Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Konstitusiya hüququ — elminin predmeti konstitusiya qanunvericiliyi, obyekti isə konstitusiya hüquq münasibətləri olmaqla şəxsiyyətin, dövlətin və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrini tənzimləyir. Konstitusiya hüquqi dövlət hakimiyyəti orqanlarının strukturunu (quruluşunu), təşkili prinsiplərini, fəaliyyət qaydasını, ümumi səlahiyyətlərini, dövlətin insan və vətəndaşla münasibətlərini müəyyənləşdirir və bununla da inzibati hüququn başlanğıc mövqelərini təsbit edir.
Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq hazırda hüququn, o cümlədən də Konstitusiya hüququnun mənbəyi normativ – hüquqi aktlardır.
Konstitusiya (dövlət) hüququ hüquqşünaslıqda üç aspektdə nəzərdən keçirilir: konkret dövlətlərin hüquq sahəsi kimi, elm kimi və ali təhsil sistemində tədris fənni kimi.
"Konstitusiya hüququ" və "Dövlət hüququ" terminləri
Bəzən bu terminlər sinonim sözlər kimi qəbul olunsa da, nəzəriyyədə bu ifadələrə münasibət birmənalı deyil. Məsələn, almaniyalı konstitusionalist Konrad Hessenin fikrincə, konstitusiya dövlət quruluşunun müəyyən edilməsi ilə məhdudlaşmayıb, qeyri-dövlət həyat quruluşunun əsaslarını (nikah, mülkiyyət və s.) da əhatə etdiyi üçün "Konstitusiya hüququ" "Dövlət hüququ"ndan daha geniş məfhumdur. Digər tərəfdən konstitusiya hüququ dövlət hüququ ilə müqayisədə məhduddur, yəni "dövlət hüququ", məsələn, inzibati hüquq və prosessual hüququ da əhatə edir. Başqa sözlə, konstitusiya normalarının hüdudlarından kənara çıxan, dövlət idarəçiliyinin, inzibati və maliyyə hüququnun bir çox məsələlərinin daxil olduğu dövlət hüququnun obyekt dairəsi daha genişdir.
"Konstitusiya hüququ" və "Dövlət hüququ" terminlərindən hansının işlədilməsi doğrudur? Bu terminlərdən hansının doğru olması məsələsinə konkret cavab vermək olmur. Həmin terminlərdən hansının seçilməsi məsələsi adətən onların işlədilməsində milli ənənə ilə bağlıdır. Məsələn, Anqlo-saks və Roma hüquq sistemlərində ənənəyə görə "konstitusiya hüququ" terminindən istifadə edildiyi halda, german sistemi üçün "dövlət hüququ" termininin işlədilməsi səciyyəvidir. İsveçrənin alman dilli əhalisinin üstünlük təşkil etdiyi hissədə "dövlət hüququ" termini, bu ölkənin roman dilli qalan ərazilərində isə "Konstitusiya hüququ" terminindən istifadə edilir. Hazırda Almaniyada məhdud mənada da olsa, "konstitusiya hüququ" termininə müraciət olunur. Lakin ölkənin ali hüquq məktəblərində tədris fənninin adı kimi "ümumi hüquq" və ya geniş mənada "dövlət hüququ" terminlərindən istifadə olunur. Bu fənlər inzibati hüququ, məhkəmə hüququnu və hüququn bəzi başqa sahələrini əhatə edir. Məhdud mənada dövlət hüququ isə konstitusiya hüququnun analoqu olub, ümumi hüququn əsas hissəsi hesab edilir. Məsələn, Almaniyada doktor Katsın (A. Katz) dəfələrlə çap edilmiş dərsliyi belə adlanır: "Dövlət hüququ. Ümumi hüquqda əsas kurs". Digər alman müəlliflərindən Klaus Ştern (K. Stern) özünün beş cildlik fundamental əsərində qeyd edir ki, konstitusiya hüququ dövlət hüququnun mərkəzi sferasını təşkil edir və onu məhdud mənada dövlət hüququ kimi səciyyələndirmək olar. Keçmiş SSRİ-də "Dövlət hüququ" terminindən istifadə olunurdu. Ümumiyyətlə, sosialist ölkələrində "dövlət hüququ" terminindən istifadə edilirdi. Bu ölkələrdən yalnız Kuba istisna idi. Bu ölkədə hətta konstitusion quruluşun olmadığı dövrlərdə də "konstitusiya hüququ" termininin də daxil olduğu ənənəvi roman hüquq terminologiyası əsasən qorunub saxlanmışdır. Müasir dövrdə "Dövlət hüququ" terminindən istifadə edən ölkələr çox azdır.
"Konstitusiya hüququ" terminin tənqidi və bu ifadənin müdafiəsi haqqında
Türk konstitusionalisti Ali Fuat Başgil "konstitusiya hüququ" terminini tənqid etmişdir. Ona görə "konstitusiya" "ana qanun" demək olduğuna görə "konstitusiya hüququ" da "ana qanun hüququ" demək olur. Bu isə hüququn sırf qanundan ibarət olduğu fikrini verir. Həqiqətdə isə hüquq qanundan ibarət olan bir şey deyil. Qanun hüququn özü yox, mövzusudur. Necə ki, "cinayət hüququ"na "cinayət qanunu hüququ" demək yanlışdırsa, bu hüquq sahəsinə də "konstitusiya hüququ" demək eyni şəkildə yanlışdır. Lakin günümüzdə "konstitusiya hüququ" ifadəsi hüquq leksikonuna elə möhkəm daxil olub özünə yer etmişdir ki, bu ifadə yanlış da olsa, onu işlətməkdən başqa çarə qalmamışdır. Türk konstitusionalistlərindən Bülent Nuri Esen və İlhan Arselə görə isə "konstitusiya hüququ" terminini işlətmək doğru yanaşmadır. Onlara görə bu termin dilə asan gəlir və məqsədi izah etməyə əlverişlidir. Professor İlhan Arselə görə "anayasa" terminini Ali Fuat Başgil kimi "ana" və "yasa" şəklində iki ayrı sözdən meydana gələn bir tərkib olaraq deyil, hər iki kəlmənin yaratdığı tək bir tərkib söz kimi yəni "əsas təşkilat" mənasına gələn "anayasa" şəklində qəbuletmək lazımdır. Belə olduqda isə "konstitusiya hüququ" "ana qanun hüququ" deyil, "əsas təşkilat hüququ" kimi başa düşülür.
Konstitusiya hüququnun hissələri
Konstitusiya hüququnu iki hissəyə bölmək olar: 1. Konstitusiya hüququnun ümumi nəzəriyyəsi, 2. Azərbaycan konstitusiya hüququ. Azərbaycan Respublikasının hüquq elmində konstitusiya hüququnun konstitusiya hüququnun ümumi nəzəriyyəsi adlı hissəsindən bəhs olunmur. Bunun yerinə xarici ölkələrin konstitusiya hüququ adlı fənn mövcuddur ki, bu fənnin ümumi hissəsi demək olar ki, konstitusiya hüququnun ümumi nəzəriyyəsinin predmetinə daxil olan məsələləri araşdırır. Konstitusiya hüququnun ümumi nəzəriyyəsi konkret bir ölkənin konstitusiyasından və konstitusion normalarından asılı olmayaraq müstəqil şəkildə ümumi nəzəri məsələlər tədqiq edir. Bu zaman bütün ölkələrin milli konstitusiya hüququ sahələri, onların konstitusiyaları üçün keçərli ola biləcək ümumi nəzəri institutlar tədqiq edilir. Azərbaycan konstitusiya hüququ isə ölkəmizdə konstitusiya quruculuğunun qısa tarixinə nəzər saldıqdan sonra AR Konstitusiyası müstəvisində olan konstitusion institutları tədqiq edir.
Elm kimi konstitusiya hüququnun mənbələri
Hüququn mənbəyi dedikdə, hüquq normalarının ifadə formaları başa düşülür. Konstitusiya hüquq elminin mənbələri aşağıdakılardır: 1. Konstitusiya və qanunlar; 2. Beynəlxalq və dövlətdaxili müqavilələr a. beynəlxalq müqavilələr o hallarda konstitusiya hüququnun mənbələri olurlar ki, onlar konstitusiya problemlərini tənzimləsinlər və bu müqavilələrin birbaşa tətbiq edilməsi nəzərdə tutulmuş olsun. AR Konstitusiyasının 151-ci maddəsinə görə Azərbaycan Res-publikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar ilə (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir. Ölkəmizin qoşulduğu beynəlxalq-hüquqi sənədlərə aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: — İrqi ayrıseçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Beynəlxalq Konvensiya (21 dekabr 1965-ci il) (qoşulma haqqında AR-ın 95-IQ saylı 31 may 1996-cı il tarixli Qanunu); — Aparteid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında Konvensiya (30 noyabr 1973-cü il) (qoşulma haqqında AR-ın 96-IQ saylı 31 may 1996-cı il tarixli Qanunu); — Genosid cinayətinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında Konvensiya (9 dekabr 1948-ci il) (qoşulma haqqında AR-ın 97-IQ saylı 31 may 1996-cı il tarixli Qanunu) — İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqları haqqında Avropa Konvensiyasını (1950-ci il). Azərbaycan Respublikası bu Konvensiyaya 2001-ci il tarixdə qoşulub və s. b. dövlətdaxili müqavilələr o halda konstitusiya hüququnun mənbələri hesab edilirlər ki, konstitusiya problemlərinə aid olsunlar. Bu müqavilələrə nümunə: Livanda ali dövlət vəzi-fələrinin müxtəlif dinlərin nümayəndələri arasında bölünməsi haqqında 1943-cü il milli paktı, Çexoslovakiyanın 1 yanvar 1993-cü ildən Çexiya və Slovakiyaya ayrılması haqqında saziş, Dnestryanı respublikanın Moldova tərkibində respublika qalması haqqında Moldova və Dnestryanı respublika arasında bağlanmış 1996-cı il tarixli Konstitusiya müqaviləsi. 3. Parlament reqlamentləri – Parlamentin daxili təşkilini və iş qaydasını müəyyən edir. Məsələn, AR-də AR Milli Məclisinin və Naxçıvan MR Ali Məclisinin Daxili nizam-namələrini buna misal göstərmək olar; 4. Dövlət başçısının və hökumətin aktları (fərman və sərəncamlar); 5. Məhkəmə presedentləri – Məhkəmələr tərəfindən qəbul edilən oxşar işlər üzrə analoji qərarlar; 6. Konstitusiya adəti – Rəsmi nəşrlərdə davranış qaydası kimi təsbit edilməmiş, lakin uzun müddət ərzində tətbiq edilən və dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılmış kimi qəbul edilən davranış qaydalarıdır. Məsələn, Böyük Britaniyada bir sıra konstitusion adətlər (konstitusion razılaşmalar) mövcuddur: "Kral parlamentin hər iki palatasından keçmiş bill (qanun layihəsi) ilə razılaşmalıdır", "Çoxluq təşkil edən partiyanın lideri – baş nazirdir", "Əgər nazirlər İcmalar Palatasının etimadını itirərlərsə, onlar istefaya çıxırlar", "Lordlar Palatası maliyyə billəri təşəbbüsü irəli sürə bilməz" və s.); 7. Dini mənbələr – İran İslam Respublikasında hüququn ən ali mənbəyi – Qurani-Kərim və müsəlman hüquq normalarının toplusu olan şəriətdir; 8. Hüquqi doktrina – Hüquqşünas alimlərin əsərləri: məsələn, Böyük Britaniya hüquqşünasları U. Blekston və A. Daysinin əsərləri). Bəzi ölkələrdə hərbi çevrilişdən sonra yaradılmış müvəqqəti hakimiyyət orqanlarının – hərbi və inqilabi şuralarının aktları (dekretlər, bəyannamələr) prinsipial məsələləri (məsələn, Nigeriyada federasiyanın yenidən təşkili, Efiopiyada idadəretmə formasının dəyişdirilməsi) tənzim edən aktlar olmuşdur. Bəzən milli xartiyalar (Əlcəzair), inqilabi xartiyalar (Madaqaskar) və hakim (yeganə) partiyaların aktları (Zair) mühüm konstitusion (hətta konstitusiyadan yüksək) əhəmiyyətə malik olmuşlar.
Konstitusiya hüququnun hüquq sahəsi kimi mənbələri
Hüququn mənbələri dedikdə, hüquq normalarının təsbiti üsulları, ifadə formaları başa düşülür. Konstitusiya qanunvericiliyi hüquq sahəsi kimi konstitusiya hüququnun mənbəyidir. Konstitusiya qanunvericiliyi nədir? Konstitusiya qanunvericiliyi daha çox imperativ normalardan təşkil olunan və şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasında yaranan hüquq münasibətlərinin əsaslarını tənzimləyən qanunvericilik sahəsidir. Konstitusiya qanunvericiliyinə nələr daxildir? 1) Konstitusiya — ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. 2) Referendumda qəbul edilmiş aktlar; 3) Qanunlar – Ali qanunvericilik orqanı (AR Milli Məclisi) tərəfindən qəbul edilir. Növləri – a. adi, b. üzvi; c. fövqəladə; d. Orqanik; e. konstitusiya qanunları. a. Adi qanunlar – ayrı-ayrı məsələləri tənzimləyir (məsələn, "Hərbi qulluqçuların statusu haqqında" AR qanunu, "Dövlət qulluğu haqqında" AR qanunu və s.); b. Üzvü qanunlar – Mürəkkəbləşdirilmiş qaydada qəbul edilir və adətən konstitusiya hüququnun müəyyən bir institutunu bütövlükdə tənzim edir (məsələn, AR Seçki Məcəlləsi 83 səs çoxluğu ilə qəbul edilir və bütövlükdə seçki münasibətlərini tənzimləyir); c. Fövqəladə qanunlar – Fövqəladə vəziyyət elan olunduqda qəbul edilir və onlar qısa müddət ərzində qüvvədə olurlar; d. Orqanik qanunlar – Dövlət orqanlarının statusunu müəyyən edirlər (məsələn, "Prokurorluq haqqında" AR qanunu, "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" AR qanunu və s.). Bəzən hüquq ədəbiyyatında konstitusiyadan istinad edilən bütün qanunlara orqanik qanunlar deyilir; e. Konstitusiya qanunları – Konstitusiyaya dəyişikliklər və əlavələr edir. 4) Fərmanlar; 5) AR Nazirlər Kabinetinin qərarları; 6) Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları.
Konstitusiya hüququnun əhəmiyyəti həm də onunla xarakterizə olunur ki, burada demokratiya institutları (bərabərlik hüququ, seçki hüququ, cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında iştirak hüququ və s.) ifadəsini tapmışdır. Konstitusiya hüququnun köməyi ilə demokratiya cəmiyyətin və dövlətin rəsmi və ümumi prinsipinə çevrilir.
Konstitusiya hüququnun əsas növləri normativ – hüquqi aktlar, məhkəmə presedentləri və adət hüququ, habelə bəzi hallarda beynəlxalq və dövlətdaxili müqavilələrdir.
Konstitusiya hüququnun normativ – hüquqi aktları qanunlara, icra hakimiyyətinin normativ aktlarına, konstitusiya nəzarəti orqanının normativ aktları, parlament reqlamentləri, yerli özünüidarənin (bələdiyyənin) aktları sayılır.
Konstitusiya hüququ elminin metodları
Analiz – Obyekt şərti olaraq bir-birindən təcrid edilmiş hissələrə ayrılır və onların hər biri ayrılıqda tədqiq edilir. Hissələr arasındakı əlaqələrin səbəbləri araşdırılır. Nümunə: Prezidentlik institutu hissələrə ayrılır: Prezident – Prezident seçkiləri – Prezidentin səlahiyyətləri – Prezidentin digər orqanlarla əlaqəsi və s. Sintez – Analizin əksidir. Sintez zamanı öyrənilən predmetin, materialın oxşar əlamət-ləri ümumiləşdirilir. Məsələn, dövlət orqanı anlayışı hər bir dövlət orqanına ayrı-ayrılıqda xas olan əlamətlərin ümumiləşdirilməsi əsasında yaranmışdır. Deduksiya – Bu metod ümumidən xüsusiyə getməyi nəzərdə tutur. Məsələn, bütün hüquq pozuntuları (inzibati xəta, cinayət və s.) müəyyən ümumi əlamətlərə malikdir. Bu metodu tətbiq edərək ümumidən xüsusiyə gedərək belə nəticəyə gəlirik ki, konstitusiya hüquq pozuntusu da hüquq pozuntusunun bir növü olduğundan ümumi hüquq pozun-tusunun strukturu onda da vardır. İnduksiya – Deduksiyanın əksidir. Bu metod xüsusidən ümumiyə getməyi nəzərdə tutur. Bu zaman müxtəlif növ xüsusi faktların əsasında gəldiyimiz nəticəni həmin növdən olan bütün hadisə və predmetlərə şamil edirik. Məsələn, bir neçə konstitusion hüquq və azadlığın tədqiqindən belə nəticəyə gəlirik ki, bütün hüquq və azadlıqlar əsasdır və ümumidir. Analogiya – Oxşarlığa əsaslanır. Analogiya zamanı məlum olanın əsasında məlum olmayan barədə müəyyən nəticə əldə olunur. Məsələn, ABŞ-də prezidenti xalq seçir və o, qanunverici orqana hesabat vermir. Buna görə də ABŞ prezidentli respublikadır. Azərbaycanda da prezidenti xalq seçir və o da qanunverici orqana hesabat vermir. Deməli, Azərbaycan da prezidentli respublikadır. Müqayisə – Bu metod müxtəlif konstitusion reallıqların, normaların oxşar və fərqli cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsinə əsaslanır. Məsələn, Türkiyə Cumhuriyyətinin Nazirlər Kabineti ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin səlahiyyətlərinin və dövlət orqanları sistemindəki yerinin müqayisəsi bu iki ölkənin yuxarı icra hakimiyyəti orqanları barədə konkret nəticələrə gəlməyə kömək edir. Tarixi yanaşma – Bu metod baş verən hadisələrin xronoloji ardıcıllığını izləməyə və onların baş vermə səbəbindəki qanunauyğunluqları aşkara çıxarmağa əsaslanır. Məsələn, bu metodun tətbiqi nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, məhz qeyri-demokratik, totalitar dövlətlərin konstitusiyaları diktator və ya despot hakimiyyətin ideologiyası əsasında hazırlanıb qəbul edilir. Sistemli yanaşma və ya sistemli analiz metodu – Sistemli analiz aparılarkən öz strukturu daxilində obyektin bütövlüyünü şərtləndirən əsaslar, obyektin elementləri arasında olan əlaqələr öyrənilir və onların mahiyyəti, keyfiyyət xüsusiyyətləri aşkarlanır. Misal üçün, dövlət mexanizmi və hüquqi sistem analiz olunarkən dövlət orqanları, hüquqi sistemin elementləri arasında iyerarxik xarakterli bağlılıqlar, müxtəlif növ funksional əlaqələr nəzərə alınaraq tədqiq edilir.
Konstitusiya hüquq normaları
Konstitusiya hüquq normalarının aşağıdakı xüsusiyyətləri və növləri vardır:
- Konstitusiya hüquq normaları təsisedici normadır-təsisedici normalar xalq və dövlət arasındakı münasibətlərin əsaslarını tənzimləyir, şəxsiyyətin əsas hüquqlarını müəyyən edir.
- Konstitusiya hüquq normaları özünün hüquqi qüvvəsinə görə fərqlənir – ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik normalar konstitusiyada əks olunur və s.
Konstitusiya hüquq normaları müəyyən qruplarda birləşirlər. Bu cür qrupda birləşdirilən normaların məcmusu adlanır. Həmin Konstitusiya hüquq institutları aşağıdakılardır:
- Konstitusiya quruluşunun əsasları;
- Şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsasları;
- Dövlət hakimiyyətinin təşkili;
- Özünüidarəetmənin təşkili;
- Qanunvericilik sistemi.
Konstitusiya hüquq elminin tarixi
Konstitusiya hüquq elmi uzun inkişaf yolu keçmişdir. Meydana gəldiyi vaxtlar o, fəlsəfə, sosiologiya, politologiya və digər elmlərlə əlaqədə olmuşdur (indi də əlaqədədir). Onun müstəqil elm sahəsinə çevrilməsi bəzi digər hüquq elmlərindən (məsələn, mülki və cinayət hüququ) sonra baş vermişdir. Konstitusiya əhəmiyyətli bəzi ideyalar (cəmiyyət və dövlət haqqında) ilkin olaraq qədim dünya mütəfəkkirlərinin (Platon, Aristotel, Siseron və s.) əsərlərində söylənilmişdir. Konstitusiya hüququnun əsas ideyalarının təşəkkülü Spinoza, Monteskyo, Lokk, Russo, Hrotski və digər maarifçilərin adı ilə bağlıdır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində konstitusiya hüququnun inkişafını fransızlar L. Dügi (solidariz konsepsiyası) və M. Oriu (institusionalizm), italiyalılar – V. Orlando (ministerializm), V. Pareto və Q. Moska (elitar nəzəriyyəsi, korporativizm), amerikalılar – C. Brays və S. Lou (demokratikləşmə nəzəriyyələri), almanlar – H. Ellinek (hüquq məktəbi), M. Veber (hakimiyyətin legitimləşməsi) xeyli zənginləşdirmişlər.
Konstitusiya hüququ tədris fənni kimi
Tədris fənninin vəzifəsi tələbələrə konkret elm sahəsinin artıq formalaşmış, sabit elmi anlayışları ilə bağlı zəruri minimum informasiyanı verməkdir. Tədris fənnində, bir qayda olaraq, mübahisəli məsələlər araşdırılmır. Belə məsələlər yalnız zərurət olduqda tədqiq edilir. Konstitusiya hüququ təhsil müəssisələrində hüquq fənləri içərisində fundamental profilli fənlərdən biri kimi tədris olunur. Bu fənnin tədris olunmasında əsas məqsəd tələbələrdə dövlətin hüquqi əsasları, şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlətin qarşılıqlı əlaqələri haqqında təsəvvürlərin formalaşdırılmasından ibarətdir. Dövlət quruculuğu və ali hakimiyyətin təşkili ilə birbaşa bağlı olan konstitusiya hüququ tədris fənni kimi tələbələrdə dövlət, demokratiya, insan hüquq və azadlıqları kimi dövlətçiliklə birbaşa bağlı olan müasir elmi təsəvvürləri inkişaf etdirir. Beləliklə: konstitusiya hüquq elmi ən fundamental elm sahələrindən biridir. Bu elm digər hüquq elmlərinin bazisi hesab olunur. Konstitusiya hüququ digər hüquq elmlərinin əsas prinsiplərini ehtiva edən "nüvə" rolunu oynayır.
Mənbə
- İsmayılov İ. AR – nın Konstitusiyası və hüququnun əsasları Bakı qanun 2002
- Əsgərov Z. A Konstitusiya hüququ Bakı Universiteti 2002
- Əsgərov Z. A "Hüquqi dövlətin Konstitusiyası hansı prinsiplərə əsaslanmalıdır" Azərbaycan qəzeti 25.10.92
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Konstitusiya huququ elminin predmeti konstitusiya qanunvericiliyi obyekti ise konstitusiya huquq munasibetleri olmaqla sexsiyyetin dovletin ve cemiyyetin qarsiliqli elaqelerini tenzimleyir Konstitusiya huquqi dovlet hakimiyyeti orqanlarinin strukturunu qurulusunu teskili prinsiplerini fealiyyet qaydasini umumi selahiyyetlerini dovletin insan ve vetendasla munasibetlerini mueyyenlesdirir ve bununla da inzibati huququn baslangic movqelerini tesbit edir Movcud qanunvericiliye uygun olaraq hazirda huququn o cumleden de Konstitusiya huququnun menbeyi normativ huquqi aktlardir Konstitusiya dovlet huququ huquqsunasliqda uc aspektde nezerden kecirilir konkret dovletlerin huquq sahesi kimi elm kimi ve ali tehsil sisteminde tedris fenni kimi Konstitusiya huququ ve Dovlet huququ terminleriBezen bu terminler sinonim sozler kimi qebul olunsa da nezeriyyede bu ifadelere munasibet birmenali deyil Meselen almaniyali konstitusionalist Konrad Hessenin fikrince konstitusiya dovlet qurulusunun mueyyen edilmesi ile mehdudlasmayib qeyri dovlet heyat qurulusunun esaslarini nikah mulkiyyet ve s da ehate etdiyi ucun Konstitusiya huququ Dovlet huququ ndan daha genis mefhumdur Diger terefden konstitusiya huququ dovlet huququ ile muqayisede mehduddur yeni dovlet huququ meselen inzibati huquq ve prosessual huququ da ehate edir Basqa sozle konstitusiya normalarinin hududlarindan kenara cixan dovlet idareciliyinin inzibati ve maliyye huququnun bir cox meselelerinin daxil oldugu dovlet huququnun obyekt dairesi daha genisdir Konstitusiya huququ ve Dovlet huququ terminlerinden hansinin isledilmesi dogrudur Bu terminlerden hansinin dogru olmasi meselesine konkret cavab vermek olmur Hemin terminlerden hansinin secilmesi meselesi adeten onlarin isledilmesinde milli enene ile baglidir Meselen Anqlo saks ve Roma huquq sistemlerinde eneneye gore konstitusiya huququ termininden istifade edildiyi halda german sistemi ucun dovlet huququ termininin isledilmesi seciyyevidir Isvecrenin alman dilli ehalisinin ustunluk teskil etdiyi hissede dovlet huququ termini bu olkenin roman dilli qalan erazilerinde ise Konstitusiya huququ termininden istifade edilir Hazirda Almaniyada mehdud menada da olsa konstitusiya huququ terminine muraciet olunur Lakin olkenin ali huquq mekteblerinde tedris fenninin adi kimi umumi huquq ve ya genis menada dovlet huququ terminlerinden istifade olunur Bu fenler inzibati huququ mehkeme huququnu ve huququn bezi basqa sahelerini ehate edir Mehdud menada dovlet huququ ise konstitusiya huququnun analoqu olub umumi huququn esas hissesi hesab edilir Meselen Almaniyada doktor Katsin A Katz defelerle cap edilmis dersliyi bele adlanir Dovlet huququ Umumi huquqda esas kurs Diger alman muelliflerinden Klaus Stern K Stern ozunun bes cildlik fundamental eserinde qeyd edir ki konstitusiya huququ dovlet huququnun merkezi sferasini teskil edir ve onu mehdud menada dovlet huququ kimi seciyyelendirmek olar Kecmis SSRI de Dovlet huququ termininden istifade olunurdu Umumiyyetle sosialist olkelerinde dovlet huququ termininden istifade edilirdi Bu olkelerden yalniz Kuba istisna idi Bu olkede hetta konstitusion qurulusun olmadigi dovrlerde de konstitusiya huququ termininin de daxil oldugu enenevi roman huquq terminologiyasi esasen qorunub saxlanmisdir Muasir dovrde Dovlet huququ termininden istifade eden olkeler cox azdir Konstitusiya huququ terminin tenqidi ve bu ifadenin mudafiesi haqqindaTurk konstitusionalisti Ali Fuat Basgil konstitusiya huququ terminini tenqid etmisdir Ona gore konstitusiya ana qanun demek olduguna gore konstitusiya huququ da ana qanun huququ demek olur Bu ise huququn sirf qanundan ibaret oldugu fikrini verir Heqiqetde ise huquq qanundan ibaret olan bir sey deyil Qanun huququn ozu yox movzusudur Nece ki cinayet huququ na cinayet qanunu huququ demek yanlisdirsa bu huquq sahesine de konstitusiya huququ demek eyni sekilde yanlisdir Lakin gunumuzde konstitusiya huququ ifadesi huquq leksikonuna ele mohkem daxil olub ozune yer etmisdir ki bu ifade yanlis da olsa onu isletmekden basqa care qalmamisdir Turk konstitusionalistlerinden Bulent Nuri Esen ve Ilhan Arsele gore ise konstitusiya huququ terminini isletmek dogru yanasmadir Onlara gore bu termin dile asan gelir ve meqsedi izah etmeye elverislidir Professor Ilhan Arsele gore anayasa terminini Ali Fuat Basgil kimi ana ve yasa seklinde iki ayri sozden meydana gelen bir terkib olaraq deyil her iki kelmenin yaratdigi tek bir terkib soz kimi yeni esas teskilat menasina gelen anayasa seklinde qebuletmek lazimdir Bele olduqda ise konstitusiya huququ ana qanun huququ deyil esas teskilat huququ kimi basa dusulur Konstitusiya huququnun hisseleriKonstitusiya huququnu iki hisseye bolmek olar 1 Konstitusiya huququnun umumi nezeriyyesi 2 Azerbaycan konstitusiya huququ Azerbaycan Respublikasinin huquq elminde konstitusiya huququnun konstitusiya huququnun umumi nezeriyyesi adli hissesinden behs olunmur Bunun yerine xarici olkelerin konstitusiya huququ adli fenn movcuddur ki bu fennin umumi hissesi demek olar ki konstitusiya huququnun umumi nezeriyyesinin predmetine daxil olan meseleleri arasdirir Konstitusiya huququnun umumi nezeriyyesi konkret bir olkenin konstitusiyasindan ve konstitusion normalarindan asili olmayaraq musteqil sekilde umumi nezeri meseleler tedqiq edir Bu zaman butun olkelerin milli konstitusiya huququ saheleri onlarin konstitusiyalari ucun kecerli ola bilecek umumi nezeri institutlar tedqiq edilir Azerbaycan konstitusiya huququ ise olkemizde konstitusiya quruculugunun qisa tarixine nezer saldiqdan sonra AR Konstitusiyasi mustevisinde olan konstitusion institutlari tedqiq edir Elm kimi konstitusiya huququnun menbeleriHuququn menbeyi dedikde huquq normalarinin ifade formalari basa dusulur Konstitusiya huquq elminin menbeleri asagidakilardir 1 Konstitusiya ve qanunlar 2 Beynelxalq ve dovletdaxili muqavileler a beynelxalq muqavileler o hallarda konstitusiya huququnun menbeleri olurlar ki onlar konstitusiya problemlerini tenzimlesinler ve bu muqavilelerin birbasa tetbiq edilmesi nezerde tutulmus olsun AR Konstitusiyasinin 151 ci maddesine gore Azerbaycan Res publikasinin qanunvericilik sistemine daxil olan normativ huquqi aktlar ile Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi ve referendumla qebul edilen aktlar istisna olmaqla Azerbaycan Respublikasinin terefdar cixdigi dovletlerarasi muqavileler arasinda ziddiyyet yaranarsa hemin beynelxalq muqavileler tetbiq edilir Olkemizin qosuldugu beynelxalq huquqi senedlere asagidakilari numune gostere bilerik Irqi ayriseckiliyin butun formalarinin legv edilmesi haqqinda Beynelxalq Konvensiya 21 dekabr 1965 ci il qosulma haqqinda AR in 95 IQ sayli 31 may 1996 ci il tarixli Qanunu Aparteid cinayetinin qarsisinin alinmasi ve onun cezalandirilmasi haqqinda Konvensiya 30 noyabr 1973 cu il qosulma haqqinda AR in 96 IQ sayli 31 may 1996 ci il tarixli Qanunu Genosid cinayetinin qarsisinin alinmasi ve onun cezalandirilmasi haqqinda Konvensiya 9 dekabr 1948 ci il qosulma haqqinda AR in 97 IQ sayli 31 may 1996 ci il tarixli Qanunu Insan Huquqlari ve Esas Azadliqlari haqqinda Avropa Konvensiyasini 1950 ci il Azerbaycan Respublikasi bu Konvensiyaya 2001 ci il tarixde qosulub ve s b dovletdaxili muqavileler o halda konstitusiya huququnun menbeleri hesab edilirler ki konstitusiya problemlerine aid olsunlar Bu muqavilelere numune Livanda ali dovlet vezi felerinin muxtelif dinlerin numayendeleri arasinda bolunmesi haqqinda 1943 cu il milli pakti Cexoslovakiyanin 1 yanvar 1993 cu ilden Cexiya ve Slovakiyaya ayrilmasi haqqinda sazis Dnestryani respublikanin Moldova terkibinde respublika qalmasi haqqinda Moldova ve Dnestryani respublika arasinda baglanmis 1996 ci il tarixli Konstitusiya muqavilesi 3 Parlament reqlamentleri Parlamentin daxili teskilini ve is qaydasini mueyyen edir Meselen AR de AR Milli Meclisinin ve Naxcivan MR Ali Meclisinin Daxili nizam namelerini buna misal gostermek olar 4 Dovlet bascisinin ve hokumetin aktlari ferman ve serencamlar 5 Mehkeme presedentleri Mehkemeler terefinden qebul edilen oxsar isler uzre analoji qerarlar 6 Konstitusiya adeti Resmi nesrlerde davranis qaydasi kimi tesbit edilmemis lakin uzun muddet erzinde tetbiq edilen ve dovlet terefinden sanksiyalasdirilmis kimi qebul edilen davranis qaydalaridir Meselen Boyuk Britaniyada bir sira konstitusion adetler konstitusion razilasmalar movcuddur Kral parlamentin her iki palatasindan kecmis bill qanun layihesi ile razilasmalidir Coxluq teskil eden partiyanin lideri bas nazirdir Eger nazirler Icmalar Palatasinin etimadini itirerlerse onlar istefaya cixirlar Lordlar Palatasi maliyye billeri tesebbusu ireli sure bilmez ve s 7 Dini menbeler Iran Islam Respublikasinda huququn en ali menbeyi Qurani Kerim ve muselman huquq normalarinin toplusu olan serietdir 8 Huquqi doktrina Huquqsunas alimlerin eserleri meselen Boyuk Britaniya huquqsunaslari U Blekston ve A Daysinin eserleri Bezi olkelerde herbi cevrilisden sonra yaradilmis muveqqeti hakimiyyet orqanlarinin herbi ve inqilabi suralarinin aktlari dekretler beyannameler prinsipial meseleleri meselen Nigeriyada federasiyanin yeniden teskili Efiopiyada idaderetme formasinin deyisdirilmesi tenzim eden aktlar olmusdur Bezen milli xartiyalar Elcezair inqilabi xartiyalar Madaqaskar ve hakim yegane partiyalarin aktlari Zair muhum konstitusion hetta konstitusiyadan yuksek ehemiyyete malik olmuslar Konstitusiya huququnun huquq sahesi kimi menbeleriHuququn menbeleri dedikde huquq normalarinin tesbiti usullari ifade formalari basa dusulur Konstitusiya qanunvericiliyi huquq sahesi kimi konstitusiya huququnun menbeyidir Konstitusiya qanunvericiliyi nedir Konstitusiya qanunvericiliyi daha cox imperativ normalardan teskil olunan ve sexsiyyet cemiyyet ve dovlet arasinda yaranan huquq munasibetlerinin esaslarini tenzimleyen qanunvericilik sahesidir Konstitusiya qanunvericiliyine neler daxildir 1 Konstitusiya en yuksek huquqi quvveye malikdir 2 Referendumda qebul edilmis aktlar 3 Qanunlar Ali qanunvericilik orqani AR Milli Meclisi terefinden qebul edilir Novleri a adi b uzvi c fovqelade d Orqanik e konstitusiya qanunlari a Adi qanunlar ayri ayri meseleleri tenzimleyir meselen Herbi qulluqcularin statusu haqqinda AR qanunu Dovlet qullugu haqqinda AR qanunu ve s b Uzvu qanunlar Murekkeblesdirilmis qaydada qebul edilir ve adeten konstitusiya huququnun mueyyen bir institutunu butovlukde tenzim edir meselen AR Secki Mecellesi 83 ses coxlugu ile qebul edilir ve butovlukde secki munasibetlerini tenzimleyir c Fovqelade qanunlar Fovqelade veziyyet elan olunduqda qebul edilir ve onlar qisa muddet erzinde quvvede olurlar d Orqanik qanunlar Dovlet orqanlarinin statusunu mueyyen edirler meselen Prokurorluq haqqinda AR qanunu Konstitusiya Mehkemesi haqqinda AR qanunu ve s Bezen huquq edebiyyatinda konstitusiyadan istinad edilen butun qanunlara orqanik qanunlar deyilir e Konstitusiya qanunlari Konstitusiyaya deyisiklikler ve elaveler edir 4 Fermanlar 5 AR Nazirler Kabinetinin qerarlari 6 Merkezi icra hakimiyyeti orqanlarinin normativ aktlari Konstitusiya huququnun ehemiyyeti hem de onunla xarakterize olunur ki burada demokratiya institutlari beraberlik huququ secki huququ cemiyyetin ve dovletin siyasi heyatinda istirak huququ ve s ifadesini tapmisdir Konstitusiya huququnun komeyi ile demokratiya cemiyyetin ve dovletin resmi ve umumi prinsipine cevrilir Konstitusiya huququnun esas novleri normativ huquqi aktlar mehkeme presedentleri ve adet huququ habele bezi hallarda beynelxalq ve dovletdaxili muqavilelerdir Konstitusiya huququnun normativ huquqi aktlari qanunlara icra hakimiyyetinin normativ aktlarina konstitusiya nezareti orqaninin normativ aktlari parlament reqlamentleri yerli ozunuidarenin belediyyenin aktlari sayilir Konstitusiya huququ elminin metodlariAnaliz Obyekt serti olaraq bir birinden tecrid edilmis hisselere ayrilir ve onlarin her biri ayriliqda tedqiq edilir Hisseler arasindaki elaqelerin sebebleri arasdirilir Numune Prezidentlik institutu hisselere ayrilir Prezident Prezident seckileri Prezidentin selahiyyetleri Prezidentin diger orqanlarla elaqesi ve s Sintez Analizin eksidir Sintez zamani oyrenilen predmetin materialin oxsar elamet leri umumilesdirilir Meselen dovlet orqani anlayisi her bir dovlet orqanina ayri ayriliqda xas olan elametlerin umumilesdirilmesi esasinda yaranmisdir Deduksiya Bu metod umumiden xususiye getmeyi nezerde tutur Meselen butun huquq pozuntulari inzibati xeta cinayet ve s mueyyen umumi elametlere malikdir Bu metodu tetbiq ederek umumiden xususiye gederek bele neticeye gelirik ki konstitusiya huquq pozuntusu da huquq pozuntusunun bir novu oldugundan umumi huquq pozun tusunun strukturu onda da vardir Induksiya Deduksiyanin eksidir Bu metod xususiden umumiye getmeyi nezerde tutur Bu zaman muxtelif nov xususi faktlarin esasinda geldiyimiz neticeni hemin novden olan butun hadise ve predmetlere samil edirik Meselen bir nece konstitusion huquq ve azadligin tedqiqinden bele neticeye gelirik ki butun huquq ve azadliqlar esasdir ve umumidir Analogiya Oxsarliga esaslanir Analogiya zamani melum olanin esasinda melum olmayan barede mueyyen netice elde olunur Meselen ABS de prezidenti xalq secir ve o qanunverici orqana hesabat vermir Buna gore de ABS prezidentli respublikadir Azerbaycanda da prezidenti xalq secir ve o da qanunverici orqana hesabat vermir Demeli Azerbaycan da prezidentli respublikadir Muqayise Bu metod muxtelif konstitusion realliqlarin normalarin oxsar ve ferqli cehetlerinin mueyyenlesdirilmesine esaslanir Meselen Turkiye Cumhuriyyetinin Nazirler Kabineti ile Azerbaycan Respublikasinin Nazirler Kabinetinin selahiyyetlerinin ve dovlet orqanlari sistemindeki yerinin muqayisesi bu iki olkenin yuxari icra hakimiyyeti orqanlari barede konkret neticelere gelmeye komek edir Tarixi yanasma Bu metod bas veren hadiselerin xronoloji ardicilligini izlemeye ve onlarin bas verme sebebindeki qanunauygunluqlari askara cixarmaga esaslanir Meselen bu metodun tetbiqi neticesinde mueyyenlesdirilmisdir ki mehz qeyri demokratik totalitar dovletlerin konstitusiyalari diktator ve ya despot hakimiyyetin ideologiyasi esasinda hazirlanib qebul edilir Sistemli yanasma ve ya sistemli analiz metodu Sistemli analiz aparilarken oz strukturu daxilinde obyektin butovluyunu sertlendiren esaslar obyektin elementleri arasinda olan elaqeler oyrenilir ve onlarin mahiyyeti keyfiyyet xususiyyetleri askarlanir Misal ucun dovlet mexanizmi ve huquqi sistem analiz olunarken dovlet orqanlari huquqi sistemin elementleri arasinda iyerarxik xarakterli bagliliqlar muxtelif nov funksional elaqeler nezere alinaraq tedqiq edilir Konstitusiya huquq normalariKonstitusiya huquq normalarinin asagidaki xususiyyetleri ve novleri vardir Konstitusiya huquq normalari tesisedici normadir tesisedici normalar xalq ve dovlet arasindaki munasibetlerin esaslarini tenzimleyir sexsiyyetin esas huquqlarini mueyyen edir Konstitusiya huquq normalari ozunun huquqi quvvesine gore ferqlenir en yuksek huquqi quvveye malik normalar konstitusiyada eks olunur ve s Konstitusiya huquq normalari mueyyen qruplarda birlesirler Bu cur qrupda birlesdirilen normalarin mecmusu adlanir Hemin Konstitusiya huquq institutlari asagidakilardir Konstitusiya qurulusunun esaslari Sexsiyyetin huquqi statusunun esaslari Dovlet hakimiyyetinin teskili Ozunuidareetmenin teskili Qanunvericilik sistemi Konstitusiya huquq elminin tarixiKonstitusiya huquq elmi uzun inkisaf yolu kecmisdir Meydana geldiyi vaxtlar o felsefe sosiologiya politologiya ve diger elmlerle elaqede olmusdur indi de elaqededir Onun musteqil elm sahesine cevrilmesi bezi diger huquq elmlerinden meselen mulki ve cinayet huququ sonra bas vermisdir Konstitusiya ehemiyyetli bezi ideyalar cemiyyet ve dovlet haqqinda ilkin olaraq qedim dunya mutefekkirlerinin Platon Aristotel Siseron ve s eserlerinde soylenilmisdir Konstitusiya huququnun esas ideyalarinin tesekkulu Spinoza Monteskyo Lokk Russo Hrotski ve diger maarifcilerin adi ile baglidir XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde konstitusiya huququnun inkisafini fransizlar L Dugi solidariz konsepsiyasi ve M Oriu institusionalizm italiyalilar V Orlando ministerializm V Pareto ve Q Moska elitar nezeriyyesi korporativizm amerikalilar C Brays ve S Lou demokratiklesme nezeriyyeleri almanlar H Ellinek huquq mektebi M Veber hakimiyyetin legitimlesmesi xeyli zenginlesdirmisler Konstitusiya huququ tedris fenni kimiTedris fenninin vezifesi telebelere konkret elm sahesinin artiq formalasmis sabit elmi anlayislari ile bagli zeruri minimum informasiyani vermekdir Tedris fenninde bir qayda olaraq mubahiseli meseleler arasdirilmir Bele meseleler yalniz zeruret olduqda tedqiq edilir Konstitusiya huququ tehsil muessiselerinde huquq fenleri icerisinde fundamental profilli fenlerden biri kimi tedris olunur Bu fennin tedris olunmasinda esas meqsed telebelerde dovletin huquqi esaslari sexsiyyet cemiyyet ve dovletin qarsiliqli elaqeleri haqqinda tesevvurlerin formalasdirilmasindan ibaretdir Dovlet quruculugu ve ali hakimiyyetin teskili ile birbasa bagli olan konstitusiya huququ tedris fenni kimi telebelerde dovlet demokratiya insan huquq ve azadliqlari kimi dovletcilikle birbasa bagli olan muasir elmi tesevvurleri inkisaf etdirir Belelikle konstitusiya huquq elmi en fundamental elm sahelerinden biridir Bu elm diger huquq elmlerinin bazisi hesab olunur Konstitusiya huququ diger huquq elmlerinin esas prinsiplerini ehtiva eden nuve rolunu oynayir MenbeIsmayilov I AR nin Konstitusiyasi ve huququnun esaslari Baki qanun 2002 Esgerov Z A Konstitusiya huququ Baki Universiteti 2002 Esgerov Z A Huquqi dovletin Konstitusiyasi hansi prinsiplere esaslanmalidir Azerbaycan qezeti 25 10 92