Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Klon – yunan sözü olub, «budaq», «gövdə» mənalarını verir və hər şeydən əvvəl vegetativ çoxalmanı nəzərdə tutur. 4 min ildən çoxdur ki, kənd təsərrüfatında qələm vasitəsilə klonlaşdırma edilir. Bitkilər toxumlama zamanı, zoğ təbəqələşməsində toxumalar totipotent (istənilən toxumanın yaranmasını təmin edə bilən) xüsusiyyətlərini itirmirlər. Yəni nüvədəki bütün genetik informasiyanı realizə etmək bacarığını qoruyurlar. Buna görə də, demək olar ki, istənilən bitki toxumu təbəqələşmə zamanı yeni orqanizmə başlanğıc verə bilər. Bitki toxumalarının bu xüsusiyyəti bir çox genetika və seleksiya metodlarının əsasını təşkil edir.
Tarixi
Ötən əsrin 70-ci illərinin sonunda alimlər suda-quruda yaşayan canlılar üzərində apardıqları təcrübələri məməlilərə (siçan, qoyun) tətbiq etdilər. 80-ci illərdə isə tədqiqatçılar qoyunun rüşeymində nüvə inkişafının 16 toxumalıq mərhələsində totipotentliyin saxlandığını müəyyənləşdirdilər.
1989-cu ildə Smit və Yan Uilmut əvvəlcə 16 toxumalı embrionu, daha sonra isə ilkin blastositləri qoyun yumurtalıqlarının mayalanmamış nüvələrinə transplantasiya etdilər. Birinci halda fenotipi öz donorları ilə uyğunluq təşkil edən iki dişi quzu alındı. İkinci halda bütünlüklə formalaşmış quzulardan biri doğuş zamanı tələf oldu.
1997-ci ildə Yan Uilmut süd vəzisi toxumasından alınan donor nüvəsindən istifadə etməklə klonlaşdırılmış canlı – sonradan «Dolli» adlandırılan dişi quzu əldə edir. «Dolli» inkişaf etmiş məməlinin somatik (bədən) toxumaları vasitəsilə əldə edilən ilk klonal heyvandır. Onun nüvə donoru finndorsetinin (orijinalının) süd vəzisinin yetişdirilmiş toxuması idi. «Dolli» fenotipik baxımdan bu növlü qoyunlardan fərqlənməsə də, bətninə köçürülən qoyuna qətiyyən bənzəmirdi. Uğurlu nəticəyə baxmayaraq, onun ömrü qısa oldu. Altı ildən sonra – 2002-ci ildə «Dolli»də artritin inkişafı qeydə alındı. Alimlərin fikrincə, bu, klonlaşdırmanın yaratdığı gen mutasiyalarının (dəyişikliklərin) nəticəsi ola bilərdi. Artritdən başqa, «Dolli» həm də normal inkişafdan geri qalırdı. Həmin ilin fevralında ağciyərlərindəki xəstəliyin sürətlə artdığını görən həkimlər onu dərmanların köməyi ilə əbədi yatırdılar...
Klonlaşdırma və süni mayalanmanın fərqi
Bəzən klonlaşdırma süni mayalanma ilə səhv salınır. Bu, doğru deyildir. Süni mayalandırma dişi yumurtahüceyrənin erkək toxumu (spermatozoid) ilə mayalanmasıdır. Klonlaşdırma isə dişi yumurtahüceyrənin haploid nüvəsini kənarlaşdırılaraq başqa bir orqanizmin diploid nüvəsinin bu yumurtahüceyrəyə yeridilməsidir. Bunun nəticəsində elə bir fərd meydana gəlir ki, o, diploid nüvəsini götürdüyümüz orqanizmlə tamamilə oxşar olur. Əvvəllər belə hal ancaq əkizlərdə müşahidə olunurdusa, klonlaşdırma zamanı bu, qanunauyğunluq kimi özünü göstərir. Məsələ burasındadır ki, diploid nüvəsi yumurtahüceyrənin daxilinə düşən kimi özünü normal halda yumurtanın mayalanmasından alınan ziqot kimi aparır və bölünür. Bölünmənin bütün mərhələləri normal ziqotda olduğu kimi gedir. Nəticədə, yaranan yeni orqanizm diploid nüvəsi götürülən orqanizmə genotip cəhətdən tam oxşayır.
Növləri
Klonlaşdırmanı iki hissəyə ayırmaq olar: terapevtik və reproduktiv. Terapevtik klonlaşdırma – 14 günlük (2 həftəlik) rüşeymin inkişafının dayandırılması yolu ilə bu rüşeymin differensasiya etməmiş sütun hüceyrələrinin əldə olunmasıdır. Bu əməliyyat o məqsədlə aparılır ki, rüşeym hüceyrələri tam differensasiya etmədiyindən onu insan orqanizminin hər hansı orqanının xəstə və ya ölmüş hüceyrələri ilə əvəz etmək olar. Çünki sütun hüceyrələri orqanizmin hər hansı hüceyrəsinə çevrilə bilər. Bu üsulla müalicəsi çətin olan bir çox xəstəliklərə qarşı (qastrit, infarkt, Parkenson xəstəliyi, ürək, qaraciyər, sümük, qan və s.) mübarizə aparmaq olar. Reproduktiv klonlaşdırmanın terapevtik klonlaşdırmadan fərqi ondadır ki, bu zaman rüşeymin inkişafı dayandırılmır. Belə olan halda, rüşeym inkişaf edərək dölə çevrilir və o da öz növbəsində yeni fərd şəklində təzahür edir.
Hüquqi görüşlər
Hüquqi baxımdan əgər insan rüşeyminin inkişafı süni surətdə dayandırılsa, bu gələcəkdə insan olacaq bu rüşeymə qarşı qəsd hesab olunmur, çünki insan hələ dünyaya gəlməyib və deməli o, fiziki şəxs sayıla bilməz. Amma eyni hərəkət insan hüququnun tapdalanması və etik cəhətdən cinayət kimi qəbul edilir. Bundan başqa dünyaya gələn klonun aqibəti onun kimə məxsus olması da mübahisəlidir. Əgər yumurtahüceyrə bir şəxsə, ona yeridilən diploid nüvəsi başqa şəxsə, həmin rüşeymin inkişaf etdiyi mühit (uşaqlıq) üçüncü şəxsə (surroqat ana) məxsusdursa, onda dünyaya gələcək insana hər üç səxsin iddiası ola bilər və hər üç şəxs bu insanın (klonun) valideyni sayıla bilər. Başqa bir hal: əgər tənha qadın ailə qurmadan övladının olmasını istəyirsə və bunun üçün öz yumurtahüceyrəsini elə öz diploid nüvəsi ilə «mayalandıraraq» özünə tam oxşayan insan alırsa, onda belə bir sual meydana çıxır ki, bu insanın atası kimdir?
Bir çoxları əkizləri qəbul edə biliriksə, klonu niyə qəbul etməyək kimi iddiayla çıxış edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, əkizlərlə klon arasında iki əsas fərq var. Birincisi, əkizlərin yaranması çox nadir halda baş verir. İkincisi, əkiz tay əvvəllər mövcud olmayan genetik kompozisiyanın dublundan yaranır. Lakin klonlaşdırmada mövcud olan insanın genetik kompozisiyası əsas götürülür və eyni genli insan «istehsal» edilir. Əkizlər isə məlum olmayan genetik təbiətə malikdirlər. Onların hər biri nadir və qiymətli şəxsiyyətlərdir.
Klonun orjinalından hansı xüsusiyyətləri ilə fərqləndiyini söyləmək çətindir, çünki muqayisə üçün belə imkan yoxdur. Ancaq heyvan klonları üzərində aparılan müşahidə və tədqiqatlar onu göstərir ki, klon heyvanların immun sistemi zəif olur, tez xəstələnir, tez qocalır və təbii ki, tez də məhv olurlar.
Bir şeyi unutmaq olmaz ki, klon bir canlının kserokopiyası və yaxud bənzəri deyil, sadəcə, identik əkizidir, nüsxəsidir. Klon öz orijinalından yaşca kiçik olur və onu orijinalı ilə səhv salmaq mümkün deyil. Bundan başqa, gələcəkdə hazırlanması mümkün olacağı təqdirdə, klon və orijinal insan müxtəlif barmaq izlərinə malik olacaq. Üstəlik, klon öz orijinalın yaddaşından heç nə mənimsəməyəcək.
Klonlaşdırmanın gələcəkdə nə ilə nəticələnəcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir. Çünki burada variant müxtəlifliyi çoxdur. Bir fikri unutmaq olmaz: elm elə bir məfhumdur ki, insanın ondan necə istifadə etməsindən asılı olaraq, bəşəriyyəti xilas və yaxud məhv edə bilər. Ona görə də, bu məsələdə çox ehtiyatlı olmaq lazımdır. Əks halda bu, çox ağır fəsadlarla nəticələnə bilər.
Klonlaşdırma beynəlxalq müstəvidə
Klonlaşdırmanı qadağan edən ölkə
Avropa Şurası – İnsanın klonlaşdırılmasını qadağan edən protokol (1998)
Almaniya – Cinayət Məcəlləsində maddə (5 il həbs)
Fransa – Cinayət Məcəlləsində maddə (20 il həbs)
(2005)
Dini baxış
Klonlaşdırma dünya miqyasında təkcə hüquqi-etik baxımdan deyil, dini tərəfdən də müzakirə edilən və birmənalı qarşılanmayan problemdir. Məlumat üçün bildirək ki, səmavi din rəsmiləri klonlaşdırmanı "Tanrının işinə müdaxilə" kimi qiymətləndirmiş, mühafizəkar dairələr isə sərt tənqidlərlə qarşılayaraq belə tibbi eksperimentlərin keçirilməsinin yolverilməzliyini önə çəkilmişlər. Məsələn, Vatikan tərəfindən səsləndirilən ümumi fikir belədir ki, əgər, həqiqətən də, tibbi təcrübələr insan embrionunun yetişdirilməsindən ibarətdirsə, bu tədqiqatlar "məzəmmət olunmalıdırlar". Bu səpgili iradları, həmçinin Rus Pravoslav Kilsəsinin Moskva Patriarxlığının mövqeyində də görmək mümkündür. Patriarxlığın nümayəndəsi Antoni İlyin qeyd edir ki, klonlaşdırma ilə məşğul olan və yaxud ondan bu və ya digər tibbi səbəblə istifadə edən provaslavları dindən çıxarılma təhlükəsi gözləyir. Lakin qeyri-mühafizəkar bəzi din adamları (məsələn, protestantlıqda) isə müəyyən normalar çərçivəsində, əsasən sağlamlığın qorunması naminə klonlaşdırmanın mümkünlüyünü irəli sürmüşlər.
İslam və klonlaşdırma
Bəs görəsən, İslamın klonlaşdırmağa münasibəti necədir? İslamşünas alimlər bu barədə nə düşünür? Qeyd edək ki, məsələyə şəriət ehkamları prizmasından yanaşma müxtəlif aspektlərdən özünü göstərmişdir. Mühafizəkar alimlərin mövqeyi ondan ibarətdir ki, klonlaşdırma, Allah-Təalanın yaratdığı xilqətdə dəyişiklik etmək, onun fitrəti ilə oynamaq mənasına gəlir ki, bu da dini anlamda yolverilməzdir.
İslamın elmə və onun inkişafına yüksək dəyər verdiyini qeyd edən bəzi alimlər isə dinin qəti qadağa qoyduğu məsələlərin xaricində, yalnız heyvanların klonlaşdırmasına müəyyən şərtlər çərçivəsində icazə vermişlər. Bu şərtləri onlar iki qismə bölmüşlər: a) heyvan klonlaşdırılması insanlara sağlamlıq baxımdan xeyir gətirməli, yaxud xeyri ziyanından çox olmalıdır; b) heyvanlara tibbi təcrübə zamanı xətər yetirilməməlidir, yəni heyvanlar şikəst edilməməli və onlarla qəddarcasına davranılmamalıdır.
Son zamanlar isə İslam dünyasında bəzi alimlər, hətta insan klonlaşdırmağın şəriətlə mümkün olduğunu irəli sürmüşlər. Məsələn, Əl-Əzhər Universitetinin Şəriət fakültəsinin müqayisəli fiqh kafedrasının müəllimi professor Məhəmməd Rafət Osman klonlaşdırma problemi ilə bağlı apardığı tədqiqatlar nəticəsində bu fikrə gəlmişdir. O, özünün"Şəriət ehkamları işığında klonlaşdırmağa münasibət" kitabında qeyd edir ki, insan klonlaşdırılması yalnız çıxılmaz vəziyyətlərdə və müəyyən şərtlərlə edilə bilər. Professor klonlaşdırmağın altı formasını təqdim edir və bunlardan ancaq ikisinin şəriətin icazə verdiyi meyarlara uyğunluğunu bildirir. Dördünü isə o, şəri ehkamlara tərs düşdüyünü vurğulayaraq onları belə açıqlayır:
- Bir qadının müəyyən hüceyrəsi tərkibindəki DNT molekulları ilə birgə digər qadının nüvəsi çıxarılmış yumurta hüceyrəsinə yerləşdirilir. Sonra əmələ gələn embrion uşaqlıqda mayalandırılır. Bu isə İslamın şəri ehkamları ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki analoji olaraq şəriətdə eyni cinsin nümayəndələri arasında intim əlaqə qadağan olunmuşdur. Əgər belə əlaqə qadağandırsa, onda eynicinsli mayalanma üsulu da məqbul hesab edilmir;
- Qadının DNT tərkibli müəyyən hüceyrəsi, elə öz yumurta hüceyrəsinə yerləşdirilir. Birinci bənddəki kimi, eyni səbəblərə görə bu da şəri ehkama uyğun gəlmir;
- Qadağaya, həmçinin, heyvan mənşəli DNT tərkibli hüceyrənin qadının yumurta hüceyrəsinə yerləşdirilməsi də aiddir;
- Kişinin müəyyən hüceyrəsi onun qanuni həyat yoldaşı olmayan qadının yumurta hüceyrəsinə yerləşdirilir ki, bu da şəriət baxımından düzgün sayılmır. Çünki belə mayalanmadan dünyaya gələn insan, evlilik xaricində dünyaya gələn insan kimidir. Bu isə qohumluq tellərinin və genealoji əlaqənin itirilməsi deməkdir.
Şəriətin icazə verdiyi meyarlara uyğun olan iki klonlaşdırma metodunun elmi açıqlaması isə belə təqdim olunur:
- Kişinin genetik informasiyalarını özündə saxlayan hüceyrəsi, qanuni həyat yoldaşı olan qadının yumurta hüceyrəsinə yerləşdirilir. Bir şərtlə ki, hüceyrə ölmüş insandan götürülməsin. Əgər müəyyənləşsə ki, bu metodla əqli və fiziki cəhətdən qüsurlu uşaqlar dünyaya gəlir, onda bu üsul da şəriət baxımdan qadağan edilməlidir.
- Süni mayalandırma üsulu ilə əkizlərin dünyaya gətirilməsinə cəhd etmək, yəni bir hüceyrənin daha sonra eyni genetik informasiyanın daşıyıcıları olan bir çox hüceyrəyə parçalanmasını təmin etmək. Bunun da şəri baxımdan qadağan olunmadığı bildirilir. Lakin burada da kənar təsirlərin olduğu aşkarlansa, belə əməliyyatlara icazə verilməməlidir.
Bundan başqa, tibbi məqsədlərlə ürək, böyrək, və s. insan orqanlarının yetişdirilməsinin mümkün olub-olmamasından bəhs edilirsə, şəriət sağlamlığın vacibliyi prinsipindən çıxış edərək belə klonlaşdırmanın lazımlığını, hətta Allah dərgahında savab əməl sayılacağını bildirir. Ümumiyyətlə, klonlaşdırma yeni canlının heç nədən yaradılması anlamına gəlməməlidir. Çünki bu əməliyyat Uca Allahın yaratdığı mövcud canlılar üzərində və Onun qoyduğu bioloji qanunlar çərçivəsində aparılır. Əgər bəşər övladı Onun qoyduğu qanunları burda da pozursa, deməli, qarşılaşacağı fəlakətlərin məsuliyyətini özündə axtarmalıdır.
Klonlaşdırmanın dünya miqyasında tətbiqi
Klonlaşdırma günümüzün ən aktual problemlərindən biridir. O, elmin müxtəlif sahələrində böyük əks-sədaya səbəb olub. Klonlaşdırma nədir? Klonlaşdırmanı süni mayalandırma ilə səhv salmaq lazım deyil. Süni mayalandırma zamanı dişi yumurtahüceyrənin erkək toxumu (spermatozoid) ilə mayalanmasıdır. Klonlaşdırma isə dişi yumurtahüceyrənin haploid nüvəsini kənarlaşdırılaraq başqa bir orqanizmin diploid nüvəsinin bu yumurtahüceyrəyə yeridilməsidir. Bunun nəticəsində elə bir fərd meydana gəlir ki, o, diploid nüvəsini götürdüyümüz orqanizmlə tamamilə oxşar olur. Əvvəllər belə hal ancaq əkizlərdə müşahidə olunurdusa, klonlaşdırma zamanı bu qanunauyğunluq kimi özünü göstərir. Məsələ burasındadır ki, diploid nüvəsi yumurtahüceyrənin daxilinə düşən kimi özünü normal halda yumurtanın mayalanmasından alınan ziqot kimi aparır, və beləliklə də bölünür. Bölünmənin bütün mərhələləri normal ziqotda olduğu kimi gedir. Nəticədə yaranan yeni orqanizm diploid nüvəsini götürdüyümüz orqanizmə genotip cəhətcə tam oxşayır. Bu o deməkdir ki, bu nəsil bütün xüsusiyyətlərinə görə eyni ilə diploid nüvəsini götürdüyümüz orqanizmə bənzəyir. İndiyə qədər məlum idi ki, dünyada bir-birinə oxşayan iki insan tapmaq mümkün deyil, klonlaşdırma isə bu fikirləri alt-üst etdi. Klonlaşdırma müxtəlif məqsədlərlə aparılır. Bu baxımdan onu iki hissəyə ayırmaq olar: terapevtik və reproduktiv klonlaşdırma. Terapevtik klonlaşdırma 14 günlük rüşeymin inkişafının dayandırılması yolu ilə bu rüşeymin differensasiya etməmiş sütun hüceyrələrinin əldə olunmasıdır. Bu əməliyyat o məqsədlə aparılır ki, rüşeym hüceyrələri tam differensasiya etmədiyindən onu insan orqanizminin hər hansı orqanının xəstə və ya ölmüş hüceyrələri ilə əvəz etmək olar. Çünki sütun hüceyrələri elə bir hüceyrələrdir ki, orqanizmin hər hansı hüceyrəsinə çevrilə bilər. Bu üsulla müalicəsi çətin olan bir çox xəstəliklərə qarşı (qastrit, infarkt, miokard, parkenson xəstəliyi, ürək, qaraciyər, və s.) mübarizə aparmaq olar. Reproduktiv klonlaşdırmanın terapevtik klonlaşdırmadan fərqi ondadır ki, bu zaman rüşeym inkişafı dayandırılmır. Belə olan halda rüşeym inkişaf edərək dölə çevrilir o da öz növbəsində yeni fərd şəklində təzahür edir. Klonlaşdırma tibb sahəsində yeni kəşfdir, və hələ ki, tam öyrənilə bilməyən bir bölmədir. Bu istiqamətdə çoxlu təcrübələr aparılır. Bu təcrübələrin nəticələri bəzən kütləvi informasiya vasitələrindən gizli saxlanılır. Bu da klonlaşdırma haqqında çoxlu söz-söhbətlərin, ziddiyyətli, çox vaxt isə həqiqətə uyğun olmayan məlumatların yayılmasına səbəb olur. Klonlaşdırmanın tarixi də müəmmalıdır. Belə ki, ilk klonlaşdırılmış məməli Dolli adlı qoyun hesab olunduğu bir vaxt Raelian dini sektası bildirir ki, ilk klonlaşdırılmış canlı insandır və bu sekta tərəfindən hələ 1978-ci ildə həyata keçirilib. Çoxları bu fikrə şübhə ilə yanaşır və belə hesab edirlər ki, bu sekta tərəfindən uğurlu seçilmiş təbliğat üsuludur. Dində klonlaşdırmaya olan münasibət kəskindir. Müxtəlif dinlər arasındakı bəzi fikir ziddiyyətlərinin olmasına baxmayaraq bu məsələdə demək olar ki, bütün dini icmalar fikir həmrəyliyi nümayiş etdiriblər. Ümumiyyətlə dində Allahın yaratdığına müdaxilə etmək böyük günah hesab olunur. Rusiyanın Tibb Elmləri Akademiyasının molekulyar genetika institutu belə bir bəyanatla çıxış edib ki, insanı nəzəri cəhətdən klonlaşdırmaq mümkündür, amma əgər bu, anormal uşağın doğulması ilə nəticələnəcəksə (qeyd edək ki, belə halların baş vermə ehtimalı 99%-dır) məsuliyyəti kim daşımalıdır? ABŞ hökuməti vaxtı ilə bu tip əməliyyatların öz ərazisində aparılmasını qadağan etmiş, nəticədə ilk klonlaşdırma əməliyyatı Atlantik okeanının neytral sularında aparılmışdır. Klonlaşdırma əlehdarları çoxaldıqca bu təcrübələrə vəsait ayıranların sayı da get-gedə azalmağa başladı. Lakin elə ölkələr var ki, əksinə klonlaşdırma təcrübələrinə icazə verib. Yaponiya, Böyük Britaniya bu ölkələrin siyahısındadır. Onlar bunu belə izah edirlər ki, bu proses ciddi nəzarət altında aparılacaq və söhbət yalnız terapevtik klonlaşdırmadan gedir. Klonlaşdırmanın gələcəkdə nə ilə nəticələnəcəyini proqnazlaşdırmaq çətindir. Çünki burada variant müxtəlifliyi çoxdur. Bu fikri unutmaq olmaz: elm elə bir məvhumdur ki, insanın ondan necə istifadə etməsindən asılı olaraq bəşəriyyəti xilas edə və yaxud onu məhv edə bilər. Ona görə də bu məsələ də çox ehtiyatlı olmaq lazımdır.
Mənbə
- Müəllif: Əliheydər Zülfüqar, Azər İlyaslı – "Cəmiyyət və Din" qəzeti
- Klonlaşdırmanın dünya miqyasında tətbiqi [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Klon yunan sozu olub budaq govde menalarini verir ve her seyden evvel vegetativ coxalmani nezerde tutur 4 min ilden coxdur ki kend teserrufatinda qelem vasitesile klonlasdirma edilir Bitkiler toxumlama zamani zog tebeqelesmesinde toxumalar totipotent istenilen toxumanin yaranmasini temin ede bilen xususiyyetlerini itirmirler Yeni nuvedeki butun genetik informasiyani realize etmek bacarigini qoruyurlar Buna gore de demek olar ki istenilen bitki toxumu tebeqelesme zamani yeni orqanizme baslangic vere biler Bitki toxumalarinin bu xususiyyeti bir cox genetika ve seleksiya metodlarinin esasini teskil edir TarixiOten esrin 70 ci illerinin sonunda alimler suda quruda yasayan canlilar uzerinde apardiqlari tecrubeleri memelilere sican qoyun tetbiq etdiler 80 ci illerde ise tedqiqatcilar qoyunun ruseyminde nuve inkisafinin 16 toxumaliq merhelesinde totipotentliyin saxlandigini mueyyenlesdirdiler 1989 cu ilde Smit ve Yan Uilmut evvelce 16 toxumali embrionu daha sonra ise ilkin blastositleri qoyun yumurtaliqlarinin mayalanmamis nuvelerine transplantasiya etdiler Birinci halda fenotipi oz donorlari ile uygunluq teskil eden iki disi quzu alindi Ikinci halda butunlukle formalasmis quzulardan biri dogus zamani telef oldu 1997 ci ilde Yan Uilmut sud vezisi toxumasindan alinan donor nuvesinden istifade etmekle klonlasdirilmis canli sonradan Dolli adlandirilan disi quzu elde edir Dolli inkisaf etmis memelinin somatik beden toxumalari vasitesile elde edilen ilk klonal heyvandir Onun nuve donoru finndorsetinin orijinalinin sud vezisinin yetisdirilmis toxumasi idi Dolli fenotipik baximdan bu novlu qoyunlardan ferqlenmese de betnine kocurulen qoyuna qetiyyen benzemirdi Ugurlu neticeye baxmayaraq onun omru qisa oldu Alti ilden sonra 2002 ci ilde Dolli de artritin inkisafi qeyde alindi Alimlerin fikrince bu klonlasdirmanin yaratdigi gen mutasiyalarinin deyisikliklerin neticesi ola bilerdi Artritden basqa Dolli hem de normal inkisafdan geri qalirdi Hemin ilin fevralinda agciyerlerindeki xesteliyin suretle artdigini goren hekimler onu dermanlarin komeyi ile ebedi yatirdilar Ilk klonlasdirilan canli olan Dolli adli qoyunKlonlasdirma ve suni mayalanmanin ferqiBezen klonlasdirma suni mayalanma ile sehv salinir Bu dogru deyildir Suni mayalandirma disi yumurtahuceyrenin erkek toxumu spermatozoid ile mayalanmasidir Klonlasdirma ise disi yumurtahuceyrenin haploid nuvesini kenarlasdirilaraq basqa bir orqanizmin diploid nuvesinin bu yumurtahuceyreye yeridilmesidir Bunun neticesinde ele bir ferd meydana gelir ki o diploid nuvesini goturduyumuz orqanizmle tamamile oxsar olur Evveller bele hal ancaq ekizlerde musahide olunurdusa klonlasdirma zamani bu qanunauygunluq kimi ozunu gosterir Mesele burasindadir ki diploid nuvesi yumurtahuceyrenin daxiline dusen kimi ozunu normal halda yumurtanin mayalanmasindan alinan ziqot kimi aparir ve bolunur Bolunmenin butun merheleleri normal ziqotda oldugu kimi gedir Neticede yaranan yeni orqanizm diploid nuvesi goturulen orqanizme genotip cehetden tam oxsayir NovleriKlonlasdirmani iki hisseye ayirmaq olar terapevtik ve reproduktiv Terapevtik klonlasdirma 14 gunluk 2 heftelik ruseymin inkisafinin dayandirilmasi yolu ile bu ruseymin differensasiya etmemis sutun huceyrelerinin elde olunmasidir Bu emeliyyat o meqsedle aparilir ki ruseym huceyreleri tam differensasiya etmediyinden onu insan orqanizminin her hansi orqaninin xeste ve ya olmus huceyreleri ile evez etmek olar Cunki sutun huceyreleri orqanizmin her hansi huceyresine cevrile biler Bu usulla mualicesi cetin olan bir cox xesteliklere qarsi qastrit infarkt Parkenson xesteliyi urek qaraciyer sumuk qan ve s mubarize aparmaq olar Reproduktiv klonlasdirmanin terapevtik klonlasdirmadan ferqi ondadir ki bu zaman ruseymin inkisafi dayandirilmir Bele olan halda ruseym inkisaf ederek dole cevrilir ve o da oz novbesinde yeni ferd seklinde tezahur edir Huquqi goruslerHuquqi baximdan eger insan ruseyminin inkisafi suni suretde dayandirilsa bu gelecekde insan olacaq bu ruseyme qarsi qesd hesab olunmur cunki insan hele dunyaya gelmeyib ve demeli o fiziki sexs sayila bilmez Amma eyni hereket insan huququnun tapdalanmasi ve etik cehetden cinayet kimi qebul edilir Bundan basqa dunyaya gelen klonun aqibeti onun kime mexsus olmasi da mubahiselidir Eger yumurtahuceyre bir sexse ona yeridilen diploid nuvesi basqa sexse hemin ruseymin inkisaf etdiyi muhit usaqliq ucuncu sexse surroqat ana mexsusdursa onda dunyaya gelecek insana her uc sexsin iddiasi ola biler ve her uc sexs bu insanin klonun valideyni sayila biler Basqa bir hal eger tenha qadin aile qurmadan ovladinin olmasini isteyirse ve bunun ucun oz yumurtahuceyresini ele oz diploid nuvesi ile mayalandiraraq ozune tam oxsayan insan alirsa onda bele bir sual meydana cixir ki bu insanin atasi kimdir Bir coxlari ekizleri qebul ede bilirikse klonu niye qebul etmeyek kimi iddiayla cixis edirler Qeyd etmek lazimdir ki ekizlerle klon arasinda iki esas ferq var Birincisi ekizlerin yaranmasi cox nadir halda bas verir Ikincisi ekiz tay evveller movcud olmayan genetik kompozisiyanin dublundan yaranir Lakin klonlasdirmada movcud olan insanin genetik kompozisiyasi esas goturulur ve eyni genli insan istehsal edilir Ekizler ise melum olmayan genetik tebiete malikdirler Onlarin her biri nadir ve qiymetli sexsiyyetlerdir Klonun orjinalindan hansi xususiyyetleri ile ferqlendiyini soylemek cetindir cunki muqayise ucun bele imkan yoxdur Ancaq heyvan klonlari uzerinde aparilan musahide ve tedqiqatlar onu gosterir ki klon heyvanlarin immun sistemi zeif olur tez xestelenir tez qocalir ve tebii ki tez de mehv olurlar Bir seyi unutmaq olmaz ki klon bir canlinin kserokopiyasi ve yaxud benzeri deyil sadece identik ekizidir nusxesidir Klon oz orijinalindan yasca kicik olur ve onu orijinali ile sehv salmaq mumkun deyil Bundan basqa gelecekde hazirlanmasi mumkun olacagi teqdirde klon ve orijinal insan muxtelif barmaq izlerine malik olacaq Ustelik klon oz orijinalin yaddasindan hec ne menimsemeyecek Klonlasdirmanin gelecekde ne ile neticeleneceyini proqnozlasdirmaq cetindir Cunki burada variant muxtelifliyi coxdur Bir fikri unutmaq olmaz elm ele bir mefhumdur ki insanin ondan nece istifade etmesinden asili olaraq beseriyyeti xilas ve yaxud mehv ede biler Ona gore de bu meselede cox ehtiyatli olmaq lazimdir Eks halda bu cox agir fesadlarla neticelene biler Klonlasdirma beynelxalq mustevideKlonlasdirmani qadagan eden olke Avropa Surasi Insanin klonlasdirilmasini qadagan eden protokol 1998 Almaniya Cinayet Mecellesinde madde 5 il hebs Fransa Cinayet Mecellesinde madde 20 il hebs 2005 Dini baxisKlonlasdirma dunya miqyasinda tekce huquqi etik baximdan deyil dini terefden de muzakire edilen ve birmenali qarsilanmayan problemdir Melumat ucun bildirek ki semavi din resmileri klonlasdirmani Tanrinin isine mudaxile kimi qiymetlendirmis muhafizekar daireler ise sert tenqidlerle qarsilayaraq bele tibbi eksperimentlerin kecirilmesinin yolverilmezliyini one cekilmisler Meselen Vatikan terefinden seslendirilen umumi fikir beledir ki eger heqiqeten de tibbi tecrubeler insan embrionunun yetisdirilmesinden ibaretdirse bu tedqiqatlar mezemmet olunmalidirlar Bu sepgili iradlari hemcinin Rus Pravoslav Kilsesinin Moskva Patriarxliginin movqeyinde de gormek mumkundur Patriarxligin numayendesi Antoni Ilyin qeyd edir ki klonlasdirma ile mesgul olan ve yaxud ondan bu ve ya diger tibbi sebeble istifade eden provaslavlari dinden cixarilma tehlukesi gozleyir Lakin qeyri muhafizekar bezi din adamlari meselen protestantliqda ise mueyyen normalar cercivesinde esasen saglamligin qorunmasi namine klonlasdirmanin mumkunluyunu ireli surmusler Islam ve klonlasdirmaBes goresen Islamin klonlasdirmaga munasibeti necedir Islamsunas alimler bu barede ne dusunur Qeyd edek ki meseleye seriet ehkamlari prizmasindan yanasma muxtelif aspektlerden ozunu gostermisdir Muhafizekar alimlerin movqeyi ondan ibaretdir ki klonlasdirma Allah Tealanin yaratdigi xilqetde deyisiklik etmek onun fitreti ile oynamaq menasina gelir ki bu da dini anlamda yolverilmezdir Islamin elme ve onun inkisafina yuksek deyer verdiyini qeyd eden bezi alimler ise dinin qeti qadaga qoydugu meselelerin xaricinde yalniz heyvanlarin klonlasdirmasina mueyyen sertler cercivesinde icaze vermisler Bu sertleri onlar iki qisme bolmusler a heyvan klonlasdirilmasi insanlara saglamliq baximdan xeyir getirmeli yaxud xeyri ziyanindan cox olmalidir b heyvanlara tibbi tecrube zamani xeter yetirilmemelidir yeni heyvanlar sikest edilmemeli ve onlarla qeddarcasina davranilmamalidir Son zamanlar ise Islam dunyasinda bezi alimler hetta insan klonlasdirmagin serietle mumkun oldugunu ireli surmusler Meselen El Ezher Universitetinin Seriet fakultesinin muqayiseli fiqh kafedrasinin muellimi professor Mehemmed Rafet Osman klonlasdirma problemi ile bagli apardigi tedqiqatlar neticesinde bu fikre gelmisdir O ozunun Seriet ehkamlari isiginda klonlasdirmaga munasibet kitabinda qeyd edir ki insan klonlasdirilmasi yalniz cixilmaz veziyyetlerde ve mueyyen sertlerle edile biler Professor klonlasdirmagin alti formasini teqdim edir ve bunlardan ancaq ikisinin serietin icaze verdiyi meyarlara uygunlugunu bildirir Dordunu ise o seri ehkamlara ters dusduyunu vurgulayaraq onlari bele aciqlayir Bir qadinin mueyyen huceyresi terkibindeki DNT molekullari ile birge diger qadinin nuvesi cixarilmis yumurta huceyresine yerlesdirilir Sonra emele gelen embrion usaqliqda mayalandirilir Bu ise Islamin seri ehkamlari ile ziddiyyet teskil edir Cunki analoji olaraq serietde eyni cinsin numayendeleri arasinda intim elaqe qadagan olunmusdur Eger bele elaqe qadagandirsa onda eynicinsli mayalanma usulu da meqbul hesab edilmir Qadinin DNT terkibli mueyyen huceyresi ele oz yumurta huceyresine yerlesdirilir Birinci benddeki kimi eyni sebeblere gore bu da seri ehkama uygun gelmir Qadagaya hemcinin heyvan menseli DNT terkibli huceyrenin qadinin yumurta huceyresine yerlesdirilmesi de aiddir Kisinin mueyyen huceyresi onun qanuni heyat yoldasi olmayan qadinin yumurta huceyresine yerlesdirilir ki bu da seriet baximindan duzgun sayilmir Cunki bele mayalanmadan dunyaya gelen insan evlilik xaricinde dunyaya gelen insan kimidir Bu ise qohumluq tellerinin ve genealoji elaqenin itirilmesi demekdir Serietin icaze verdiyi meyarlara uygun olan iki klonlasdirma metodunun elmi aciqlamasi ise bele teqdim olunur Kisinin genetik informasiyalarini ozunde saxlayan huceyresi qanuni heyat yoldasi olan qadinin yumurta huceyresine yerlesdirilir Bir sertle ki huceyre olmus insandan goturulmesin Eger mueyyenlesse ki bu metodla eqli ve fiziki cehetden qusurlu usaqlar dunyaya gelir onda bu usul da seriet baximdan qadagan edilmelidir Suni mayalandirma usulu ile ekizlerin dunyaya getirilmesine cehd etmek yeni bir huceyrenin daha sonra eyni genetik informasiyanin dasiyicilari olan bir cox huceyreye parcalanmasini temin etmek Bunun da seri baximdan qadagan olunmadigi bildirilir Lakin burada da kenar tesirlerin oldugu askarlansa bele emeliyyatlara icaze verilmemelidir Bundan basqa tibbi meqsedlerle urek boyrek ve s insan orqanlarinin yetisdirilmesinin mumkun olub olmamasindan behs edilirse seriet saglamligin vacibliyi prinsipinden cixis ederek bele klonlasdirmanin lazimligini hetta Allah dergahinda savab emel sayilacagini bildirir Umumiyyetle klonlasdirma yeni canlinin hec neden yaradilmasi anlamina gelmemelidir Cunki bu emeliyyat Uca Allahin yaratdigi movcud canlilar uzerinde ve Onun qoydugu bioloji qanunlar cercivesinde aparilir Eger beser ovladi Onun qoydugu qanunlari burda da pozursa demeli qarsilasacagi felaketlerin mesuliyyetini ozunde axtarmalidir Klonlasdirmanin dunya miqyasinda tetbiqiKlonlasdirma gunumuzun en aktual problemlerinden biridir O elmin muxtelif sahelerinde boyuk eks sedaya sebeb olub Klonlasdirma nedir Klonlasdirmani suni mayalandirma ile sehv salmaq lazim deyil Suni mayalandirma zamani disi yumurtahuceyrenin erkek toxumu spermatozoid ile mayalanmasidir Klonlasdirma ise disi yumurtahuceyrenin haploid nuvesini kenarlasdirilaraq basqa bir orqanizmin diploid nuvesinin bu yumurtahuceyreye yeridilmesidir Bunun neticesinde ele bir ferd meydana gelir ki o diploid nuvesini goturduyumuz orqanizmle tamamile oxsar olur Evveller bele hal ancaq ekizlerde musahide olunurdusa klonlasdirma zamani bu qanunauygunluq kimi ozunu gosterir Mesele burasindadir ki diploid nuvesi yumurtahuceyrenin daxiline dusen kimi ozunu normal halda yumurtanin mayalanmasindan alinan ziqot kimi aparir ve belelikle de bolunur Bolunmenin butun merheleleri normal ziqotda oldugu kimi gedir Neticede yaranan yeni orqanizm diploid nuvesini goturduyumuz orqanizme genotip cehetce tam oxsayir Bu o demekdir ki bu nesil butun xususiyyetlerine gore eyni ile diploid nuvesini goturduyumuz orqanizme benzeyir Indiye qeder melum idi ki dunyada bir birine oxsayan iki insan tapmaq mumkun deyil klonlasdirma ise bu fikirleri alt ust etdi Klonlasdirma muxtelif meqsedlerle aparilir Bu baximdan onu iki hisseye ayirmaq olar terapevtik ve reproduktiv klonlasdirma Terapevtik klonlasdirma 14 gunluk ruseymin inkisafinin dayandirilmasi yolu ile bu ruseymin differensasiya etmemis sutun huceyrelerinin elde olunmasidir Bu emeliyyat o meqsedle aparilir ki ruseym huceyreleri tam differensasiya etmediyinden onu insan orqanizminin her hansi orqaninin xeste ve ya olmus huceyreleri ile evez etmek olar Cunki sutun huceyreleri ele bir huceyrelerdir ki orqanizmin her hansi huceyresine cevrile biler Bu usulla mualicesi cetin olan bir cox xesteliklere qarsi qastrit infarkt miokard parkenson xesteliyi urek qaraciyer ve s mubarize aparmaq olar Reproduktiv klonlasdirmanin terapevtik klonlasdirmadan ferqi ondadir ki bu zaman ruseym inkisafi dayandirilmir Bele olan halda ruseym inkisaf ederek dole cevrilir o da oz novbesinde yeni ferd seklinde tezahur edir Klonlasdirma tibb sahesinde yeni kesfdir ve hele ki tam oyrenile bilmeyen bir bolmedir Bu istiqametde coxlu tecrubeler aparilir Bu tecrubelerin neticeleri bezen kutlevi informasiya vasitelerinden gizli saxlanilir Bu da klonlasdirma haqqinda coxlu soz sohbetlerin ziddiyyetli cox vaxt ise heqiqete uygun olmayan melumatlarin yayilmasina sebeb olur Klonlasdirmanin tarixi de muemmalidir Bele ki ilk klonlasdirilmis memeli Dolli adli qoyun hesab olundugu bir vaxt Raelian dini sektasi bildirir ki ilk klonlasdirilmis canli insandir ve bu sekta terefinden hele 1978 ci ilde heyata kecirilib Coxlari bu fikre subhe ile yanasir ve bele hesab edirler ki bu sekta terefinden ugurlu secilmis tebligat usuludur Dinde klonlasdirmaya olan munasibet keskindir Muxtelif dinler arasindaki bezi fikir ziddiyyetlerinin olmasina baxmayaraq bu meselede demek olar ki butun dini icmalar fikir hemreyliyi numayis etdiribler Umumiyyetle dinde Allahin yaratdigina mudaxile etmek boyuk gunah hesab olunur Rusiyanin Tibb Elmleri Akademiyasinin molekulyar genetika institutu bele bir beyanatla cixis edib ki insani nezeri cehetden klonlasdirmaq mumkundur amma eger bu anormal usagin dogulmasi ile neticelenecekse qeyd edek ki bele hallarin bas verme ehtimali 99 dir mesuliyyeti kim dasimalidir ABS hokumeti vaxti ile bu tip emeliyyatlarin oz erazisinde aparilmasini qadagan etmis neticede ilk klonlasdirma emeliyyati Atlantik okeaninin neytral sularinda aparilmisdir Klonlasdirma elehdarlari coxaldiqca bu tecrubelere vesait ayiranlarin sayi da get gede azalmaga basladi Lakin ele olkeler var ki eksine klonlasdirma tecrubelerine icaze verib Yaponiya Boyuk Britaniya bu olkelerin siyahisindadir Onlar bunu bele izah edirler ki bu proses ciddi nezaret altinda aparilacaq ve sohbet yalniz terapevtik klonlasdirmadan gedir Klonlasdirmanin gelecekde ne ile neticeleneceyini proqnazlasdirmaq cetindir Cunki burada variant muxtelifliyi coxdur Bu fikri unutmaq olmaz elm ele bir mevhumdur ki insanin ondan nece istifade etmesinden asili olaraq beseriyyeti xilas ede ve yaxud onu mehv ede biler Ona gore de bu mesele de cox ehtiyatli olmaq lazimdir MenbeMuellif Eliheyder Zulfuqar Azer Ilyasli Cemiyyet ve Din qezeti Klonlasdirmanin dunya miqyasinda tetbiqi olu kecid