачкала, ИД «Эпоха», 2007.
- М. Г. Магомедов. «История аварцев» Махачкала, МО РФ ДГУ, 2005.
- Б. Г. Малачиханов. К вопросу о хазарском Семендере в Дагестане. — УЗ ИИЯЛ. Т. XIV. Махачкала. 1965. С. 181.
- Али Каяев. Материалы по истории лаков. Рук. фонд. ИИЯЛ, д. 1642. Л. 263.
- Б. Г. Алиев, М. С. Умаханов. Дагестан в XV—XVI вв. — ИИАЭ ДНЦ РАН. Махачкала, 2004.
- Шамхалы тарковские, ССКГ. 1868. Вып. 1. С. 58.
- См. Р. Маршаев, Б. Бутаев. Указ. соч.
- Дорогой надежды к возрождению: Лакскому району - 80 лет. Вести Агула. Выпуск № 40 (5748).
- Дагестанская Правда. № 8. 08.09.2009.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lakiya hemcinin Lakistan Lak Lak Lakral kanu Lakku bilayat Lakkuy Serqi Avropada Simali Qafqazda Dagistandaki Laklarin etnik erazisinin adidir Kumux Laki ve Kulinskiy bolgelerinden ibaret Lakiyanin esas tarixi medeni menevi ve siyasi merkezidir Cenubi Dagistanda Lakiya erazisini parlaq qirmizi rengde gosteren xerite ErazisiCografi movqeyi Lakiya simalda ve qerbde Avariya ile serqde Darqo cenubda ise Aqul ve Rutul ile hemserheddir Qafqazin o biri terefinde Gurcustan ve Azerbaycandir tarixi Tsaxur kralligi da daxil olmaqla Lakiya uclari simalda bazasi cenubda olan bir az yuvarlaq terefleri olan ucbucaqdir Bu ucbucagin zirvesi Tsudaxar deresidir Bu ucbucagin terefleri Qafqaz daglarinin enine silsileleridir Serq terefine Karinsko Kundi daglari Eli dagi Sunudag ve Kulinsko Xosrex silsilesi daxildir Yaylagin qerb terefine Turcidag Sali silsilesi ve Arcavar silsilesi daxildir Rus generali ve tarixcisi Komarov 1869 yazirdi Lak olkesi Gumukun esas kendinden bes kilometr asagida bagli olan bir cox kanyonlardan ibaretdir Samur vadisinden yuksek bir silsile ile ayrilir Boyuk Qafqaz silsilesine paralel olaraq bir cox zirveleri ebedi qarla ortulmus ve onlari kecmek yalniz yay aylarinda mumkundur ve eyni silsileler lakin bir qeder alcaqda Laklari qonsularindan Kurintsi Darginler ve Avarlardan ayirir QesebeleriLak ve Kulinsk rayonlarinda ekseriyyeti Kazikumux Koysu hovzesini ve qolu Kulinka cayini temsil eden gosterilen ucbucagin icerisinde yerlesen texminen 90 Lak kendi var Bu hovze daglarin ve kicik silsilelerin qalxdigi boyuk caylarin muxtelif qollari terefinden kesilir Caylar butun kanal yatagini ve dik yamaclari dolduraraq onlari asaraq yalniz dar piyada yollari buraxirlar Alp yaylalari orta seviyyesi 1400 2000 metr olan dag silsileleri arasinda uzanir Lakiyada kicik meseler var Cox guman ki heyvandarliq ucun otlaq sahesini artirmaq ucun kesilibler TarixiTarixi kontekstde istifade edilen Laks bayragiAntik dovru Lakiler uzun muddet Dagistan daglarinda yasamisdir M Kurbiyeve gore Kumuxda IV esrde Lak krali terefinden tikilmis bir qala var idi Dagintilarda bu qalanin izlerini gormek olar bunlar uc metr qalinliginda bezi yerlerde cilpaq bir arabanin serbest kece bileceyi das qala divarlarin neheng qullenin qaliqlaridir Laklar ve ya Laklar dovleti Lak dilinde Dagistanin en qedimlerinden biri ola biler Ermeni tarixcisi Vardapet Yeqise V esrde 11 dag padsahinin Sasani Iranina qarsi muharibe apardigini bildirdi Melumdur ki fethciler movcud siyasi guc merkezlerini ozlerine tabe etdirmek isteyirdiler ve bele merkezlerden biri de Sasaniler ucun siyasi ehemiyyet kesb eden dagliq Dagistanda yerlesen Kumux idi Menbelerde deyilir ki Iran hokmdari I Xosrov Anusirevan Kumuxu ele kecirerek ora hokmdar teyin etdi ve Kumux hokmdarlari Nusirvan qebilesinden idi VI VII esrlerde Fars hokmdarlari Dagistan hokmdarlari ile xezerlere qarsi birlesdiler Bartold Sasanilerin tekce Derbend kecidini istehkamlarla baglamadigini hem de qonsu dag vadilerini bagladigini daglarin hokmdarlarinin Fars eyanlarinin bir hissesi oldugunu ve Sasanilerden titul ve titullar aldigini yazdi Orta dovru Ereblerin Dagistana gelisi laklar tarixinde ehemiyyetli bir merhele oldu VIII esrde uzun suren ereb istilalarindan sonra Lakiya ereblerin himayecisi olan bir samxal terefinden idare edildi Kumux Dagistanda ereblerin tesir merkezlerinden biri idi 778 ci ilde Kumuxda bir katedral mescidi insa edildi Bahadur Qamzatovic Malaxixanov yazirdi ki Kumux insanlarin boyuk qedim kecidinde en boyuk merhele idi buna gore de diqqeti ozune celb edirdi ehtimal ki ereblerin Qafqazdaki fethlerinin en erken dovrunde yonlendirilmis siddetli bir Islam genislendirme movzusu idi simala 1240 ci ilde Kumux Monqol Tatarlar terefinden tutuldu XIII esrin sonunda Kumux hokmdarlari Islami qebul etdiler XIV esrde Samxal dovleti Dagistanda aparici siyasi ve herbi guce cevrildi XV esrde Simali Qafqazda Qizil Ordanin tesirinin suqutu ile Samxal Qazi Kumux Simali Dagistanda oz hakimiyyetini qurdu ve cenubda Iran Sirvan ve Gurcustanin erazi genislendirilmesine qarsi cixdi XVI esrde Qazi Kumux hokmdari Iranin padisah titulu ile adlandirilmisdir XVII esrde Iran Rusiya ve Turkiyenin daxil oldugu Samxal eleyhine koalisiya Qazi Kumux hokmdarinin nufuzunu asagi salmaga calisdi 1642 ci ilde samxal titulu Qazi Kumuxdan Tarki deki samxallarin qoluna kecdi Muasir dovru II Alibek Qazikumux xanligini qurdu Lakia Machimi Vitskhi Gumuchi Kullal Uri Mukarki ve Bartki kimi alti mahala ve ya knyazliga bolundu Kat Qazi Kumux hakimiyyetde idi In 1710 Surkhay khan I consolidated Lakia into a unified state and formed a regular army By 1725 Surkhay khan I became the ruler of Shirvan In 1820 Lakia became part of Russia 1710 cu ilde I Surxay Xan Lakiyani vahid bir dovlete birlesdirdi ve nizami ordu qurdu 1725 ci ile qeder I Surxay Xan Sirvanin hakimi oldu 1820 ci ilde Lekiyye Rusiyanin terkibine daxil oldu Hokmdarlari Samxallar Sahbal ibn Abdullah 740 I Bedr 1295 1304 I Ehsuvar 14 cu esr I Surxai 16 ci esr I Umal Mehemmed 1551 Budai Ibn Umal Mehemmed 1566 1567 Surxai I ibn Umal Mehemmed 1567 1569 Copan ibn Budai 1569 157 Surxai II ibn Copan 1605 1614 Andiya ibn Copan 1614 1623 Eldar ibn Surxai 1623 1635 Aydemir ibn Sultan Mahmud 1635 1640 Xanlar II Alibek ibn Tucilav 1642 1700 Surxai ibn Qarai Bek 1700 1741 Murtazali ibn Surxai 1741 1743 Mehemmed ibn Surxai 1743 1789 Surxai ibn Mehemmed 1789 1820 Aslan ibn Sahmerdan 1820 1836 Nutsal Aga ibn Aslan 1836 1836 Mehemmed Mirze ibn Aslan 1836 1838 Umu Kulsum Beke 1838 1841 Ebdurrehman ibn Omer 1841 1847 Aglar ibn Omer 1847 1859 Cefer ibn Aglar 1877 1877 Dunyevi tehsilMektebleri 1861 ci ilde Kumuxda rus dilini ve hesabin esaslarini oyreden dunyevi bir mekteb acildi 1912 ci ilin oktyabr ayinda Unchukatla ve Kaya da sirasiyla 27 ve 50 sagird olan iki kisi kend mektebi acildi Bir il sonra Tsovkra ve Kurklide kisi bir sinifli mekteb acildi Kumuxdaki mekteb ali ibtidai mektebe cevrildi 19 cu esrin evvellerinde Dagistan tehsil cereyanlarinin en gorkemli numayendesi sonradan Dagistanin liderlerinden biri olan Kumuxlu Sayed Gabiyev idi Medrese mektebleri dunyevi mekteblerle paralel olaraq inkisaf etdi 1913 cu ilde Qazi Kumux bolgesinde texminen 40 nefer var idi 1967 ci ilde Kumuxda usaq musiqi mektebi acildi Ilk direktoru Mahacqala Musiqi Kollecinin mezunu Zinaida Abakarova idi Kumuxdaki mektebde fortepiano ve xalq calgi aletlerinde calmagi oyretdiler 1990 ci ilde mektebde 6 il isleyen xoreoqrafiya sobesi acildi 1996 ci ilde mektebe gorkemli Lak mugennisi Meryem Dandamaevanin adi verildi 2003 cu ilde musiqi mektebi zergerlik ve xoreoqrafiya sobesi kimi fealiyyete baslayan Incesenet Mektebine cevrildi Kumux Yaramaz qizlar xoreoqrafiya ansambli Gokkusagi Yayi Dagistan Ulduzlari Bildircin televiziya soularinda rayonu temsil etdi ve bir nece ildir her il kecirilen Samil Saber musabiqesinde 1 ci yeri tutdu 2006 ci ilde ansambl Sunudag festival mukafati laureati ve Menim evim dogma Dagistandir milli musabiqesinin III dereceli diplomu 2008 ci ilde Sankt Peterburqda kecirilen V Beynelxalq Genc Ifacilar Musabiqesinde aldi Dogma dili Edebi dil 15 ci esrde laklar arasinda formalasmaga basladi 18 ci esrin evvellerinde Derbend ad tarixi salnamesi ve Hannal Murad Xanin arzusu tibbi risalesi de daxil olmaqla bir sira eserler fars ve ereb dillerinden Lak diline tercume edilmisdir Kumuxda usaqlara Lak savadinin oyredilmesi P K nin yorulmaz emeyi sayesinde mumkun olmusdur Uslar P K nin telebesi ve dostu idi Uskara Kurkli kendinin eslidir Abdullah Omer P Uslar A Omerin cox istedadli ve calisqan rus dilinde serbest unsiyyet qura bileceyim bir genc oldugunu yazdi Indi hec bir cetinlik cekmeden ana dilinde yazir ve bu dil haqqinda qrammatik anlayis elde etmisdir Sovet hakimiyyeti dovrunde Lak dili edebi dil statusu aldi ve tedris ve oyrenme funksiyalari ona hevale edildi Lak ibtidai ve orta mekteblerde kolleclerde ve universitetlerde tedris dili olaraq ugurla fealiyyet gosterir Lak dili derslikleri G G Gitinaev Eli Kayaev G B Murkelinski daha sonra Simali Qafqazda ilk filologiya ve tebiet elmleri doktoru ve basqalari Harun Saidov inqilabdan sonraki dovrun yazicisi b 1891 ci ilde Vaci kendinde Kumux seherinde Denikin quldurlari terefinden vurulmusdur 1919 Ilci Lak qezetini tesis etdi bir sira poetik ve nesr meqalelerinin ve lak dilinde ilk sosial dramin Kalaychital in muellifi idi Lak Chunguranin Sesleri 1927 ve Xalq romani kimi seirler toplusunu yazdi Oktyabrdan sonraki dovrde 1917 Lak sairleri Ehmed Karadi Zak Zade Kurdi Xelil Ibrahim Bayram Eliyev Abakar Mudunov ve Maqomed Basayev idi Qadis Haciyev ve Mueddin Murad Carin Puskinin Lermontovun Heinenin Sekspirin ve s MedeniyyetiSenetkarliq Laklar medeniyyeti qedim esrlerin derinliklerinde elece de muasir enenelere soykenen folklor ve senetkarliqlarla zengindir Arxeoloji deliller eramizdan evvel 1 ci minilliyin ortalarindan Kumuxda ve etraflarinda metal emalinin movcud oldugunu gosterir Qiymetli metallarin el isi usulu ile islenmesi seneti Qafqazin bir cox xalqlari arasinda ve daha az Laklar arasinda genis yayilmisdir Meselen Qazikumux bolgesinde 100 kendden 55 i qizil ve gumus emali ile mesgul idi Kumux Hurukra Unchukatl Kai Kurkli Nitsovkra Duci Citur Curtax Cara ve s kimi bir cox Lak seherleri zergerlik merkezleri idi Tedqiqatcilar eksponat numunelerinin zerifliyi ve muxtelif esyalari gumus qizil fil sumuyu ve emaye ile bezemekde yuksek bacarigi ile Kumuxu Qazi Kumux ferqlendirdiler Lak silah ustalari Carqada 17 18 esr Akievs 18 esr Quzunovlar 17 19 20 esrin evvelleri ve Malla Umarovlar 17 20 kimi meshur aileleri ile Qafqazin en yaxsilarindan biri hesab olunurdu 1886 ci ilde Qazi Kumux mahalinda 608 gumuscu ve 276 demirci vardi Teatr Dagistanda E Kapiyev adina Lak Dovlet Musiqi ve Dram Teatrinda 1914 cu ilde acilan Lak ziyalilari Kumuxun heveskar derneyi fealiyyet gosterir 1920 ci ilde teatr Seid Qabiyev adina Sovet Teatri adlandirildi Teatrin quruculari I Baluqov A Celalov A Eliyev Gunasev Q Buganov X Sultanov A Huseynov M Ramazanov idi 2001 ci ilde M Eliyevin Partiya Patima tamasasi teatr seneti sahesinde Dovlet Respublika Mukafatini aldi Merasimleri 2002 ci ilde Lakski rayonu 80 illik yubileyini qeyd etdi Dagistan Respublikasi Bas nazirinin birinci muavini Muxtar Mecidov pilot kosmonavt Sovet Ittifaqi ve Dovlet Dumasinin Qehremani Musa Manarov Rusiya NBRD Bankinin sedri Sirajudinov Ilyasov Dagistanin seher ve rayonlarinin idare rehberleri istirak etdiler qeyd etmeler bir cox diger taninmis Lak mahnilari da devet olunmusdu Yubiley munasibetile tebrik etmek ucun Yuri Ismayilovun basciliq etdiyi Agul bolgesinden bir heyet geldi Lakski rayon belediyye dairesinin bascisi Yusup Maqomedov demisdir Lakiya dagliq Dagistanin merkezi hissesinde benzersiz bir qurulusdur R Gemzetov adina Milli Kitabxanada Musanip Uvaisovun Lekiye kitabinin teqdimati kecirildi Teqdimatda ziyalilar elm adamlari Dagistanin gorkemli medeniyyet incesenet elm ve tehsil xadimleri istirak etdiler Hemcinin baxDagistanIstinadlarNames as Lakia Lakistan Lak Lakral kanu Lakkuy and Lakku bilayat identically mean the Lak territory Ismej Gadzhi Gusejnov Laki v istorii Dagestana VI XX veka Kavkazskij Uzel Enciklopediya S K Kammaev Legendarnaya Lakiya Kratkij enciklopedicheskij spravochnik o Lakii i lakcah T 1 Mahachkala Tip DNC RAN 2007 Odnoselchane ru 2009 2011 M Kurbiev Mongoly v Lakii RIA Dagesta 04 01 2009 Elishe O Vardane i Armyanskoj vojne perevod I A Orbeli Erevan 1957 s 136 Tarihi Derbend name Istorich hronika Pod red M Alihanova Avarskogo vstup st i kommentarii A R Shihsaidova Mahachkala ID Epoha 2007 M G Magomedov Istoriya avarcev Mahachkala MO RF DGU 2005 B G Malachihanov K voprosu o hazarskom Semendere v Dagestane UZ IIYaL T XIV Mahachkala 1965 S 181 Ali Kayaev Materialy po istorii lakov Ruk fond IIYaL d 1642 L 263 B G Aliev M S Umahanov Dagestan v XV XVI vv IIAE DNC RAN Mahachkala 2004 Shamhaly tarkovskie SSKG 1868 Vyp 1 S 58 Sm R Marshaev B Butaev Ukaz soch Dorogoj nadezhdy k vozrozhdeniyu Lakskomu rajonu 80 let Vesti Agula Vypusk 40 5748 Dagestanskaya Pravda 8 08 09 2009