Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Kriminologiya ("cinayət" haqqında elm, lat. crimen — cinayət və q.yun. λογος — öyrənmək sözlərindən yaranmışdır) — individual və cəmiyyət səviyyəsində cinayətin səbəblərini, nəticəsini, dərəcəsini və onun həll yollarını öyrənən humanitar elmdir.
Tarixi
Kriminologiya sözünün özü isə 1885-ci ildə italyan hüquq professoru *Raffaele Garofalo tərəfindən yaradılıb. Kriminologiya elmi ayrıca elm kimi mövcud olsa və tədris edilsə də, inkişaf etmiş ölkələrin ali tədris və təhsil müəssisələrində sosiologiya elminin bir qolu kimi də tədris olunur. Təsadüfi deyil ki, bir çox sosioloqlar kriminoloji mövzular barədə də genişmiqyaslı tədqiqatlar aparır və bu barədə dərs deyir. Kriminologiya elminin özü isə müxtəlif sahələrin nümayəndələrinin apardığı tədqiqatları da özündə cəmləşdirir. Bu digər sahələrə əsasən sosiologiya, psixologiya və davranış elmlərinin tədqiqatları aiddir. Məhz bu səbəbə görə də kriminologiya multi-dissiplin elm adlanır. Həqiqətən də, cinayəti və onun növlərini, nəticələrini və cinayətə qarşı aparılan mübarizəni, habelə cinayət məsələsi ilə məşğul sosial və leqal institutları öyrənmək və onları tam dərk etmək üçün təkcə sosiologiya və kriminologiya yox, qanunvericilik, hüquq, təşkilati davranış, sahibkarlıq, tarix və coğrafiya və digər bənzər sahələri az da olsa öyrənmək gərəkdir.
Tarix boyu hər bir cəmiyyətdə müxtəlif miqyasda və formada mövcud olan cinayət halları toplumu narahat etmiş və öndə gedən şəxslərin və alimlərin diqqət mərkəzində olubdur. Bir çox sosial sahələrdəki kimi cinayət məsələsinə də filosofik və dini prizmadan baxılırdı, çünki bu məsələni tədqiq edəcək elmi sahə mövcud deyildi. Cinayətkarlığın başlıca səbəbləri olaraq bioloji, psixoloji problemlər və dinsizlik göstərilirdi. Bernard (1983) qeyd edir ki, o dövrlərdəki din adamlarına görə, cinayətkar şəxs şeytan və qara qüvvələr tərəfindən idarə olunur və şeytanın istəyi ilə şəxs günah əməl sayılan cinayət törədirdi. Cinayət törətməklə o təkcə zərərçəkən şəxsə deyil, həm də özünə ziyan vururdu, çünki cinayət onu insanlıqdan daha da uzaqlaşdırır və şeytana yaxınlaşdırırdı. Lakin, bütün bu açıqlamalar və yanaşmalar elmin inkişafı, dinin zəifləməsi və məntiqi düşüncənin xürafatı üstələməsi ilə dəyişməyə başladı.
Cesare Beccaria, Cesare Lombroso və Jeremy Bentham kimi mütəfəkkirlərin sayəsində 18-ci əsrdən etibarən yeni nəzəriyyələr ortaya çıxmağa başladı. Dünya miqyasında cinayətin səbəblərinin öyrənilməsində və dərəcəsinin azaldılmasında müstəsna rolu olan kriminologiyada müxtəlif cərəyanlar var, hansılar ki cinayətin səbəblərini izah etmək müstəvisində birbirindən fərqlənirlər, baxmayaraq ki ortaq cəhətləri də mövcuddur. Cinayətin növləri olduqca çox olsa da, kriminologiya sahəsində bu cinayətlər iki qrup altında cəmlənib; küçə cinayəti və ağ-yaxalı yaxud korporat cinayət. Küçə cinayətləri bəzən adi cinayətlər də adlanır. Onlar təkcə küçədə yox, eləcə də məişətdə, ictimai yerlərdə və bir sözlə, bir neçə şəxs arasında baş verir. Bıçaqlamaq, döymək, bilərəkdən öldürmək və oğurluq etmək bu səpkidən olan cinayət əməlləridir. Ağ-yaxalı cinayətlər isə toplumda yüksək nüfuza və siyasi-maddi gücə sahib olanlar tərəfindən törədilən cinayətdir (Punch 1996). Buna iqtisadi bazara qeyri-qanuni müdaxilə, müştəri haqqlarının pozulması, müştərilərin aldadılması, rüşvət, fırıldaqçılıq, səriştəsiz davranaraq cəmiyyətə ziyan vurmaq, ətraf mühiti bilərəkdən çirkləndirmək və ona ziyan vurmaq və işçilərin haqqlarını tapdalamaq və onlara hörmət etməmək kimi cinayətlər daxildir. Bu cinayəti törədənlərin ağ-yaxalı adlanmağının səbəbi isə cinayətkarların tutduğu vəzifədən qaynaqlanır, çünki müasir dövrdə xidmət sahəsində yüksək pillələrdə çalışanlar ağ-yaxalı adlanır. Lakin, kriminologiya adı altında aparılan tədqiqatların tərkibinə nəzər yetirsək, görərik ki əksər tədqiqatlar küçə yaxud sadə cinayətləri araşdırmışlar. Yalnız 1939-cu ildən bəri korporat cinayətlər araşdırılmağa başlanılıb. O dövrdən bu günümüzə kimi bu sahədə olan araşdırmaların sayı sürətlə artmaqdadır və əminliklə demək olar ki, küçə və ağ-yaxalı cinayətlər arasındakı kəskin tədqiqat uçurumu artıq daha balanslı durumdadır, ancaq hələ də ağ-yaxalı cinayətlərlə bağlı tədqiq edilməli olan bir çox sahə var.
Kriminologiya yalnız cinayətin təbiəti, səbəbi və təsirini yox, eyni zamanda cinayət məsələsi ilə bağlı olan sosial institutları və onların fəaliyyətini də öyrənir. Polis və hüquq mühafizə orqanları və qanunu yazan, tətbiq edən dövlət orqanları və həmçinin cinayətə qarşı mübarizə siyasəti hazırlayan dövlət qurumları kriminoloqların diqqət mərkəzində olan institutlardan bir neçəsidir. Kriminologiyanın ayrılmaz hissəsi olan penologiya elmi isə cəzaların seçimini, tətbiqini və dərəcəsini öyrənən elm sahəsidir, hansı ki özündə müxtəlif nəzəriyyələri cəmləyir. Kriminologiyanın son zamanlar aktual olan mövzusu isə təhlükəsizlik kameraları, onların sosial təsiri və cəmiyyətin nəzarətdə saxlanılmasındakı roludur.
Cinayət və anormallıq
Qanunla cəzalandırıla bilən hər bir hərəkət cinayət adlanır. Anormallıq isə daha böyük və abstrakt məfhumdur, çünki anormallıq ümumi normalara və dəyərlərə zidd olan və əksəriyyət tərəfindən qəbul edilməyən hərəkətlərdən savayı, cinayəti də özündə cəmləyir. Nəzərə alsaq ki qanun toplusunu da, norma və dəyərləri də insanlar özü yaradır, onlar stabil və universal deyil. Əksinə, topluma, kontekstə və zamana görə dəyişir. Buna görə də, interaktionistlərin dediyi kimi, heç bir hərəkət təbiətən cinayət və anormal deyil. Hərəkətin cinayət yaxud anormal olduğunu cəmiyyət və bəzi hallarda isə, yalnız güclü qüvvələr müəyyən edir. Məsəlçün, İspaniyada keçirilən Tomatina festivalı hər il böyük sayda insan toplusunu özünə çəkir. İştirakçılar birbirinə pomidor atırlar. Festivalda iştirak edən heç kəs qanunla cəzalandırılıb cinayətkar sayılmır, çünki onlar heç bir qanunu pozmurlar. İlk baxışda olduqca mənasız və yanlış festival kimi görsənən bu tədbir ispan toplumunda normal qəbul edilir, və festivalın mövcudluğu bu növ hərəkətin nə dərəcədə normal qəbul edilən olduğunu göstərən bariz nümunədir.
Cinayət və anormallığın mövcudluğu, Emile Durkheim-a görə, toplum üçün müəyyən mənada müsbət haldır, çünki onlar mövcud olduqda insanlar nəyin düzgün və nəyin yanlış olduğunu anlayırlar. Bu da nəticədə qanun-qaydaya tabelik və nizam-intizam yaradır. Digər funktionalist olan Robert Merton isə qeyd etmişdir ki, cinayət və anormallığın və onlara qarşı həm qanuni, həm də ictimai mübarizənin olmağı toplum üçün müəyyən mənada arzu ediləndir, lakin əgər cinayət və anormallıq halları artan tempdə çoxalsa, o zaman toplum artıq normal funksiya göstərə və yaşaya bilməz. Buna görə də, cinayətə qarşı daim mübarizə aparılmalıdır və bu mübarizədə yalnız hüquq-mühafizə orqanları iştirak etməli deyil. Əksər sosial problemlər kimi bu problemin də həlli üçün bir çox sosial institutlar və akademiklər birgə işləməlidirlər. Səbəb isə odur ki, akademik və tədqiqatçılar cinayətin və anormallığın səbəb və motivlərini öyrənən şəxslərdir. Onların tədqiqatlarının üzə çıxartdığı tapıntılar sosial institutlar və hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən analiz edilməli və müvafiq siyasət yeridilməlidir. Nəzərə alanda ki sosial-iqtisadi çətinliklər, təhsilsizlik və savadsızlıq kimi faktorlar cinayətin törədilməsindəki önəmli amillərdəndir, bu o deməkdir ki iqtisadi sistem, sosial müdafiə sistemi və təhsil sistemi də cinayətkarlığa qarşı mübarizə aparmalıdır. Hüquq-mühafizə orqanlarının işi isə əsasən qanunu tətbiq etmək, cinayətkarları məsuliyyətə cəlb etmək və nizam-intizamı qorumaqdan ibarətdir.
Kriminoloji nəzəriyyələr
Kriminoloji nəzəriyyələr 18-ci əsrdən etibarən çoxalmaqdadır, lakin, ilk elmi nəzəriyyə ortaya çıxana kimi cinayət mövzusuna yanaşma mövcud idi. Bu məsələ ilə əsasən sosial filosoflar və fəlsəfə elminin nümayəndələri məşğul idilər. Zaman keçdikcə isə, xüsusən də sosiologiya və psixologiya elmləri nüfuz qazandıqca yeni kriminoloji nəzəriyyələr də meydana gəlməyə başladı, çünki bu üç sahə birbiri ilə olduqca sıxdır. Cinayətin səbəblərini individual (Bioloji pozitivist nəzəriyyə), mədəni (subkultural nəzəriyyə) və struktural (radikal nəzəriyyə) amillərə bölmək olar, hansıları ki nəzəriyyələri oxuyanda görəcəksiniz.
Nəzarət və idarəetmə nəzəriyyəsi
Bu nəzəriyyənin kökləri *Emil Durkhaym-ın fikirlərinə dayanır. Belə ki, Durkhaym iddia etmişdir ki, insan mənfi əməllər törətməyə meyl edir, qadağa edilmiş məsələləri reallaşdırmağa daim cəhd göstərir. Lakin, onun üzərində olan sosial və ailə nəzarəti bunun qarşısını almaqda vacib rollardan birini oynayır. Hər bir toplumun özünə məxsus dəyərləri var və bu dəyərlər toplumun nümayəndələrinin həyat tərzini böyük ölçüdə müəyyən edir. Bu çərçivədən kənara çıxmaq pozğunluq, ədəbsizlik, qanunsuzluq və digər bu səpkili stiqmalarla nəticələnə bilir. Bu stiqmalara məruz qalmamaq üçün isə şəxs öz hərəkətlərinə daim diqqət yetirir. Bu idealar zaman keçdikcə inkişaf etdirilmişdir. Nəzarət nəzəriyyəsinin banilərindən sayılan İvan Nye (1958) apardığı empirik araşdırmalardan sonra belə qənaətə gəlmişdir ki, şəxsin cinayət törətməsində onun necə böyüdüldüyü və ailədə yaşadığı başlıca amildir. Əgər o düzgün böyüdülmüyübsə, yanlış dəyərlər ona aşılanıbsa və yaşadığı ailədə daim problemlər və gərginlik mövcud olubsa, onun xoşagəlməz işlərlə məşğul olması və hətta cinayət törətməsi olduqca böyük ehtimaldır. Həqiqətdə də biz bunu görə bilərik ki, dünyanın əksər ölkələrində, kasıbçılığın, qeyri-stabil təbiətə malik ailələrin yaşadığı diqqətdən kənarda qalmış ərazilərdə cinayət hadisələri adətən daha çox olur. Nye-ın ideaları məşhur cütlük Travis Hirschi və Michael Gottfredson (1983) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Hirschi və Gottfredson inkişafdan başqa, öz idealarını da irəli sürmüşlər. Onlara görə, Nye-ın dediyi kimi insanın necə yetişdirilməsi vacib amildir, lakin tək amil deyil. Hirschi və Michael Gottfredson-un irəli sürdüyü digər 4 amil dəyərlərə bağlılıq, məqsədə bağlılıq, ailə bağlılığı və məşğulluqdur. Şəxsin inandığı dəyərlər (məsəlçün dini dəyərlər) cinayəti pisləyirsə, şəxsin cinayət etmə ehtimalı aşağı olur. Əgər törədəcəyi cinayət şəxsi öz məqsədinə çatmaqdan uzaqlaşdıracaqsa, bu da cinayətə meylliliyi azalda bilir. Stabil, sakit həyat sürən və mehriban ailə şəraitində yaşayan şəxslər də cinayətə elə də meyl etmirlər, çünki bu tip ailələrdə şəxsin düzgün yetişdirilməsi üçün kifayət qədər maddi-mənəvi imkanlar var. Eyni zamanda, valideynin övlad və övladın valideyn üzərində nəzarəti də adətən güclü olduğundan heç bir tərəf cinayət törətsə belə öz əməlini gizlətməkdə olduqca çətinlik çəkər. Məşğulluq faktoru deyərkən Hirschi və Gottfredson-un nəzərdə tutduğu məfhum şəxsin müxtəlif işlərlə daim məşğul olduğundan başqa heç bir məsələyə ayırmağa vaxtı olmamasıdır. Başqa sözlə, əgər şəxs işləyirsə yaxud gününün böyük hissəsini aktiv keçirirsə, onun cinayəti planlamaq və həyata keçirmək üçün vaxtı və imkanı elə də olmur. Bu nəzəriyyə bir çox cinayət növlərinin motivlərini anlamaqda xeyli yardımçı olur. Məsəlçün, avtoritar rejimlərdə və hətta bir çox demokratik sayılan ölkələrdə yüksək təbəqə şəxslərin etdikləri cinayətlərin nəzərə çarpacaq dərəcədə qisminin başlıca səbəblərindən biri ciddi nəzarətin olmamasıdır. Bu nəzarət həm dövlət səviyyəsində, həm də cəmiyyət tərəfindən aparılan sosial nəzarəti özündə cəmləşdirir. İntihar hadisələri, qaranlıq küçələrdə törədilən cinayətlər və nəzarətsiz qalmış ərazilərdə yaşayan gənclərin törətdikləri cinayətlərin də çoxunda nəzarətsizlik mühüm rol oynayır.
Radikal kriminologiya
Adından da göründüyü kimi bu nəzəriyyənin tərəfdarları radikal dəyişikliyin tərəfdarıdırlar, çünki onlar bütün növ cinayətlərin səbəbini dünyanın hazırkı quruluşunda görürlər (Burke 2011). Dünyanın hazırkı vəziyyəti deyildikdə radikal kriminoloqlar xüsusən kapitalist sisteminin yaratdığı mənfilikləri nəzərdə tuturlar. Onlar iddia edirlər ki, kapitalist quruluşu insanları cinayətə əl atmağa daim təhrik edir, çünki bu quruluş sosial bərabərsizliyi böyüdür və maddiyyətə olduqca böyük önəm verir. Kapitalist cəmiyyətlərində maddi varlıq uğurun göstəricisidir; nə qədər çox maddiyyətə maliksənsə, bir o qədər uğurlu, güclü və hörmətlisən (Merton 1938). Bu düşüncə bütün sosial təbəqələrin nümayəndələrini cinayətə təhriq etməyə qadirdir. Hətta ən zəngin şəxslər də öz həmkarları ilə rəqabətdə qalib gəlmək üçün çirkin cinayət əməllərinə əl atmaqdan belə çəkinmirlər (Bonger 1916). İstər inkişaf, istər inkişaf etməmiş bütün dövlətlərdə zəngin şəxslərin törətdiyi cinayətlərə rast gəlmək olar, bu o cinayətdir ki kriminologiyada ağ-yaxalı şəxslərin cinayətləri adlanır, çünki bu cinayətkarların vəzifələri maddi və nüfuz cəhətdən ağ-yaxalı peşə adlanır (Sutherland 1949). Bu cinayətlərin təsiri gündəlik həyatda küçə cinayəti qədər bariz görünməsə də, olduqca ağır və uzun-müddətlidir (bu barədə daha geniş olaraq "Korporat və ağ-yaxalı şəxslərin cinayəti" bölməsində oxuya bilərsiniz). Radikallar küçə cinayətlərini də cəmiyyətin kapitalist quruluşu ilə əlaqələndirirlər. Onlara görə, kapitalist cəmiyyətinin təbəqələşmiş struktura malik olması və bu sistemdə gücün disproporsional paylanması bir tərəfdə bütün resurslara sahib, bir tərəfdə isə bu resurslardan ya tamamilə, ya da böyük ölçüdə məhrum olan şəxslərin yaşadığı toplum yaradir (Bonger 1916). Bu yoxsulluqdan ən çox əziyyət çəkənlər eyni zamanda öz səslərini eşitdirə bilmirlər, çünki bunun üçün ən önəmli olan media qrupları kapitalistlər tərəfindən idarə olunur və onlar da kapitalizmin mənfi tərəflərini göstərmək istəmirlər. Belə bir durumla qarşılaşan insanlar sistemə qarşı etiraz əlaməti olaraq cinayətə əl atırlar. Zənginlər tərəfindən idarə olunan əmlaklara ziyan vurmaqdan tutmuş onların satdıqları məhsulları oğurlamağa kimi çox saylı cinayət üsulları bu növ insanlar tərəfindən icra olunur. Təbii ki, bu o demək deyil ki bütün bu tip cinayətlər birbaşa sistemə etiraz əlaməti olaraq həyata keçirilir. Kasıbçılıq, absolut və nisbi yoxsulluq da cinayətlərə qığılcım verən amillərdir. Radikallar gözlənildiyi kimi bütün günahı strukturların üzərinə atmağa görə tənqid olunurlar. Bu növ prizmadan çıxış edən radikallar qeyri-maddi səbəblərdən və kapitalizmlə heç əlaqəsi olmayan səbəblərdən törəyən cinayətləri də sistemin günahı adlandırırlar, halbuki bir çox cinayət növləri (ailə problemlərindən, psixoloji durumdan, mentalitetin səbəb olduğu) tamamilə fərqli səbəblərdən törəyir.
Bioloji Positivist nəzəriyyəsi
Bu nəzəriyyənin yaradıcısı italyan *Cesare Lombroso olub. O, o dövrün dominant cərəyanı olan Klassik Məktəbin kriminoloji nəzəriyyəsini rədd edərək cinayətin insanın təbiətindən və cəzaların yüngüllüyündən yox, insanın bioloji quruluşundan qaynaqlandığını irəli sürmüşdür (Burke 2011). Lombroso, apardığı antropoloji, psixoloji, bioloji və sosioloji araşdırmalardan sonra fərqinə varmışdır ki, cinayətkarlar cinayət törətməyən insanlardan zahiri görünüşdən xeyli fərqlənirlər. Cinayətkarların böyük qulaqları, önə doğru çıxan alın nahiyələri, qeyri-adi dərəcədə uzun olan qolları olur. Onlar ağrı və qəmginliyə qarşı hissiyyatsız və mənəvi dəyərlərdən məhrum olurlar. Lombrozo nəzəriyyəsini təsdiqləmək üçün cinayətkar olmayan və olan şəxslərin şəkillərini yanaşı çəkmiş və bir yerə kimi dediklərini vizual faktlarla dəstəkləyə bilmişdi. Lakin, bu nəzəriyyədə çatışmayan önəmli bir amil var idi. Lombrozo cinayətin səbəbini yalnız bioloji və fizioloji quruluşda görürdü, halbuki cinayəti müxtəlif amillər tətikləyə bilir.
Sosial Pozitivist nəzəriyyəsi
Bundan öncə haqqında danışılan nəzəriyyədən sonra yaranan bu yanaşma cinayətin səbəbini elmi üsullarla açıqlamağa cəhd göstərən yanaşmadır (Newburn 2007). Onlar bioloj pozitivistlər kimi fərdi istək konsepsiyasını qəbul etsə də, cinayətin səbəbini fərdin yaşadığını cəmiyyətin durumunda görürlər. Daha doğrusu, fərdi əhatə edən sosio-iqtisadi vəziyyətdir. Əgər toplumun durumu qeyri-stabil, yoxsul və qeyri-humanistdirsə, fərdlərin cinayətə meylliliyi artır. Sosial pozitivist nəzəriyyəsi elmi üsullara dayanaraq tədqiqat aparan ilk kriminoloji nəzəriyyədir ki, cinayətin səbəbini cəmiyyətdə görüb. Sosial pozitivistlərin dövlət siyasətinə önəmli təsiri olmuşdur. Belə ki, cinayətin səbəbini toplumda görən və bu fikirlərini təsdiqləyə bilən pozitivistlər dövləti cəmiyyətin sosio-iqtisadi durumu ilə kriminogen vəziyyət arasındakı əlaqəyə daha da çox diqqət ayırmağa vadar edir. Buna görə də sosial pozitivistlərin əməyi dövlətin cinayət məsələsinə müdaxilə etməyə başlamasında əsas faktorlardan biri sayılır. Sosial pozitivistlərin zəif nöqtəsi isə onların zəngin şəxslərin və ciddi sosio-ekonomik problemi olmayanların cinayət motivlərini açıqlaya bilməməsidir. Əgər cinayətin əsas səbəbi yoxsulluq, aşağı maddi rifah və problemli həyatdırsa, bəs niyə bu xüsusiyyətlərin heç birini özündə cəmləməyən şəxslər cinayətə əl atırlar?. Bu suala ən ətraflı cavabı isə Marksist və tənqidi kriminoloqların ifasında görmək olar, hansılar ki əsasən güclü şəxslərin cinayətlərini tədqiq etmişlər və edirlər.
Merton və onun gərginlik nəzəriyyəsi
Robert King Merton-a (1938) əsasən, hər bir cəmiyyətin özünə məxsus məqsəd və o məqsədlərə çatmaq üçün müəyyən edilmiş üsulları mövcuddur. Kapitalist sisteminin mövcud olduğu cəmiyyətlərdə, yəni ki müasir dövrün əksər cəmiyyətlərində, toplumun əsas məqsədi maddiyyət əldə etməkdir, çünki maddiyyət insana sosial nüfuz, iqtisadi və siyasi güc və bir çox imkanlar verir. Bu məqsədə çatanlar uğurlu, çatmayanlar isə uğursuz şəxslər adlanır. Qeyd edildiyi kimi, hər cəmiyyətin özünə məxsus məqsəd və məqsədə çatmaq üçün qəbul edilmiş üsulları var. Yəni ki, üsul ilə məqsəd arasında əlaqə mövcuddur. Mertona görə, bu əlaqədə gərginlik yaranan zaman şəxs cinayətə əl atır. Gərginlik deyərkən Mertonun nəzərdə tutduğu məsələ normal üsullarla məqsədə çatmağın mümkünsüzlüyüdür. Başqa sözlə desək, qəbul edilmiş yollarla məqsədə çata bilməyənlər fərqli üsullara əl ataraq məqsədə çatmağa çalışırlar. Bu məqsədə çatmaq üçün insanların istifadə etdiyi üsulları tədqiq edərkən Merton 5 növ fərqli insan qrupu görür və onları belə adlandırır.
- Konformist yaxud qayda-qanuna tabe olanlar= Bu növ insanlar toplumun qoyduğu normal və qanuni yollarla əsas məqsədə çatmağa çalışırlar. Qanuni işlərdə çalışaraq pul qazanır və öz həyatlarını qururlar.
- İnnovativ yola əl atanlar= Qəbul edilmiş yollarla məqsədə çatmayacağını görüb qeyri-qanuni üsullara əl atan şəxslər bu qrupa aiddir. Cinayətkarlar bu qrupa aid ən bariz nümunədir. Onlar ya yoxsulluqdan, savadsızlıqdan, tənbəllikdən və işsizlikdən, yaxud da ki kapitalist sisteminin yaratdığı rəqabət mühitindən təsirlənərək bu üsula əl atırlar. Məsəlçün, heç bir savadı və bacarığı olmayan və kriminal mühitdə yaşayan yoxsul bir şəxs maddiyyət əldə etmək üçün cinayət törədəndə innovativ üsul qrupuna daxil edilir. Ondan tamamilə fərqli həyat tərzi sürən zəngin şirkət rəsmiləri də qeyri-leqal yollarla (fırıldaqçılıq, rüşvət, qanun pozuntusu) öz maddiyyətlərini zənginləşdirəndə də onlar innovativ qrupa düşürlər.
- Cəmiyyətdən özünü geri çəkənlər= Bu növ insanlar cəmiyyətin qoyduğu dəyər və müəyyən etdiyi məqsədlərə heç bir dəyər vermirlər və ondan imtina edərək öz həyatlarını sürürlər. Onlar yalnız bu gününü düşünür və gələcəyə dair heç nə etmirlər. Narkomanlar, qeyri-adi həyat tərzi sürənlər bu qrupa aiddir. Onlar tamamilə başqa fəaliyyətlərdən və həyat tərzindən zövq alırlar və bütün həyatlarını da o zövqü yaşamaq üçün qururlar. İnnovativlərdən fərqli olaraq onların cəmiyyətə elə də ciddi ziyanları yoxdur.
- Üsyankarlar= Bu kateqoriyaya aid edilənlər o kəslərdir ki, onlar cəmiyyətin qoyduğu məqsədləri, dəyərləri və qəbul edilmiş üsulları inkar və yanlış qəbul edərək tamamilə yeni məqsəd və üsullar ərsəyə gətirməyə çalışırlar. Onlar radikal şəkildə cəmiyyəti dəyişmək istəyirlər. Radikal sosial-siyasi qruplar bu qəbildən olan şəxslərin toplaşdığı qruplardır. Məsəlçün, fundamentalist din adamları sekulyar dünya strukturunu yıxmaq və onun yerində dini dəyərlərlə idarə olunan cəmiyyət qurmaq istəyirlər.
- Ritualistlər yaxud gündəlik həyatı düşünənlər= Bu növ insanlar cəmiyyətin qoyduğu məqsədlərə çatmağı özləri üçün önəmli saymırlar. Onlar üçün prioritet olan məsələ gündəlik dolanışı təmin etməkdir. Onların çalışdıqları iş də gələcəyə dair elə də perspektivli olmadığından onlar məqsədə çatmağın mümkünsüz olduğunu düşünürlər. Bu qrupa orta əmək haqqını qazanan və minimum dolanışığı təmin edənlər aiddir.
Mertonun nəzəriyyəsi Marksist nəzəriyyəsinin məruz qaldığı tənqidlərə məruz qalıb, çünki hər iki nəzəriyyə də ifrat dərəcədə materialistdir və qeyri-maddi səbəblər üzündən törəyən cinayətləri tədqiq etməyərək bütün cinayətlərin maddi maraqlar ucbatından baş verdiyini iddia etmişlər. Məsəlçün, dini, məişət, namus və mənəvi zəmində baş vermiş cinayətləri Merton nəzəriyyəsi ilə tədqiq etmək və anlamaq imkansızdır.
Gündəlik fəaliyyətlər nəzəriyyəsi
Felson və Cohen (1979) tərəfindən yaradılan bu nəzəriyyə məntiqi seçim nəzəriyyəsinin nisbətən dəyişdirilmiş formasıdır. Belə ki, hər iki nəzəriyyənin də vurğuladığı məsələ eynidir; əgər imkan varsa və törədilən cinayət şəxsin ağır şəkildə cəzalandırılması ilə nəticələnməyəcəksə, o zaman şəxsin cinayət törətmə ehtimalı olduqca yüksəlir. Lakin, gündəlik fəaliyyətlər nəzəriyyəsi cinayəti nisbətən fərqli prizmadan açıqlayır. Onlara görə, cinayətin törədilməsi üçün, cinayətkar və qurban eyni zamanda eyni məkanda olmalıdırlar. Cinayət yalnız kənar müdaxilə lakin qurbanın müqaviməti nəticəsində önlənə bilər. Cohen və Felson-un nəzəriyyəsi yoxsul, kriminal, diqqətdən kənar yerdə qalan coğrafi məkanlardakı cinayətləri açıqlamaqda effektivdir. Əksər araşdırmaların da göstərdiyi kimi, yoxsul və sosial durumun aşağı olduğu ərazilərdə cinayət halları çox olur, çünki o ərazilərdə yoxsulluqdan qurtulmaq istəyənlər və cinayət edərək özünə nüfuz qazananlar sayca çoxdur. Bəs cinayətkarlar qurbanı nəyə görə müəyyən edirlər? Bu suala cavab olaraq Felson 4 amili göstərmişdir
- Ediləcək cinayətdən əldə olunacaq qazanc
- Potensial qurban olan şəxsin yaxud əmlakın zahiri görünüşü
- Potensial qurban olan şəxsin yaxud əmlakın daxili xüsusiyyətləri (məsəlçün, əgər şəxs fiziki olaraq güclüdürsə yaxud əmlak hücumdan özünü müdafiə sisteminə malikdirsə, o zaman bu onun qurban olma ehtimalını azaldır)
- Potensial qurban olan əmlaka daxil olma ehtimalı
Gündəlik fəaliyyətlər nəzəriyyəsi təkcə küçədə nisbətən yoxsul insanların törətdikləri cinayətləri yox, eyni zamanda yüksək vəzifəlilərin də qanunsuz hərəkətlərini açıqlamaqda faydalıdır. Marcus Felson qeyd edir ki, yüksək vəzifəli şəxslərin iş şəraiti onlara hər gün cəlb edici məqsədlərə çatmaq üçün geniş imkanlar yaradır, baxmayaraq ki hər bir işi bura aid etmək düzgün olmazdı. Felson bank işçilərini nümunə göstərərək demişdir ki, bank işçilərinin, xüsusilə də səlahiyyəti geniş olanların, müştəriləri fırıldaqçılıq yolu ilə aldatmağa, pulları mənimsəməkdə yaxud maaş üçün nəzərdə tutulmayan pulu mənimsəməyə imkanları var. Felsonun dediklərini həqiqətdə görmək mümkündür. Bank işçiləri, habelə dərman sənayesi (Braithwaite) və neft sənayesində çalışanların sahələrinə yerinə yetirsək bir mənzərəni açıq aydın görə bilərik. Bu sahələrdə dövlət nəzarəti digər sahələrə nisbətdə zəif, sənaye olduqca böyük və qlobal və onların dövlət üzərində böyük lobbiçilik təsirinə malik olduğundan onlar daha sərbəst şəkildə hərəkət edirlər. Bu da ilk növbədə qeyri-qanuni əməllərin yaranması üçün münbit şərait yaradır. Bunun nəticəsində də şirkət nümayəndələri iş qrafiklərini özlərinə uyğun qurmağa başlayır.
Interaktionist nəzəriyyəsi
Adından da göründüyü kimi, sosiologiyanın fundamental nəzəriyyələrindən olan interaktionist cərəyanının prinsipləri əsasında qurulan bu nəzəriyyənin cinayət barədə fikirlərini bir cümlə ilə ifadə etməli olsaq, bunu belə etmək olar: "Heç bir əməl cəmiyyət tərəfindən cinayət adlandırılmadıqca cinayət deyil". İlk öncə qeyd edilməlidir ki, interaktionistlər təkcə cinayət yox, eyni zamanda da anormallıq haqqında da olduqca geniş danışırlar. Howard Becker-ə görə, cəmiyyətdə qanunların qəbulu və onların tətbiqi güclülər tərəfindən müəyyən edilir. Kişilər qadınlar, kapitalistlər proletariat, ağ dərililər qara dərililər üçün qanun qəbul edir və tətbiq edir. Bu bərabərsizliyin nəticəsi isə odur ki, qəbul edilən və tətbiq edilən qanunlar obyektivlikdən xeyli uzaqdır. Əksinə, onlar güclülərin maraqlarına xidmət edir. Güclülər özlərinə xeyir edən qayda-qanunu və strukturu yaratmaq üçün subyektiv qanun toplusu yaradırlar, lakin, media, dövlət və digər institutların daimi təbliğatı nəticəsində bu qanunlar ictimaiyyət tərəfindən təbii qəbul edilir. Bəzi elementləri Marksist yanaşması ilə dərin oxşarlığa malik olsa da, interaktionistləri onlardan ayıran bir xüsusiyyət var. İnteraktionistlərə görə, heç bir əməl təbiətən cinayət xarakterli deyil, hətta insan öldürmək, oğurluq etmək və zorakılıq tətbiq etmək kimi universal olaraq cinayət qəbul edilmiş hərəkətlər də kontekstə və ona verilən mənaya görə müxtəlif mənalar verə bilər. Məsəlçün, kiminsə mülkünü oğurlamaq üçün onu öldürmək əksəriyyət tərəfindən cinayət və günah kimi qəbul olunursa, özünü müdafiə məqsədi ilə hücum edən şəxsi öldürmək sosial dəyərlərə görə cinayət sayılmır, baxmayaraq ki qanunla bu əmələ görə şəxsə cəza verilə bilər. İnteraktionistlər və həmçinin bəzi Marksistlərin istinad etdiyi digər nümunə isə biraz fərqlidir. Güclü olan sosial qrup yaxud institut öz maraqlarına xidmət üçün başqalarına qarşı zorakılıqla, qanunsuzluqla, amansızlıqla yaxud digər cinayət sayıla biləcək yolla davrananda o əməl cinayət sayılmır, lakin, zəif tərəf güclüyə hər hansısa bir formada müqavimət göstərmək üçün ona ziyan vuranda bu cinayət sayılır (Box 1983). Bu da ona dəlalət edir ki, heç bir əməl nə qədər açıq şəkildə ziyan verici görsənsə də, toplum tərəfindən cinayət adlandırılmadıqca məsuliyyətə cəlb edilmir və rəsmi olaraq cinayət hesab olunmur. Tannenbaum-un açıqlaması bütün elementləri özündə cəmləyir. Ona görə, şəxsə cinayət damğasını vurmaq onun cəmiyyət tərəfindən etiketlənməsi kimi bir hərəkətdir. Bu etiket şəxslə qalır və onun həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb ola bilir. Həqiqətən də, digər interaktionistlərin yazılarında da görəcəyiniz kimi, cinayətkar "titulunu" şəxsə etiketləyən cəmiyyət daha sonra o cinayətkarı toplumdan fərqli formalarda uzaqlaşdırır və nəticədə də cinayətkarın gələcək həyatı olduqca çətin duruma düşür.
Edwin Lemert (1967) isə bu məsələyə biraz fərqli prizmadan yanaşır. O təkcə cinayət yox, anormallığın da cəmiyyət tərəfindən müəyyən olunduğunu qeyd edir və əlavə edir ki, iki cür anormallıq mövcuddur; birinci və ikinci dərəcəli. Birinci dərəcəli anormallıq o hərəkəti edib heç kəs tərəfdən tənqidə məruz qalmamaq və məsuliyyətə cəlb olunmamaqdır. Məsəlçün, əgər narkoman gizli şəkildə hərdən bir narkotik vasitələrdən istifadə edir, lakin heç kim ona reaksiya vermirsə, bu birinci dərəcəlidir. İkinci dərəcəli isə edilən hərəkətə görə cəmiyyət tərəfindən reaksiyaya məruz qalmaqdır və bu reaksiya həm şifahi şəkildə ifadə olunan qınaq formasında, həm də ki məsuliyyətə cəlb edilməklə ola bilər. Bu olduğu halda isə zəncirvari hadisələr baş verə bilər və bu hadisələri interaktionistlər özlərinə məxsus şəkildə izah etmişlər, baxmayaraq ki izahlarına görə tənqidlərə də məruz qalmışlar.
Sosioloqlar, həmçinin interaktionistlər qeyd etmişlər ki, insanlar hərəkət etməmişdən öncə onun gələcək potensial nəticələrini düşünərək edir. Lakin, bu o demək deyil ki insan cəmiyyətin onun hərəkətinə verdiyi reaksiyadan təsirlənmir. Şəxs hər nə qədər mənfi reaksiya ilə qarşılansa, ona anormal yaxud cinayətkar kimi davranılsa və yaxud stiqmaya məruz qalsa, o öz qəbul edilməz hərəkətlərində daha da inadkar olar. Başqa sözlə desək, narkotik istifadəçisi toplum tərəfindən nə qədər tənqid edilsə və toplumdan kənarlaşdırılsa, onun narkotik maddədən istifadəsi daha da güclənir. Bu iddianı təsdiqləyən tədqiqatlardan biri Stanley Cohen tərəfindən aparılmışdır. 1964-cü ildə İngiltərədə 2 fərqli qrup, hansılar ki cəmiyyətdən nisbətən təcrid olunmuş sayılırdılar, yüngül şəkildə birbiri ilə dalaşırlar. Baxmayaraq ki ətraf mühitə və birbirlərinə o qədər də ciddi ziyan vurmamışdılar, medianın bu qarşıdurmanı şişirtməsi və nəticədə toplumun bu qrupların nümayəndələrinə qarşı daha da soyuq davranıb mənfi münasibət göstərməsi öz təsirini göstərdi. Belə ki, bu qruplar özlərini cəmiyyətdən daha da uzaqlaşdıraraq anormal davranış, geyim və fəaliyyətlərə davam etdilər. Bunun digər nümunəsini isə futbol xuliqanlarında görmək olar. Cəmiyyətin qəbul edilmiş dəyərlərindən fərqli formada yaşayan və özünə məxsus dəyərləri olan xuliqanlar cəmiyyət tərəfindən daim mənfi münasibətə məruz qaldıqlarından özlərini toplumdan uzaqlaşdırır və öz dünyalarında yaşayırlar. Vaxt aşırı isə anormal və hətta qeyri-leqal işlərə də qarışırlar, ancaq bunu fəxrlə edirlər, çünki onların öz dəyərləri bu növ hərəkətləri pisləmir.
İnterkationistlərin nəzəriyyəsini tənqid edərkən əsasən 2 məsələyə toxunulur. İlk öncə, interaktionistlər elə düşünürlər ki, şəxsə cinayətkar yaxud anormal damğası vurulduqdan sonra onun daha da mənfiləşməsi qaçınılmazdır. Halbuki, hər bir şəxsin öz düşüncə və iradəsi var və ona vurulan damğanı aradan qaldırmaq üçün çalışıb o damğanı uğurla özündən uzaqlaşdıra bilər. İkinci məsələ isə bundan ibarətdir ki, bu nəzəriyyə yüksək səviyyəli şəxslərin törətdiyi cinayətlərin səbəblərini açıqlaya bilmir, çünki digər kriminoloq və sosioloqların göstərdiyi kimi, ağ-yaxalı vəzifədə olan şəxslərin cinayətləri onlara vurulan damğadan sonra artmır, əksinə, bir çox hallarda azalır (Braithwaite).
Təşkilati davranış nəzəriyyəsi
Daha öncə də qeyd edildiyi kimi, cinayət yalnız fərd tərəfindən yox, təşkilat tərəfindən də həyata keçirilə bilər. Dövlət, korporasiya, mafiya və ya terror təşkilatı tərəfindən törədilənlər bu qəbildən olan cinayətlərdir. Bu cinayətlərin fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar fərdin öz düşüncə və istəyinin yox, təşkilatın önəm verdiyi dəyərlərin məhsuludur. Əgər təşkilatda önəm verilən dəyərlər oğurluq, adam öldürmək yaxud qazanc naminə bütün mənəvi dəyərlərə hörmətsizlik etməkdirsə, o zaman təşkilatın cinayət törədəcək və təşkilat daxilində bu cinayəti törədənlər tənqid yox, əksinə, təriflənəcək və onların nüfuzu artacaq. Buna ən bariz nümunələrdən biri korporasiyalardır, əsasən də adı tez-tez qalmaqallarda və qeyri-qanuni işlərdə hallananlar. Korporasiyaların başlıca məqsədi qazancdır. Onlar daim olaraq bütün siyasətlərini qazancı artırmaq üzrə qururlar və bəzi hallarda qazanc əldə etmək üçün qeyri-qanuni yola da baş vururlar, baxmayaraq ki onlar qanunla cəzalandırıla bilərlər. Məsəlçün, dərman istehsal edən korporasiya qazancını artırmaq üçün aşağı keyfiyyətli dərman istehsal edib onu yüksək qiymətə sata bilər, amma ki bir şərtlə. Dərmanın keyfiyyətini yoxlayan dövlət orqanına rüşvət ödəməklə korporasiya dərmanı satışa çıxara bilər.
Qırılan pəncərələr
1982-ci ildə *James Q. Wilson və *George L. Kelling tərəfindən irəli sürülən bu nəzəriyyəyə görə, ətraf mühitin yaxşı halda saxlanılması cinayəti azalda, səliqəsiz və xoşa gəlməz halda saxlanılması isə cinayəti artıra bilər. Fərqli formada desək, əgər şəhərin müəyyən bir hissəsindəki binaların, küçələrin, evlərin və digər iaşə və ictimai obyektlərin vəziyyəti ürəkaçan deyilsə və onlar baxımsız qalırsa, o ərazidə cinayətin yüksək olma ehtimalı olduqca böyükdür. Çünki, baxımsızlıq nəzarətsizliyin, yoxsulluğun və dövlətin o əraziyə diqqətsizliyinin göstəricisidir. Təbii ki, bu o demək deyil ki o ərazidə yaşayanların hamısı bu vəziyyəti görüb cinayətə yaxud anormal davranışa əl atırlar. Cinayətin baş verməsi üçün təkcə baxımsızlığın olması yetərli deyil. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, adətən belə ərazilərdə yoxsulluğun, nizam-intizamsızlığın və təhsilsizliyin mövcud olduğu ailələr yaşayırlar. Həm ailə durumu, həm də ətraf mühitin durumu anti-sosial yaxud ətraf mühitə (həm insan həm təbii mühitə) ziyan vuracaq hərəkətlərin reallaşması üçün ideal şərait yaradır. Baxmayaraq ki Wilson və Kellingin bu nəzəriyyəsi İngiltərədə aparılan tədqiqatlar nəticəsində formalaşıb, onların idealarının gerçək olduğunu göstərən nümunələr dünyanın əksər ölkələrində mövcuddur. Bu da öz növbəsində qırılan pəncərələr nəzəriyyəsinə xüsusi çəki qazandırır. Bu nəzəriyyənin siyasətçilər və dövlət üçün önəmli mənası var idi; cinayətə qarşı mübarizə yollarından biri də ətraf mühiti və yaşayış məntəqələrinin durumunu yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Lakin, bu nəzəriyyə yüksək səviyyəli şəxslərin törətdikləri və yoxsulluq və maddiyyət kimi səbəblərdən savayı baş verən cinayətləri açıqlamır.
Mənbə
- Hopkins, Burke Roger (2011). An Introduction to Criminological Theory. Oxon, Taylor & Francis
- Becker, Howard (1963). Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance. New York, Free Press
- Box, Steve (1983). Power, Crime and Mystification. London, Routledge
- Lemert, Edwin (1967). Human Deviance, Social Problems and Social Control. Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Kriminologiya cinayet haqqinda elm lat crimen cinayet ve q yun logos oyrenmek sozlerinden yaranmisdir individual ve cemiyyet seviyyesinde cinayetin sebeblerini neticesini derecesini ve onun hell yollarini oyrenen humanitar elmdir TarixiKriminologiya sozunun ozu ise 1885 ci ilde italyan huquq professoru Raffaele Garofalo terefinden yaradilib Kriminologiya elmi ayrica elm kimi movcud olsa ve tedris edilse de inkisaf etmis olkelerin ali tedris ve tehsil muessiselerinde sosiologiya elminin bir qolu kimi de tedris olunur Tesadufi deyil ki bir cox sosioloqlar kriminoloji movzular barede de genismiqyasli tedqiqatlar aparir ve bu barede ders deyir Kriminologiya elminin ozu ise muxtelif sahelerin numayendelerinin apardigi tedqiqatlari da ozunde cemlesdirir Bu diger sahelere esasen sosiologiya psixologiya ve davranis elmlerinin tedqiqatlari aiddir Mehz bu sebebe gore de kriminologiya multi dissiplin elm adlanir Heqiqeten de cinayeti ve onun novlerini neticelerini ve cinayete qarsi aparilan mubarizeni habele cinayet meselesi ile mesgul sosial ve leqal institutlari oyrenmek ve onlari tam derk etmek ucun tekce sosiologiya ve kriminologiya yox qanunvericilik huquq teskilati davranis sahibkarliq tarix ve cografiya ve diger benzer saheleri az da olsa oyrenmek gerekdir Tarix boyu her bir cemiyyetde muxtelif miqyasda ve formada movcud olan cinayet hallari toplumu narahat etmis ve onde geden sexslerin ve alimlerin diqqet merkezinde olubdur Bir cox sosial sahelerdeki kimi cinayet meselesine de filosofik ve dini prizmadan baxilirdi cunki bu meseleni tedqiq edecek elmi sahe movcud deyildi Cinayetkarligin baslica sebebleri olaraq bioloji psixoloji problemler ve dinsizlik gosterilirdi Bernard 1983 qeyd edir ki o dovrlerdeki din adamlarina gore cinayetkar sexs seytan ve qara quvveler terefinden idare olunur ve seytanin isteyi ile sexs gunah emel sayilan cinayet toredirdi Cinayet toretmekle o tekce zererceken sexse deyil hem de ozune ziyan vururdu cunki cinayet onu insanliqdan daha da uzaqlasdirir ve seytana yaxinlasdirirdi Lakin butun bu aciqlamalar ve yanasmalar elmin inkisafi dinin zeiflemesi ve mentiqi dusuncenin xurafati ustelemesi ile deyismeye basladi Cesare Beccaria Cesare Lombroso ve Jeremy Bentham kimi mutefekkirlerin sayesinde 18 ci esrden etibaren yeni nezeriyyeler ortaya cixmaga basladi Dunya miqyasinda cinayetin sebeblerinin oyrenilmesinde ve derecesinin azaldilmasinda mustesna rolu olan kriminologiyada muxtelif cereyanlar var hansilar ki cinayetin sebeblerini izah etmek mustevisinde birbirinden ferqlenirler baxmayaraq ki ortaq cehetleri de movcuddur Cinayetin novleri olduqca cox olsa da kriminologiya sahesinde bu cinayetler iki qrup altinda cemlenib kuce cinayeti ve ag yaxali yaxud korporat cinayet Kuce cinayetleri bezen adi cinayetler de adlanir Onlar tekce kucede yox elece de meisetde ictimai yerlerde ve bir sozle bir nece sexs arasinda bas verir Bicaqlamaq doymek bilerekden oldurmek ve ogurluq etmek bu sepkiden olan cinayet emelleridir Ag yaxali cinayetler ise toplumda yuksek nufuza ve siyasi maddi guce sahib olanlar terefinden toredilen cinayetdir Punch 1996 Buna iqtisadi bazara qeyri qanuni mudaxile musteri haqqlarinin pozulmasi musterilerin aldadilmasi rusvet firildaqciliq seristesiz davranaraq cemiyyete ziyan vurmaq etraf muhiti bilerekden cirklendirmek ve ona ziyan vurmaq ve iscilerin haqqlarini tapdalamaq ve onlara hormet etmemek kimi cinayetler daxildir Bu cinayeti toredenlerin ag yaxali adlanmaginin sebebi ise cinayetkarlarin tutdugu vezifeden qaynaqlanir cunki muasir dovrde xidmet sahesinde yuksek pillelerde calisanlar ag yaxali adlanir Lakin kriminologiya adi altinda aparilan tedqiqatlarin terkibine nezer yetirsek gorerik ki ekser tedqiqatlar kuce yaxud sade cinayetleri arasdirmislar Yalniz 1939 cu ilden beri korporat cinayetler arasdirilmaga baslanilib O dovrden bu gunumuze kimi bu sahede olan arasdirmalarin sayi suretle artmaqdadir ve eminlikle demek olar ki kuce ve ag yaxali cinayetler arasindaki keskin tedqiqat ucurumu artiq daha balansli durumdadir ancaq hele de ag yaxali cinayetlerle bagli tedqiq edilmeli olan bir cox sahe var Kriminologiya yalniz cinayetin tebieti sebebi ve tesirini yox eyni zamanda cinayet meselesi ile bagli olan sosial institutlari ve onlarin fealiyyetini de oyrenir Polis ve huquq muhafize orqanlari ve qanunu yazan tetbiq eden dovlet orqanlari ve hemcinin cinayete qarsi mubarize siyaseti hazirlayan dovlet qurumlari kriminoloqlarin diqqet merkezinde olan institutlardan bir necesidir Kriminologiyanin ayrilmaz hissesi olan penologiya elmi ise cezalarin secimini tetbiqini ve derecesini oyrenen elm sahesidir hansi ki ozunde muxtelif nezeriyyeleri cemleyir Kriminologiyanin son zamanlar aktual olan movzusu ise tehlukesizlik kameralari onlarin sosial tesiri ve cemiyyetin nezaretde saxlanilmasindaki roludur Cinayet ve anormalliqQanunla cezalandirila bilen her bir hereket cinayet adlanir Anormalliq ise daha boyuk ve abstrakt mefhumdur cunki anormalliq umumi normalara ve deyerlere zidd olan ve ekseriyyet terefinden qebul edilmeyen hereketlerden savayi cinayeti de ozunde cemleyir Nezere alsaq ki qanun toplusunu da norma ve deyerleri de insanlar ozu yaradir onlar stabil ve universal deyil Eksine topluma kontekste ve zamana gore deyisir Buna gore de interaktionistlerin dediyi kimi hec bir hereket tebieten cinayet ve anormal deyil Hereketin cinayet yaxud anormal oldugunu cemiyyet ve bezi hallarda ise yalniz guclu quvveler mueyyen edir Meselcun Ispaniyada kecirilen Tomatina festivali her il boyuk sayda insan toplusunu ozune cekir Istirakcilar birbirine pomidor atirlar Festivalda istirak eden hec kes qanunla cezalandirilib cinayetkar sayilmir cunki onlar hec bir qanunu pozmurlar Ilk baxisda olduqca menasiz ve yanlis festival kimi gorsenen bu tedbir ispan toplumunda normal qebul edilir ve festivalin movcudlugu bu nov hereketin ne derecede normal qebul edilen oldugunu gosteren bariz numunedir Cinayet ve anormalligin movcudlugu Emile Durkheim a gore toplum ucun mueyyen menada musbet haldir cunki onlar movcud olduqda insanlar neyin duzgun ve neyin yanlis oldugunu anlayirlar Bu da neticede qanun qaydaya tabelik ve nizam intizam yaradir Diger funktionalist olan Robert Merton ise qeyd etmisdir ki cinayet ve anormalligin ve onlara qarsi hem qanuni hem de ictimai mubarizenin olmagi toplum ucun mueyyen menada arzu edilendir lakin eger cinayet ve anormalliq hallari artan tempde coxalsa o zaman toplum artiq normal funksiya gostere ve yasaya bilmez Buna gore de cinayete qarsi daim mubarize aparilmalidir ve bu mubarizede yalniz huquq muhafize orqanlari istirak etmeli deyil Ekser sosial problemler kimi bu problemin de helli ucun bir cox sosial institutlar ve akademikler birge islemelidirler Sebeb ise odur ki akademik ve tedqiqatcilar cinayetin ve anormalligin sebeb ve motivlerini oyrenen sexslerdir Onlarin tedqiqatlarinin uze cixartdigi tapintilar sosial institutlar ve huquq muhafize orqanlari terefinden analiz edilmeli ve muvafiq siyaset yeridilmelidir Nezere alanda ki sosial iqtisadi cetinlikler tehsilsizlik ve savadsizliq kimi faktorlar cinayetin toredilmesindeki onemli amillerdendir bu o demekdir ki iqtisadi sistem sosial mudafie sistemi ve tehsil sistemi de cinayetkarliga qarsi mubarize aparmalidir Huquq muhafize orqanlarinin isi ise esasen qanunu tetbiq etmek cinayetkarlari mesuliyyete celb etmek ve nizam intizami qorumaqdan ibaretdir Kriminoloji nezeriyyelerKriminoloji nezeriyyeler 18 ci esrden etibaren coxalmaqdadir lakin ilk elmi nezeriyye ortaya cixana kimi cinayet movzusuna yanasma movcud idi Bu mesele ile esasen sosial filosoflar ve felsefe elminin numayendeleri mesgul idiler Zaman kecdikce ise xususen de sosiologiya ve psixologiya elmleri nufuz qazandiqca yeni kriminoloji nezeriyyeler de meydana gelmeye basladi cunki bu uc sahe birbiri ile olduqca sixdir Cinayetin sebeblerini individual Bioloji pozitivist nezeriyye medeni subkultural nezeriyye ve struktural radikal nezeriyye amillere bolmek olar hansilari ki nezeriyyeleri oxuyanda goreceksiniz Nezaret ve idareetme nezeriyyesi Bu nezeriyyenin kokleri Emil Durkhaym in fikirlerine dayanir Bele ki Durkhaym iddia etmisdir ki insan menfi emeller toretmeye meyl edir qadaga edilmis meseleleri reallasdirmaga daim cehd gosterir Lakin onun uzerinde olan sosial ve aile nezareti bunun qarsisini almaqda vacib rollardan birini oynayir Her bir toplumun ozune mexsus deyerleri var ve bu deyerler toplumun numayendelerinin heyat terzini boyuk olcude mueyyen edir Bu cerciveden kenara cixmaq pozgunluq edebsizlik qanunsuzluq ve diger bu sepkili stiqmalarla neticelene bilir Bu stiqmalara meruz qalmamaq ucun ise sexs oz hereketlerine daim diqqet yetirir Bu idealar zaman kecdikce inkisaf etdirilmisdir Nezaret nezeriyyesinin banilerinden sayilan Ivan Nye 1958 apardigi empirik arasdirmalardan sonra bele qenaete gelmisdir ki sexsin cinayet toretmesinde onun nece boyudulduyu ve ailede yasadigi baslica amildir Eger o duzgun boyudulmuyubse yanlis deyerler ona asilanibsa ve yasadigi ailede daim problemler ve gerginlik movcud olubsa onun xosagelmez islerle mesgul olmasi ve hetta cinayet toretmesi olduqca boyuk ehtimaldir Heqiqetde de biz bunu gore bilerik ki dunyanin ekser olkelerinde kasibciligin qeyri stabil tebiete malik ailelerin yasadigi diqqetden kenarda qalmis erazilerde cinayet hadiseleri adeten daha cox olur Nye in idealari meshur cutluk Travis Hirschi ve Michael Gottfredson 1983 terefinden inkisaf etdirilmisdir Hirschi ve Gottfredson inkisafdan basqa oz idealarini da ireli surmusler Onlara gore Nye in dediyi kimi insanin nece yetisdirilmesi vacib amildir lakin tek amil deyil Hirschi ve Michael Gottfredson un ireli surduyu diger 4 amil deyerlere bagliliq meqsede bagliliq aile bagliligi ve mesgulluqdur Sexsin inandigi deyerler meselcun dini deyerler cinayeti pisleyirse sexsin cinayet etme ehtimali asagi olur Eger toredeceyi cinayet sexsi oz meqsedine catmaqdan uzaqlasdiracaqsa bu da cinayete meylliliyi azalda bilir Stabil sakit heyat suren ve mehriban aile seraitinde yasayan sexsler de cinayete ele de meyl etmirler cunki bu tip ailelerde sexsin duzgun yetisdirilmesi ucun kifayet qeder maddi menevi imkanlar var Eyni zamanda valideynin ovlad ve ovladin valideyn uzerinde nezareti de adeten guclu oldugundan hec bir teref cinayet toretse bele oz emelini gizletmekde olduqca cetinlik ceker Mesgulluq faktoru deyerken Hirschi ve Gottfredson un nezerde tutdugu mefhum sexsin muxtelif islerle daim mesgul oldugundan basqa hec bir meseleye ayirmaga vaxti olmamasidir Basqa sozle eger sexs isleyirse yaxud gununun boyuk hissesini aktiv kecirirse onun cinayeti planlamaq ve heyata kecirmek ucun vaxti ve imkani ele de olmur Bu nezeriyye bir cox cinayet novlerinin motivlerini anlamaqda xeyli yardimci olur Meselcun avtoritar rejimlerde ve hetta bir cox demokratik sayilan olkelerde yuksek tebeqe sexslerin etdikleri cinayetlerin nezere carpacaq derecede qisminin baslica sebeblerinden biri ciddi nezaretin olmamasidir Bu nezaret hem dovlet seviyyesinde hem de cemiyyet terefinden aparilan sosial nezareti ozunde cemlesdirir Intihar hadiseleri qaranliq kucelerde toredilen cinayetler ve nezaretsiz qalmis erazilerde yasayan genclerin toretdikleri cinayetlerin de coxunda nezaretsizlik muhum rol oynayir Radikal kriminologiya Adindan da gorunduyu kimi bu nezeriyyenin terefdarlari radikal deyisikliyin terefdaridirlar cunki onlar butun nov cinayetlerin sebebini dunyanin hazirki qurulusunda gorurler Burke 2011 Dunyanin hazirki veziyyeti deyildikde radikal kriminoloqlar xususen kapitalist sisteminin yaratdigi menfilikleri nezerde tuturlar Onlar iddia edirler ki kapitalist qurulusu insanlari cinayete el atmaga daim tehrik edir cunki bu qurulus sosial berabersizliyi boyudur ve maddiyyete olduqca boyuk onem verir Kapitalist cemiyyetlerinde maddi varliq ugurun gostericisidir ne qeder cox maddiyyete maliksense bir o qeder ugurlu guclu ve hormetlisen Merton 1938 Bu dusunce butun sosial tebeqelerin numayendelerini cinayete tehriq etmeye qadirdir Hetta en zengin sexsler de oz hemkarlari ile reqabetde qalib gelmek ucun cirkin cinayet emellerine el atmaqdan bele cekinmirler Bonger 1916 Ister inkisaf ister inkisaf etmemis butun dovletlerde zengin sexslerin toretdiyi cinayetlere rast gelmek olar bu o cinayetdir ki kriminologiyada ag yaxali sexslerin cinayetleri adlanir cunki bu cinayetkarlarin vezifeleri maddi ve nufuz cehetden ag yaxali pese adlanir Sutherland 1949 Bu cinayetlerin tesiri gundelik heyatda kuce cinayeti qeder bariz gorunmese de olduqca agir ve uzun muddetlidir bu barede daha genis olaraq Korporat ve ag yaxali sexslerin cinayeti bolmesinde oxuya bilersiniz Radikallar kuce cinayetlerini de cemiyyetin kapitalist qurulusu ile elaqelendirirler Onlara gore kapitalist cemiyyetinin tebeqelesmis struktura malik olmasi ve bu sistemde gucun disproporsional paylanmasi bir terefde butun resurslara sahib bir terefde ise bu resurslardan ya tamamile ya da boyuk olcude mehrum olan sexslerin yasadigi toplum yaradir Bonger 1916 Bu yoxsulluqdan en cox eziyyet cekenler eyni zamanda oz seslerini esitdire bilmirler cunki bunun ucun en onemli olan media qruplari kapitalistler terefinden idare olunur ve onlar da kapitalizmin menfi tereflerini gostermek istemirler Bele bir durumla qarsilasan insanlar sisteme qarsi etiraz elameti olaraq cinayete el atirlar Zenginler terefinden idare olunan emlaklara ziyan vurmaqdan tutmus onlarin satdiqlari mehsullari ogurlamaga kimi cox sayli cinayet usullari bu nov insanlar terefinden icra olunur Tebii ki bu o demek deyil ki butun bu tip cinayetler birbasa sisteme etiraz elameti olaraq heyata kecirilir Kasibciliq absolut ve nisbi yoxsulluq da cinayetlere qigilcim veren amillerdir Radikallar gozlenildiyi kimi butun gunahi strukturlarin uzerine atmaga gore tenqid olunurlar Bu nov prizmadan cixis eden radikallar qeyri maddi sebeblerden ve kapitalizmle hec elaqesi olmayan sebeblerden toreyen cinayetleri de sistemin gunahi adlandirirlar halbuki bir cox cinayet novleri aile problemlerinden psixoloji durumdan mentalitetin sebeb oldugu tamamile ferqli sebeblerden toreyir Bioloji Positivist nezeriyyesi Bu nezeriyyenin yaradicisi italyan Cesare Lombroso olub O o dovrun dominant cereyani olan Klassik Mektebin kriminoloji nezeriyyesini redd ederek cinayetin insanin tebietinden ve cezalarin yungulluyunden yox insanin bioloji qurulusundan qaynaqlandigini ireli surmusdur Burke 2011 Lombroso apardigi antropoloji psixoloji bioloji ve sosioloji arasdirmalardan sonra ferqine varmisdir ki cinayetkarlar cinayet toretmeyen insanlardan zahiri gorunusden xeyli ferqlenirler Cinayetkarlarin boyuk qulaqlari one dogru cixan alin nahiyeleri qeyri adi derecede uzun olan qollari olur Onlar agri ve qemginliye qarsi hissiyyatsiz ve menevi deyerlerden mehrum olurlar Lombrozo nezeriyyesini tesdiqlemek ucun cinayetkar olmayan ve olan sexslerin sekillerini yanasi cekmis ve bir yere kimi dediklerini vizual faktlarla destekleye bilmisdi Lakin bu nezeriyyede catismayan onemli bir amil var idi Lombrozo cinayetin sebebini yalniz bioloji ve fizioloji qurulusda gorurdu halbuki cinayeti muxtelif amiller tetikleye bilir Sosial Pozitivist nezeriyyesi Bundan once haqqinda danisilan nezeriyyeden sonra yaranan bu yanasma cinayetin sebebini elmi usullarla aciqlamaga cehd gosteren yanasmadir Newburn 2007 Onlar bioloj pozitivistler kimi ferdi istek konsepsiyasini qebul etse de cinayetin sebebini ferdin yasadigini cemiyyetin durumunda gorurler Daha dogrusu ferdi ehate eden sosio iqtisadi veziyyetdir Eger toplumun durumu qeyri stabil yoxsul ve qeyri humanistdirse ferdlerin cinayete meylliliyi artir Sosial pozitivist nezeriyyesi elmi usullara dayanaraq tedqiqat aparan ilk kriminoloji nezeriyyedir ki cinayetin sebebini cemiyyetde gorub Sosial pozitivistlerin dovlet siyasetine onemli tesiri olmusdur Bele ki cinayetin sebebini toplumda goren ve bu fikirlerini tesdiqleye bilen pozitivistler dovleti cemiyyetin sosio iqtisadi durumu ile kriminogen veziyyet arasindaki elaqeye daha da cox diqqet ayirmaga vadar edir Buna gore de sosial pozitivistlerin emeyi dovletin cinayet meselesine mudaxile etmeye baslamasinda esas faktorlardan biri sayilir Sosial pozitivistlerin zeif noqtesi ise onlarin zengin sexslerin ve ciddi sosio ekonomik problemi olmayanlarin cinayet motivlerini aciqlaya bilmemesidir Eger cinayetin esas sebebi yoxsulluq asagi maddi rifah ve problemli heyatdirsa bes niye bu xususiyyetlerin hec birini ozunde cemlemeyen sexsler cinayete el atirlar Bu suala en etrafli cavabi ise Marksist ve tenqidi kriminoloqlarin ifasinda gormek olar hansilar ki esasen guclu sexslerin cinayetlerini tedqiq etmisler ve edirler Merton ve onun gerginlik nezeriyyesiRobert King Merton a 1938 esasen her bir cemiyyetin ozune mexsus meqsed ve o meqsedlere catmaq ucun mueyyen edilmis usullari movcuddur Kapitalist sisteminin movcud oldugu cemiyyetlerde yeni ki muasir dovrun ekser cemiyyetlerinde toplumun esas meqsedi maddiyyet elde etmekdir cunki maddiyyet insana sosial nufuz iqtisadi ve siyasi guc ve bir cox imkanlar verir Bu meqsede catanlar ugurlu catmayanlar ise ugursuz sexsler adlanir Qeyd edildiyi kimi her cemiyyetin ozune mexsus meqsed ve meqsede catmaq ucun qebul edilmis usullari var Yeni ki usul ile meqsed arasinda elaqe movcuddur Mertona gore bu elaqede gerginlik yaranan zaman sexs cinayete el atir Gerginlik deyerken Mertonun nezerde tutdugu mesele normal usullarla meqsede catmagin mumkunsuzluyudur Basqa sozle desek qebul edilmis yollarla meqsede cata bilmeyenler ferqli usullara el ataraq meqsede catmaga calisirlar Bu meqsede catmaq ucun insanlarin istifade etdiyi usullari tedqiq ederken Merton 5 nov ferqli insan qrupu gorur ve onlari bele adlandirir Konformist yaxud qayda qanuna tabe olanlar Bu nov insanlar toplumun qoydugu normal ve qanuni yollarla esas meqsede catmaga calisirlar Qanuni islerde calisaraq pul qazanir ve oz heyatlarini qururlar Innovativ yola el atanlar Qebul edilmis yollarla meqsede catmayacagini gorub qeyri qanuni usullara el atan sexsler bu qrupa aiddir Cinayetkarlar bu qrupa aid en bariz numunedir Onlar ya yoxsulluqdan savadsizliqdan tenbellikden ve issizlikden yaxud da ki kapitalist sisteminin yaratdigi reqabet muhitinden tesirlenerek bu usula el atirlar Meselcun hec bir savadi ve bacarigi olmayan ve kriminal muhitde yasayan yoxsul bir sexs maddiyyet elde etmek ucun cinayet toredende innovativ usul qrupuna daxil edilir Ondan tamamile ferqli heyat terzi suren zengin sirket resmileri de qeyri leqal yollarla firildaqciliq rusvet qanun pozuntusu oz maddiyyetlerini zenginlesdirende de onlar innovativ qrupa dusurler Cemiyyetden ozunu geri cekenler Bu nov insanlar cemiyyetin qoydugu deyer ve mueyyen etdiyi meqsedlere hec bir deyer vermirler ve ondan imtina ederek oz heyatlarini sururler Onlar yalniz bu gununu dusunur ve geleceye dair hec ne etmirler Narkomanlar qeyri adi heyat terzi surenler bu qrupa aiddir Onlar tamamile basqa fealiyyetlerden ve heyat terzinden zovq alirlar ve butun heyatlarini da o zovqu yasamaq ucun qururlar Innovativlerden ferqli olaraq onlarin cemiyyete ele de ciddi ziyanlari yoxdur Usyankarlar Bu kateqoriyaya aid edilenler o keslerdir ki onlar cemiyyetin qoydugu meqsedleri deyerleri ve qebul edilmis usullari inkar ve yanlis qebul ederek tamamile yeni meqsed ve usullar erseye getirmeye calisirlar Onlar radikal sekilde cemiyyeti deyismek isteyirler Radikal sosial siyasi qruplar bu qebilden olan sexslerin toplasdigi qruplardir Meselcun fundamentalist din adamlari sekulyar dunya strukturunu yixmaq ve onun yerinde dini deyerlerle idare olunan cemiyyet qurmaq isteyirler Ritualistler yaxud gundelik heyati dusunenler Bu nov insanlar cemiyyetin qoydugu meqsedlere catmagi ozleri ucun onemli saymirlar Onlar ucun prioritet olan mesele gundelik dolanisi temin etmekdir Onlarin calisdiqlari is de geleceye dair ele de perspektivli olmadigindan onlar meqsede catmagin mumkunsuz oldugunu dusunurler Bu qrupa orta emek haqqini qazanan ve minimum dolanisigi temin edenler aiddir Mertonun nezeriyyesi Marksist nezeriyyesinin meruz qaldigi tenqidlere meruz qalib cunki her iki nezeriyye de ifrat derecede materialistdir ve qeyri maddi sebebler uzunden toreyen cinayetleri tedqiq etmeyerek butun cinayetlerin maddi maraqlar ucbatindan bas verdiyini iddia etmisler Meselcun dini meiset namus ve menevi zeminde bas vermis cinayetleri Merton nezeriyyesi ile tedqiq etmek ve anlamaq imkansizdir Gundelik fealiyyetler nezeriyyesiFelson ve Cohen 1979 terefinden yaradilan bu nezeriyye mentiqi secim nezeriyyesinin nisbeten deyisdirilmis formasidir Bele ki her iki nezeriyyenin de vurguladigi mesele eynidir eger imkan varsa ve toredilen cinayet sexsin agir sekilde cezalandirilmasi ile neticelenmeyecekse o zaman sexsin cinayet toretme ehtimali olduqca yukselir Lakin gundelik fealiyyetler nezeriyyesi cinayeti nisbeten ferqli prizmadan aciqlayir Onlara gore cinayetin toredilmesi ucun cinayetkar ve qurban eyni zamanda eyni mekanda olmalidirlar Cinayet yalniz kenar mudaxile lakin qurbanin muqavimeti neticesinde onlene biler Cohen ve Felson un nezeriyyesi yoxsul kriminal diqqetden kenar yerde qalan cografi mekanlardaki cinayetleri aciqlamaqda effektivdir Ekser arasdirmalarin da gosterdiyi kimi yoxsul ve sosial durumun asagi oldugu erazilerde cinayet hallari cox olur cunki o erazilerde yoxsulluqdan qurtulmaq isteyenler ve cinayet ederek ozune nufuz qazananlar sayca coxdur Bes cinayetkarlar qurbani neye gore mueyyen edirler Bu suala cavab olaraq Felson 4 amili gostermisdir Edilecek cinayetden elde olunacaq qazanc Potensial qurban olan sexsin yaxud emlakin zahiri gorunusu Potensial qurban olan sexsin yaxud emlakin daxili xususiyyetleri meselcun eger sexs fiziki olaraq gucludurse yaxud emlak hucumdan ozunu mudafie sistemine malikdirse o zaman bu onun qurban olma ehtimalini azaldir Potensial qurban olan emlaka daxil olma ehtimali Gundelik fealiyyetler nezeriyyesi tekce kucede nisbeten yoxsul insanlarin toretdikleri cinayetleri yox eyni zamanda yuksek vezifelilerin de qanunsuz hereketlerini aciqlamaqda faydalidir Marcus Felson qeyd edir ki yuksek vezifeli sexslerin is seraiti onlara her gun celb edici meqsedlere catmaq ucun genis imkanlar yaradir baxmayaraq ki her bir isi bura aid etmek duzgun olmazdi Felson bank iscilerini numune gostererek demisdir ki bank iscilerinin xususile de selahiyyeti genis olanlarin musterileri firildaqciliq yolu ile aldatmaga pullari menimsemekde yaxud maas ucun nezerde tutulmayan pulu menimsemeye imkanlari var Felsonun dediklerini heqiqetde gormek mumkundur Bank iscileri habele derman senayesi Braithwaite ve neft senayesinde calisanlarin sahelerine yerine yetirsek bir menzereni aciq aydin gore bilerik Bu sahelerde dovlet nezareti diger sahelere nisbetde zeif senaye olduqca boyuk ve qlobal ve onlarin dovlet uzerinde boyuk lobbicilik tesirine malik oldugundan onlar daha serbest sekilde hereket edirler Bu da ilk novbede qeyri qanuni emellerin yaranmasi ucun munbit serait yaradir Bunun neticesinde de sirket numayendeleri is qrafiklerini ozlerine uygun qurmaga baslayir Interaktionist nezeriyyesiAdindan da gorunduyu kimi sosiologiyanin fundamental nezeriyyelerinden olan interaktionist cereyaninin prinsipleri esasinda qurulan bu nezeriyyenin cinayet barede fikirlerini bir cumle ile ifade etmeli olsaq bunu bele etmek olar Hec bir emel cemiyyet terefinden cinayet adlandirilmadiqca cinayet deyil Ilk once qeyd edilmelidir ki interaktionistler tekce cinayet yox eyni zamanda da anormalliq haqqinda da olduqca genis danisirlar Howard Becker e gore cemiyyetde qanunlarin qebulu ve onlarin tetbiqi gucluler terefinden mueyyen edilir Kisiler qadinlar kapitalistler proletariat ag derililer qara derililer ucun qanun qebul edir ve tetbiq edir Bu berabersizliyin neticesi ise odur ki qebul edilen ve tetbiq edilen qanunlar obyektivlikden xeyli uzaqdir Eksine onlar guclulerin maraqlarina xidmet edir Gucluler ozlerine xeyir eden qayda qanunu ve strukturu yaratmaq ucun subyektiv qanun toplusu yaradirlar lakin media dovlet ve diger institutlarin daimi tebligati neticesinde bu qanunlar ictimaiyyet terefinden tebii qebul edilir Bezi elementleri Marksist yanasmasi ile derin oxsarliga malik olsa da interaktionistleri onlardan ayiran bir xususiyyet var Interaktionistlere gore hec bir emel tebieten cinayet xarakterli deyil hetta insan oldurmek ogurluq etmek ve zorakiliq tetbiq etmek kimi universal olaraq cinayet qebul edilmis hereketler de kontekste ve ona verilen menaya gore muxtelif menalar vere biler Meselcun kiminse mulkunu ogurlamaq ucun onu oldurmek ekseriyyet terefinden cinayet ve gunah kimi qebul olunursa ozunu mudafie meqsedi ile hucum eden sexsi oldurmek sosial deyerlere gore cinayet sayilmir baxmayaraq ki qanunla bu emele gore sexse ceza verile biler Interaktionistler ve hemcinin bezi Marksistlerin istinad etdiyi diger numune ise biraz ferqlidir Guclu olan sosial qrup yaxud institut oz maraqlarina xidmet ucun basqalarina qarsi zorakiliqla qanunsuzluqla amansizliqla yaxud diger cinayet sayila bilecek yolla davrananda o emel cinayet sayilmir lakin zeif teref gucluye her hansisa bir formada muqavimet gostermek ucun ona ziyan vuranda bu cinayet sayilir Box 1983 Bu da ona delalet edir ki hec bir emel ne qeder aciq sekilde ziyan verici gorsense de toplum terefinden cinayet adlandirilmadiqca mesuliyyete celb edilmir ve resmi olaraq cinayet hesab olunmur Tannenbaum un aciqlamasi butun elementleri ozunde cemleyir Ona gore sexse cinayet damgasini vurmaq onun cemiyyet terefinden etiketlenmesi kimi bir hereketdir Bu etiket sexsle qalir ve onun heyatinda ciddi deyisikliklere sebeb ola bilir Heqiqeten de diger interaktionistlerin yazilarinda da goreceyiniz kimi cinayetkar titulunu sexse etiketleyen cemiyyet daha sonra o cinayetkari toplumdan ferqli formalarda uzaqlasdirir ve neticede de cinayetkarin gelecek heyati olduqca cetin duruma dusur Edwin Lemert 1967 ise bu meseleye biraz ferqli prizmadan yanasir O tekce cinayet yox anormalligin da cemiyyet terefinden mueyyen olundugunu qeyd edir ve elave edir ki iki cur anormalliq movcuddur birinci ve ikinci dereceli Birinci dereceli anormalliq o hereketi edib hec kes terefden tenqide meruz qalmamaq ve mesuliyyete celb olunmamaqdir Meselcun eger narkoman gizli sekilde herden bir narkotik vasitelerden istifade edir lakin hec kim ona reaksiya vermirse bu birinci derecelidir Ikinci dereceli ise edilen herekete gore cemiyyet terefinden reaksiyaya meruz qalmaqdir ve bu reaksiya hem sifahi sekilde ifade olunan qinaq formasinda hem de ki mesuliyyete celb edilmekle ola biler Bu oldugu halda ise zencirvari hadiseler bas vere biler ve bu hadiseleri interaktionistler ozlerine mexsus sekilde izah etmisler baxmayaraq ki izahlarina gore tenqidlere de meruz qalmislar Sosioloqlar hemcinin interaktionistler qeyd etmisler ki insanlar hereket etmemisden once onun gelecek potensial neticelerini dusunerek edir Lakin bu o demek deyil ki insan cemiyyetin onun hereketine verdiyi reaksiyadan tesirlenmir Sexs her ne qeder menfi reaksiya ile qarsilansa ona anormal yaxud cinayetkar kimi davranilsa ve yaxud stiqmaya meruz qalsa o oz qebul edilmez hereketlerinde daha da inadkar olar Basqa sozle desek narkotik istifadecisi toplum terefinden ne qeder tenqid edilse ve toplumdan kenarlasdirilsa onun narkotik maddeden istifadesi daha da guclenir Bu iddiani tesdiqleyen tedqiqatlardan biri Stanley Cohen terefinden aparilmisdir 1964 cu ilde Ingilterede 2 ferqli qrup hansilar ki cemiyyetden nisbeten tecrid olunmus sayilirdilar yungul sekilde birbiri ile dalasirlar Baxmayaraq ki etraf muhite ve birbirlerine o qeder de ciddi ziyan vurmamisdilar medianin bu qarsidurmani sisirtmesi ve neticede toplumun bu qruplarin numayendelerine qarsi daha da soyuq davranib menfi munasibet gostermesi oz tesirini gosterdi Bele ki bu qruplar ozlerini cemiyyetden daha da uzaqlasdiraraq anormal davranis geyim ve fealiyyetlere davam etdiler Bunun diger numunesini ise futbol xuliqanlarinda gormek olar Cemiyyetin qebul edilmis deyerlerinden ferqli formada yasayan ve ozune mexsus deyerleri olan xuliqanlar cemiyyet terefinden daim menfi munasibete meruz qaldiqlarindan ozlerini toplumdan uzaqlasdirir ve oz dunyalarinda yasayirlar Vaxt asiri ise anormal ve hetta qeyri leqal islere de qarisirlar ancaq bunu fexrle edirler cunki onlarin oz deyerleri bu nov hereketleri pislemir Interkationistlerin nezeriyyesini tenqid ederken esasen 2 meseleye toxunulur Ilk once interaktionistler ele dusunurler ki sexse cinayetkar yaxud anormal damgasi vurulduqdan sonra onun daha da menfilesmesi qacinilmazdir Halbuki her bir sexsin oz dusunce ve iradesi var ve ona vurulan damgani aradan qaldirmaq ucun calisib o damgani ugurla ozunden uzaqlasdira biler Ikinci mesele ise bundan ibaretdir ki bu nezeriyye yuksek seviyyeli sexslerin toretdiyi cinayetlerin sebeblerini aciqlaya bilmir cunki diger kriminoloq ve sosioloqlarin gosterdiyi kimi ag yaxali vezifede olan sexslerin cinayetleri onlara vurulan damgadan sonra artmir eksine bir cox hallarda azalir Braithwaite Teskilati davranis nezeriyyesiDaha once de qeyd edildiyi kimi cinayet yalniz ferd terefinden yox teskilat terefinden de heyata kecirile biler Dovlet korporasiya mafiya ve ya terror teskilati terefinden toredilenler bu qebilden olan cinayetlerdir Bu cinayetlerin ferqli ceheti ondan ibaretdir ki onlar ferdin oz dusunce ve isteyinin yox teskilatin onem verdiyi deyerlerin mehsuludur Eger teskilatda onem verilen deyerler ogurluq adam oldurmek yaxud qazanc namine butun menevi deyerlere hormetsizlik etmekdirse o zaman teskilatin cinayet toredecek ve teskilat daxilinde bu cinayeti toredenler tenqid yox eksine teriflenecek ve onlarin nufuzu artacaq Buna en bariz numunelerden biri korporasiyalardir esasen de adi tez tez qalmaqallarda ve qeyri qanuni islerde hallananlar Korporasiyalarin baslica meqsedi qazancdir Onlar daim olaraq butun siyasetlerini qazanci artirmaq uzre qururlar ve bezi hallarda qazanc elde etmek ucun qeyri qanuni yola da bas vururlar baxmayaraq ki onlar qanunla cezalandirila bilerler Meselcun derman istehsal eden korporasiya qazancini artirmaq ucun asagi keyfiyyetli derman istehsal edib onu yuksek qiymete sata biler amma ki bir sertle Dermanin keyfiyyetini yoxlayan dovlet orqanina rusvet odemekle korporasiya dermani satisa cixara biler Qirilan pencereler1982 ci ilde James Q Wilson ve George L Kelling terefinden ireli surulen bu nezeriyyeye gore etraf muhitin yaxsi halda saxlanilmasi cinayeti azalda seliqesiz ve xosa gelmez halda saxlanilmasi ise cinayeti artira biler Ferqli formada desek eger seherin mueyyen bir hissesindeki binalarin kucelerin evlerin ve diger iase ve ictimai obyektlerin veziyyeti urekacan deyilse ve onlar baximsiz qalirsa o erazide cinayetin yuksek olma ehtimali olduqca boyukdur Cunki baximsizliq nezaretsizliyin yoxsullugun ve dovletin o eraziye diqqetsizliyinin gostericisidir Tebii ki bu o demek deyil ki o erazide yasayanlarin hamisi bu veziyyeti gorub cinayete yaxud anormal davranisa el atirlar Cinayetin bas vermesi ucun tekce baximsizligin olmasi yeterli deyil Yuxarida da qeyd edildiyi kimi adeten bele erazilerde yoxsullugun nizam intizamsizligin ve tehsilsizliyin movcud oldugu aileler yasayirlar Hem aile durumu hem de etraf muhitin durumu anti sosial yaxud etraf muhite hem insan hem tebii muhite ziyan vuracaq hereketlerin reallasmasi ucun ideal serait yaradir Baxmayaraq ki Wilson ve Kellingin bu nezeriyyesi Ingilterede aparilan tedqiqatlar neticesinde formalasib onlarin idealarinin gercek oldugunu gosteren numuneler dunyanin ekser olkelerinde movcuddur Bu da oz novbesinde qirilan pencereler nezeriyyesine xususi ceki qazandirir Bu nezeriyyenin siyasetciler ve dovlet ucun onemli menasi var idi cinayete qarsi mubarize yollarindan biri de etraf muhiti ve yasayis menteqelerinin durumunu yaxsilasdirmaqdan ibaretdir Lakin bu nezeriyye yuksek seviyyeli sexslerin toretdikleri ve yoxsulluq ve maddiyyet kimi sebeblerden savayi bas veren cinayetleri aciqlamir MenbeHopkins Burke Roger 2011 An Introduction to Criminological Theory Oxon Taylor amp Francis Becker Howard 1963 Outsiders Studies in the Sociology of Deviance New York Free Press Box Steve 1983 Power Crime and Mystification London Routledge Lemert Edwin 1967 Human Deviance Social Problems and Social Control Englewood Cliffs New Jersey Prentice Hall