Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kök hüceyrələr başqa cür hüceyrələrə differsiasiya edə bilən hüceyrələrə deyilir. Onlar həmçinin bölünərək özlərinə bənzər kök hüceyrələr yarada bilərlər. Bu hüceyrələr həmçinin sütun və ya kötük hüceyrələri də adlanır. Sütun hüceyrələrin texnologiyası hüceyrələrin inkişafı və differensiasiyası proseslərinin qəbul olunmuş ənənəvi formasından tamamilə fərqlənir. Bu hüceyrələr vasitəsilə ayrı-ayrı hüceyrələrin, toxumaların və hətta tam bir orqanizmin klonlaşdırılması mümkündür.
Normal kök hüceyrələrində telomeraza fəallığı vardır.
Tarixi
Kök hüceyrələrin öyrənilməsi təqribən 40 il bundan əvvəl başlamışdır.
1978: İnsanın göbək ciyəsindən alınmış qanda kök hüceyrələri kəşf olundu.
1981: Siçanın erkən embrion mərhələsindən ilk dəfə embrional kök hüceyrələri alındı.
1995: İlk dəfə primatlardan kök hüceyrələr alındı.
1998: Siçanlardan alınan kök hüceyrələrinin uzunmüddətli və dərin araşdırılmasından sonra insan embrionlarından kök hüceyrələrinin alınması və laboratoriya şəraitində çoxaldılması üsulları işlənib hazırlandı.
2006: Artıq differensiasiya olunmuş hüceyrələrin "yenidən proqramlaşdırılması" vasitəsilə kök hüceyrələrə çevrilməsi texnologiyası hazırlandı. Bu hüceyrələr Məcburi Pluripotent Kök Hüceyrələri (iPSC) adlandırıldı.
Növləri
Məməlilərdə kök hüceyrələrinin iki növü mövcuddur:
- Embrional Kök Hüceyrələri (ESC)
- Somatik Kök Hüceyrələri (ASC)
Embrional kök hüceyrələri ən universal hüceyrələrdir. Onlar orqanizmin inkişafının ilkin mərhələlərində yaranır və bütün toxumaların hüceyrələrinə çevrilə bilir. Bu xüsusiyyət omnipotentlik adlanır və orqanizm inkişaf etdikcə tədricən itir.
Orqanizm yaşlandıqca bu hüceyrələr differensiasiya olunur, lakin onların orqanizmində az miqdarda kök hüceyrələri qalır. Bu hüceyrələr somatik kök hüceyrələri adlanır. Yaşlı orqanizmdəki qismən yetişmiş belə hüceyrələrin bəziləri sürətlə yetişərək lazım olan hüceyrə tipinə çevrilə bilən blast hüceyrələrdir. Bu hüceyrələr aid olduqları toxuma və ya orqanın adı ilə adlandırılırlar:
- Beyində — Neyroblastlar
- Sümükdə — Osteoblastlar
- Əzələdə — Mioblastlar
- Qalxanabənzər vəzidə — Timositlər
- Melanositlərdə — Melanoblast
- Limfositlərdə — Limfoblast
- Damarlarda — Angioblast və s.
Xüsusiyyətləri
Kök hüceyrələrinin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
- İxtisaslaşmamış, totipotent hüceyrələrdir. İnsan bədənini formalaşdıran 220 tip hüceyrənin hər birinə differensiasiya edə bilər.
- İxtisaslaşmadığı müddət çox uzun müddət bölünüb çoxala bilər. Hər bölünmə nəticəsində iki eyni kök hüceyrə əmələ gətirir. Buna telomeraza fəallığı deyilir. Bu xüsusiyyət həmçinin cinsiyyət və şiş (xərçəng) hüceyrələrinə də aiddir.
- Houminq xüsusiyyətləri var. Yəni orqanizmə daxil edildikdə zədələnmiş zonanı tapır, orada toplanır və itirilmiş funksiyanı yerinə yetirir.
- Sütun hüceyrələrinin universallığını təmin edən amillər nüvədə yox, sitoplazmada yerləşir. Bu rüşeymin ilkin inkişaf mərhələsində bütün 3 min m-RNT-nin həddən artıq sintezi ilə bağlıdır.
- Yaşlı orqanizmlərdəki somatik kök hüceyrələri reparativ regenerasiya prosesini təmin edir. Cavan orqanizmdə onların sayı çox, yaşlı orqanizmdə isə az olur.
- Nəzarətdən çıxan patoloji prosesləri (allergiyalar, onkoloji xəstəliklər, qocalma) ləngidir.
Sütun hüceyrələrinin mənbəyi ziqotdur. Ziqot totipotent hüceyrədir və ilk bölünmələrində öz totipotentliyini saxlayır. Daha sonra ondan omnipotent və multipotent (blast) kök hüceyrələri yaranır. Onlar isə differensiasiya edərək sonra unipotent toxuma hüceyrələrinə çevrilirlər.
Alınması, çoxaldılması və saxlanması
Embrional kök hüceyrələrinin ilkin kulturası blastosista hüceyrələrindən və implantasiyadan sonrakı dövrdə rüşeymin ilkin cinsiyyət hüceyrələrindən alınır. Embrional fibroblastların qidalı qatında yerləşdirilən zaman bu hüceyrələr differensiasiya olunmamış şəkildə 3–12 ay ərzində qalır. Onlar bir neçə dəfə dondurulub əridilsə də öz xüsusiyyətlərini saxlayırlar.
Embrional kök hüceyrələrinin sabit hüceyrə xətlərinin alınması üçün isə insanın süni mayalanma nəticəsində əmələ gəlmiş blastosistalarından istifadə olunur. Belə blastosistaların mayalanmadan 4–6 gün sonra ayrılması daha məqsədəuyğundur. İnsan embrionunun hüceyrələrinə əvvəlcə pronaza fermenti ilə təsir edib blastosistaların şəffaf örtüyünü əridirlər, sonra isə komplement-lizis asılılıq metodu ilə trofoblastlar kənarlaşdırılır. Daxili hüceyrə kütləsi böyümə amili rolunu oynayan fibroblastların kulturasına keçirilir. Bu mühitə köçürülmüş hüceyrə xətləri praktik olaraq sonsuz sayda bölünə bilirlər. Hal-hazırda müxtəlif ölkələrin laboratoriyalarında embrional kök hüceyrələrinin 150-yə qədər xətləri alınmışdır.
Alınmış kök hüceyrələrin saxlanılması üçün isə bu hüceyrələr çox aşağı temperaturlarda dondurulur. Artıq bəzi şirkətlər tərəfindən kök hüceyrələrinin saxlanması xidməti göstərilir.
Tibbdə tətbiqi ilə bağlı problemlər
Kök hüceyrələrinin tibbdə genişmiqyaslı tətbiqinin başlanması üçün bu hüceyrələrlə bağlı bəzi problemlər aradan qaldırılmalıdır:
- Sütun hüceyrələrinin sayı çox olmalı və bütün klinikalarda istifadə olunmalıdır;
- Onlarda differensiasiyanın ciddi istiqaməti və spesifikliyi olmalıdır;
- Sütun hüceyrələri resipientin orqanizmində yaşama qabiliyyətini saxlamalıdır;
- Transplantasiyadan sonra sütun hüceyrələri resipientin toxuması ilə birləşməlidir;
- Transplantat resipientin bütün ömrü boyu fəaliyyət göstərməlidir;
- Transplantat resipientin orqanizminə hər hansı ziyan vurmamalıdır;
- Qopmanın immun reaksiyası baş verməməlidir.
Müasir təbabətin imkanları daxilində sütun hüceyrələrindən istifadə etməklə bir sıra xəstəliklərin terapiyasında artıq müsbət nəticələr əldə edilmişdir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- "Tibbi biologiya və genetika" II cild C. Ə. Nəcəfov, R. Ə. Əliyev, Ə. P. Əzizov — Bakı, "Müəllim" nəşriyyatı, 2010.
- Nebraska Universiteti Tibbi Mərkəzi — "History of Stem Cell Use".
- Vikipediya Stem Cells, Precursor Cell
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kok huceyreler basqa cur huceyrelere differsiasiya ede bilen huceyrelere deyilir Onlar hemcinin bolunerek ozlerine benzer kok huceyreler yarada bilerler Bu huceyreler hemcinin sutun ve ya kotuk huceyreleri de adlanir Sutun huceyrelerin texnologiyasi huceyrelerin inkisafi ve differensiasiyasi proseslerinin qebul olunmus enenevi formasindan tamamile ferqlenir Bu huceyreler vasitesile ayri ayri huceyrelerin toxumalarin ve hetta tam bir orqanizmin klonlasdirilmasi mumkundur Sicanin embrional kok huceyreleri Normal kok huceyrelerinde telomeraza fealligi vardir Insanin kok huceyreleriTarixiKok huceyrelerin oyrenilmesi teqriben 40 il bundan evvel baslamisdir 1978 Insanin gobek ciyesinden alinmis qanda kok huceyreleri kesf olundu 1981 Sicanin erken embrion merhelesinden ilk defe embrional kok huceyreleri alindi 1995 Ilk defe primatlardan kok huceyreler alindi 1998 Sicanlardan alinan kok huceyrelerinin uzunmuddetli ve derin arasdirilmasindan sonra insan embrionlarindan kok huceyrelerinin alinmasi ve laboratoriya seraitinde coxaldilmasi usullari islenib hazirlandi 2006 Artiq differensiasiya olunmus huceyrelerin yeniden proqramlasdirilmasi vasitesile kok huceyrelere cevrilmesi texnologiyasi hazirlandi Bu huceyreler Mecburi Pluripotent Kok Huceyreleri iPSC adlandirildi NovleriInsanin embrional kok huceyreleri Memelilerde kok huceyrelerinin iki novu movcuddur Embrional Kok Huceyreleri ESC Somatik Kok Huceyreleri ASC Embrional kok huceyreleri en universal huceyrelerdir Onlar orqanizmin inkisafinin ilkin merhelelerinde yaranir ve butun toxumalarin huceyrelerine cevrile bilir Bu xususiyyet omnipotentlik adlanir ve orqanizm inkisaf etdikce tedricen itir Orqanizm yaslandiqca bu huceyreler differensiasiya olunur lakin onlarin orqanizminde az miqdarda kok huceyreleri qalir Bu huceyreler somatik kok huceyreleri adlanir Yasli orqanizmdeki qismen yetismis bele huceyrelerin bezileri suretle yetiserek lazim olan huceyre tipine cevrile bilen blast huceyrelerdir Bu huceyreler aid olduqlari toxuma ve ya orqanin adi ile adlandirilirlar Beyinde Neyroblastlar Sumukde Osteoblastlar Ezelede Mioblastlar Qalxanabenzer vezide Timositler Melanositlerde Melanoblast Limfositlerde Limfoblast Damarlarda Angioblast ve s XususiyyetleriKok huceyrelerinin universalligi Kok huceyrelerinin esas xususiyyetleri bunlardir Ixtisaslasmamis totipotent huceyrelerdir Insan bedenini formalasdiran 220 tip huceyrenin her birine differensiasiya ede biler Ixtisaslasmadigi muddet cox uzun muddet bolunub coxala biler Her bolunme neticesinde iki eyni kok huceyre emele getirir Buna telomeraza fealligi deyilir Bu xususiyyet hemcinin cinsiyyet ve sis xerceng huceyrelerine de aiddir Houminq xususiyyetleri var Yeni orqanizme daxil edildikde zedelenmis zonani tapir orada toplanir ve itirilmis funksiyani yerine yetirir Sutun huceyrelerinin universalligini temin eden amiller nuvede yox sitoplazmada yerlesir Bu ruseymin ilkin inkisaf merhelesinde butun 3 min m RNT nin hedden artiq sintezi ile baglidir Yasli orqanizmlerdeki somatik kok huceyreleri reparativ regenerasiya prosesini temin edir Cavan orqanizmde onlarin sayi cox yasli orqanizmde ise az olur Nezaretden cixan patoloji prosesleri allergiyalar onkoloji xestelikler qocalma lengidir Sutun huceyrelerinin menbeyi ziqotdur Ziqot totipotent huceyredir ve ilk bolunmelerinde oz totipotentliyini saxlayir Daha sonra ondan omnipotent ve multipotent blast kok huceyreleri yaranir Onlar ise differensiasiya ederek sonra unipotent toxuma huceyrelerine cevrilirler Alinmasi coxaldilmasi ve saxlanmasiEmbrional kok huceyrelerinin ilkin kulturasi blastosista huceyrelerinden ve implantasiyadan sonraki dovrde ruseymin ilkin cinsiyyet huceyrelerinden alinir Embrional fibroblastlarin qidali qatinda yerlesdirilen zaman bu huceyreler differensiasiya olunmamis sekilde 3 12 ay erzinde qalir Onlar bir nece defe dondurulub eridilse de oz xususiyyetlerini saxlayirlar Embrional kok huceyrelerinin sabit huceyre xetlerinin alinmasi ucun ise insanin suni mayalanma neticesinde emele gelmis blastosistalarindan istifade olunur Bele blastosistalarin mayalanmadan 4 6 gun sonra ayrilmasi daha meqsedeuygundur Insan embrionunun huceyrelerine evvelce pronaza fermenti ile tesir edib blastosistalarin seffaf ortuyunu eridirler sonra ise komplement lizis asililiq metodu ile trofoblastlar kenarlasdirilir Daxili huceyre kutlesi boyume amili rolunu oynayan fibroblastlarin kulturasina kecirilir Bu muhite kocurulmus huceyre xetleri praktik olaraq sonsuz sayda bolune bilirler Hal hazirda muxtelif olkelerin laboratoriyalarinda embrional kok huceyrelerinin 150 ye qeder xetleri alinmisdir Alinmis kok huceyrelerin saxlanilmasi ucun ise bu huceyreler cox asagi temperaturlarda dondurulur Artiq bezi sirketler terefinden kok huceyrelerinin saxlanmasi xidmeti gosterilir Tibbde tetbiqi ile bagli problemlerKok huceyrelerinin potensial tetbiq saheleri Kok huceyrelerinin tibbde genismiqyasli tetbiqinin baslanmasi ucun bu huceyrelerle bagli bezi problemler aradan qaldirilmalidir Sutun huceyrelerinin sayi cox olmali ve butun klinikalarda istifade olunmalidir Onlarda differensiasiyanin ciddi istiqameti ve spesifikliyi olmalidir Sutun huceyreleri resipientin orqanizminde yasama qabiliyyetini saxlamalidir Transplantasiyadan sonra sutun huceyreleri resipientin toxumasi ile birlesmelidir Transplantat resipientin butun omru boyu fealiyyet gostermelidir Transplantat resipientin orqanizmine her hansi ziyan vurmamalidir Qopmanin immun reaksiyasi bas vermemelidir Muasir tebabetin imkanlari daxilinde sutun huceyrelerinden istifade etmekle bir sira xesteliklerin terapiyasinda artiq musbet neticeler elde edilmisdir Istifade olunmus edebiyyat Tibbi biologiya ve genetika II cild C E Necefov R E Eliyev E P Ezizov Baki Muellim nesriyyati 2010 Nebraska Universiteti Tibbi Merkezi History of Stem Cell Use Vikipediya Stem Cells Precursor Cell