Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Keçid dövrünün mahiyyəti və zəruriliyi
İnsan cəmiyyəti meydana gəldiyi vaxtdan etibarən tədriclə inkişaf edir. Inkişafın bir mərhələsindən, digərinə keçir, cəmiyyətin bir forması başqasını, daha mütərəqqi formasını əvəz edir. Bu zaman cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri inkişaf etdikcə mövcud sosial-iqtisadi münasibətlər sistemi də dəyişir və yeniləri ilə əvəz olunur. Bu dəyişikliklər prosesi həm tədriclə, təkamül yolu ilə, həm də sıçrayışla, inqilabi yolla baş verir. Iqtisadi münasibətlər sisteminin əsasında xüsusi mülkiyyətin durduğu cəmiyyətlərin birinin digərini əvəz etməsi təkamül yolu ilə baş verir. Buna misal olaraq, feodalizmdən kapitalizmə keçilməsi prosesini gostərmək olar. Hər iki cəmiyyət xüsusi mülkiyyətə əsaslanır və bu da imkan verdi ki, kapitalist təsərrüfat formaları, kapitalist münasibətləri feodalizmin içərilərində yaransın və feodal təsərrüfat formaları ilə eyni vaxtda mövcud olsun. Hər iki təsərrüfat formasının eyni vaxta mövcud olduğu bir şəraitdə iqtisadiyyat, qarışıq iqtisadiyyat kimi fəaliyyət göstərsə də getdikcə feodal münasibətləri sistemi zəifləyir, kapitalist münasibətləri sistemi genişlənərək hakim uklad forması alır. Belə bir şəraitdə iqtisadiyyat keçid vəziyyətində olur və tədriclə kapitalist təsərrüfat formasına keçid baş verir və yeni iqtisadi sistem bərqərar olur.
Keçid iqtisadiyyatı
Keçid vəziyyətində olan iqtisadiyyatı iqtisadçı alimlər “Keçid iqtisadiyyatı” adlandırırlar. Keçid iqtisadiyyatına eyni bir iqtisadi sistemin daxilində baş verən keçid prosesini də misal göstərmək olar. Belə bir keçid vəziyyəti azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatına olan keçidlə bağlı olaraq yaranmışdır. Eyni sistem daxilində keçid vəziyyəti bütövlükdə Inhisarçı kapitalizm sistemin əsaslarının eyni olaraq qaldığı bir şəraitdə yaranır. Feodalizmdən kapitalizmə, bir iqtisadi sistemdən digərinə keçidin nə zaman başlandığını və nə zaman başa çatdığını söyləmək çətindir və burada xüsusi keçid dövrünün olmasından söhbət ola bilməz (bəzi ölkələrdə bu keçid prosesi bir neçə 100 il davam etmişdir). Əsası müxtəlif olan iqtisadi sistemli cəmiyyətlərin birinin digərini əvəz etməsi sıçrayışla, inqilabi yolla baş verir və bu zaman köhnə cəmiyyətin sosial-iqtisadi münasibətləri yeniləri ilə əvəz olunur. Buna misal olaraq Ruslarda kapitalizmdən sosializmə keçilməsi prosesini göstərmək olar. 1917-ci il çevrilişi ilə başlayan bu proses 30-cu illərin axırlarına qədər başa çatdı. 20-25 ili əhatə edən bu dövr xüsusi “Keçid dövrü” adlandırılır. XX əsrin sonlarında Şərqi Avropa sosialist ölkələrində və xüsusilə də SSRI-də baş verən əsaslı dəyişikliklərin nəticəsində, 70 il ərzində mövcud olmuş, Sovetlərə məxsus sosial-iqtisadi münasibətlər sistemi dağılır və onu əvəz edəcək bazar iqtisadiyyatına, kapitalist iqtisadiyyatına keçid prosesi başlanmışdır. Bu prosesin başa çatması yəqin ki, 25-30 il çəkəcəkdir. Bu dövr ərzində fəaliyyətdə olan iqtisadiyyat keçid xarakterlidir və onu «keçid dövrü iqtisadiyyatı» adlandırmaq olar. Belə bir iqtisadiyyatın nə zamana qədər mövcud olub, fəaliyyət göstərəcəyini əvvəlcədən söyləmək mümkündür. Keçid xarakterli iqtisadiyyatlar üçün ümumi olan belə bir cəhət xarakterikdir ki, onların hamısında həm köhnə və həm də yeni yaranmaqda olan cəmiyyətin təsərrüfat formaları mövcud olub fəaliyyət göstərir və keçid vəziyyətində olan iqtisadiyyatın strukturunun yaranması prosesində iştirak edirlər. Bilmək lazımdır ki, «Keçid dövrü iqtisadiyyatı» və onun ayrı-ayrı problemlərinin öyrənilməsi yeni məsələ deyildir. Azərbaycanın yeni reallıqları şəraitində keçid dövrü iqtisadiyyatı məsələləri, onun qarşısında duran vəzifələrin düzgün müəyyən edilməsi və yerinə yetirilməsi yolları, üsul və vasitələrinin nəzəri olaraq hazırlanması və əməli olaraq həyata keçirilməsi baxımından çox lazımdır. Reallıq bundan ibarətdir ki, Azərbaycan özünün keçid dövrünü yaşayır. Bu dövr ərzində onun yerinə yetirməli olacağı strateji vəzifə özünün müstəqil milli iqtisadiyyatına yaratmaqdır. Belə bir vəzifəni həyata keçirmək üçün başlıca vasitə kimi bazar iqtisadiyyatı seçilmişdir. Bu iqtisadi sistemə birdən-birə keçmək mümkün olmadığı üçün xüsusi keçid dövrü obyektiv zərurət olmuşdur (Azərbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı haqqında sonrakı paraqrafda ətraflı danışılacaq). Keçid dövrünün zəruriliyi həm də onunla bağlıdır ki, bir-birini tamamilə əks olan iqtisadi sistemlər arasında kəskin mübarizə keçid dövrü şəraitində baş verir. Məhz mövcud sistemin transformasiyası, ona xas olan münasibətlər sisteminin köklü sürətdə dəyişdirilməsi, yeni iqtisadi sistemin yaradılması və tam şəkildə formalaşdırılması kimi çətin vəzifələr keçid dövrü ərzində yerinə yetirilməlidir. Bunun üçün dağılmaqda olan iqtisadi sistemin əsası kimi ona xas olan mülkiyyət tipi dəyişdirilməli, mülkiyyət çoxnövlüyü əsasında yeni təsərrüfat formaları yaradılmalı, idarəetmə mexanizmi və strukturları yenidən qurulmalı, bölgü münasibətləri, maliyyə, bank sistemləri yeni əsaslar üzərində formalaşdırılmalı, yeni tip xarici iqtisadi əlaqələr qurulmalıdır və ən başlıcası isə yaradılmaqda olan sistemdə fəaliyyət göstərəcək yeni təfəkkürlü insanlar formalaşdırmaq lazımdır. Bütün bunlar üçün vaxt, xüsusi bir keçid dövrünün olması tələb olunur. Keçid dövrü köklü fərqləri olan bir sosial-iqtisadi sistemdən başqa sistemə qədəm qoyulduğu andan başlayır və bu keçid prosesinin başa çatdığı vaxta qədər olan bir dövrü əhatə edir. Bu dövrün əhatə etdiyi vaxt keçid dövrünü yaşamış bütün ölkələr üçün eyni ola bilməz. Onun müddəti keçid dövrünü yaşayan ölkələrin sosial-iqtisadi sistemindən, sosial-siyasi vəziyyətdən, xarici amillərin təsiri dərəcəsində və keçməli olduğu iqtisadi sistemin xarakteri və mürəkkəbliyindən ölkənin iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsindən və s. asılıdır. Bütün bu səbəbdən də keçid dövrü ərzində həlli zəruri olan problemlər və vəzifələrdə müxtəlif olur.
Keçid dövrü iqtisadiyyatının əsas cəhətləri
Keçid dövrünün iqtisadiyyatı keçid xarakterli olub bir iqtisadi sistemdən digərinə keçid vəziyyətində olan iqtisadiyyatdır. Bu iqtisadiyyat özündən əvvəlki və keçilməsi zəruri olan yeni münasibətlərin bəzi xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Keçid dövrünün iqtisadiyyatı əsaslı dəyişikliklər edilməsi sayəsində mümkün olur və bütün sahələri əhatə edir. Iqtisadiyyat sahəsində bu dəyişiklik ilk növbədə mülkiyyət münasibətlərində baş verir və nəticədə keçid iqtisadiyyatının formalaşması üçün zəruri olan mülkiyyət formaları və onların əsasında isə müxtəlif xarakterli və istiqamətli təsərrüfat formaları yaranır. Yaranmış təsərrüfat formalarına uyğun olan və onların fəaliyyətini tənzimləyən təsərrüfat mexanizmi və idarəetmə formaları yaranır. Iqtisadi münasibətlər sisteminin digər struktur halqalarında da köhnələri yeniləri ilə əvəz olunur. Bu zaman həm qanunu və həm də qeyri-qanuni yollarla əsas iqtisadi münasibətlər sistemi dəyişdirilir. Nəticədə əvvəlki iqtisadi sistemdən mahiyyətcə fərqli olan yeni bir iqtisadi sistem formalaşır. Lakin bu hələ keçilməsi nəzərdə tutulan yeni iqtisadi sistem deyildir. Bu əvvəlki sistemi əvəz edən keçid dövrünə xas olan iqtisadiyyatdır ki, onun da öz məzmunu, xarakterik xüsusiyyətləri, münasibətlər sistemi, strukturu və özünə uyğun olan idarəetmə, tənzimlənmə mexanizmləri vardır. Keçid dövrü iqtisadiyyatı keçid xarakterli olduğuna görə uzun ömürlü olmur və gec-tez, təkamül yolu ilə öz yerini qurulması məqsəd kimi qarşıya qoyulmuş iqtisadi sistemə verməlidir. Buna görə də köhnə iqtisadi sistemin əsaslarının dağılması ilə yanaşı yeni iqtisadi sistemin əsaslarının yaradılması prosesi də gedir. Bu heç də «mövcud sistemin əsaslarının yenidən qurulması» demək deyildir. Bilmək lazımdır ki, köhnə sistemin tamamilə dağılır, yeni sistemin əsasları isə keçid dövrü iqtisadiyyatı əsasında yenidən qurulur. Buna görə də ilk növbədə keçid dövrü iqtisadiyyatı formalaşdırılmalıdır. Ancaq bunun üçün keçid dövrü iqtisadiyyatının məzmunu, xarakteri, təsərrüfat formaları, təsərrüfat mexanizmi, idarəetmə sistemləri haqqında biliyə malik olmaq lazımdır. Keçid dövrü iqtisadiyyatına “öz zəmini olmayan” bir sistem kimi baxmaq olmaz və əsası olmayan iqtisadi sistemin mövcudluüu ağıla sığılmazdır. Belə hesab edirəm ki, keçid dövrü iqtisadiyyatının əsası çoxmülkiyyətlikdir ki, onun da əsasında müxtəlif təsərrüfat formaları yaranır. Bu təsərrüfat formaları arasında ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələrin yaranması ilə münasibətlər sistemi formalaşır və keçid dövrünün iqtisadi sisteminin məzmununa daxil olur. Bu təsərrüfat formalarının hər biri nisbi müstəqil olub, fəaliyyət göstərsələr də bir-biri ilə iqtisadi əlaqə telləri vasitəsi ilə bağlı olub vahid keçid dövrü iqtisadiyyatını təşkil edirlər. Mövcud təsərrüfat formalarının hamısı eyni bir dövlətin hüquqi qanunları ilə tənzim olunur, dövlət büdcəsi ilə bağlıdırlar və vahid pul sistemindən istifadə edirlər. Çox mühüm cəhətlərdən biri də keçid dövrü iqtisadiyyatının məzmununa (strukturuna) daxil olan hər bir təsərrüfat formasının, tam formalaşmamış vahid milli bazarın subyekti kimi fəaliyyət göstərməsidir. Buna görə də hər bir təsərrüfat forması az da olsa bazarın tənzimləyici mexanizminin təsirinə məruz qalırlar yəni, bazar mexanizmi ilə tənzim olunurlar. Keçid dövrü iqtisadiyyatı keçid xarakterli olsa da, müəyyən mənada təkrar istehsal olunur onun təkrar istehsalı çox ukladlıq əsasında baş verir və bu zaman əsas rolu aparıcı təsərrüfat formaları oynayır. Bu zaman təkrar istehsal keçid dövrünün uzunömürlü olmasına deyil, yeni iqtisadi sistemin əsaslarının yaradılmasına xidmət edir. Keçid dövründə də ÜMM (ÜDM) və milli gəlir yaranır, bölüşdürülür, mübadilə mərhələsindən keçir və istehlak olunur və yavaş da olsa iqtisadiyyatda artım baş verir. Bunu keçid dövrünü yaşayan ölkələrin, o cümlədən də Azərbaycanın timsalında görmək olar. Məsələn, Respublikanın istehsalında yaranmış geriləmə hallarının qarşısı alınmış, ölkədə iqtisadi sabitlik təmin olunmuşdur. 1996-ci ildən başlayaraq ÜDM ilbəil artmağa başlamışdır. Bununla belə keçid dövrü iqtisadiyyatına sabit inkişaf edən bir iqtisadiyyat kimi baxmaq olmaz və ona qeyri-sabit inkişaf xasdır ki, bu da onun xarakterik cəhətlərindən biridir.
Keçid dövrü iqtisadiyyatının çoxukladlı xarakteri və qanunauyğunluqları
Keçid dövrü iqtisadiyyatının başlıca xüsusiyyətlərindən biri də onun çoxukladlı olmasıdır. Iqtisadi ədəbiyyatlarda uklad anlayışı cürbəcür mənalandırılır. Ancaq əsas fikirlər bundan ibarətdir ki, uklad «xüsusi iqtisadi münasibət tipidir», «istehsal münasibətlərinin ... ilkin təzahürlərindəndir» , «uklad təsərrüfat formasıdır» və s. Uklad həmişə başqa münasibətlərlə yanaşı olur və müəyyən münasibət tipi olduğuna görə konkret təsərrüfat forması ilə bağlıdır və bu mənada demək olar ki, uklad eyni vaxda yanaşı, mövcud olub fəaliyyət göstərən müxtəlif məzmunlu təsərrüfat formalarıdır. Hər bir ukladın öz məzmunu, məqsədi, mənafeyi və maddi-texniki əsası vardır. Hər bir uklad nisbi müstəqil olsa da, keçid dövrü iqtisadiyyatının və ümumiyyətlə keçid xarakterli iqtisadiyyatların ünsürü kimi çıxış edir. Bəzi müəlliflərin fikrincə, hətta inkişaf etmiş iqtisadi sistemlərdə də ukladlar da mövcuddur. Bu məsələ üzərində ətraflı dayanmayaraq onu qeyd etmək istərdim ki, ukladların mövcudluğu keçid vəziyyətləri ilə bağlıdır və onların bəziləri köhnə iqtisadi sistemlə bağlı olduğu üçün tədriclə yox olub sıradan çıxırlar, bəziləri keçilməsi nəzərdə tutulan iqtisadi sistemin əsas ünsürləri kimi inkişaf edib yeni iqtisadi sistemi formalaşdırırlar, digərləri isə əsas təsərrüfat formaları ilə yanaşı inkişaf edib yaranmaqda olan yeni qarışıq iqtisadiyyatın ünsürlərinə çevrilir və uklad vəziyyətindən çıxırlar. Çoxukladlıq isə keçid dövrü iqtisadiyyatının xüsusiyyətidir və onu səciyyələndirən əsas cəhətlərdən biridir. Beləliklə, çoxukladlıq keçid dövrü, keçid xarakterli iqtisadiyyatlar üçün səciyyəvi olan cürbəcür mülkiyyət formaları əsasında yaranıb yanaşı fəaliyyət göstərən müxtəlif məzmunlu və məqsədli təsərrüfatların mövcudluq formasıdır. Hər bir uklad iqtisadiyyatın pozulmuş strukturunda yeri olan təsərrüfat forması kimi çıxış edir və keçid dövrü iqtisadiyyatının formalaşmasında özlərinə məxsus rol oynayırlar. Keçid dövrü iqtisadiyyatı şəraitində bütün ölkələrdə ukladların sayı və tərkibi eyni olmur. Lakin onların hamısı üçün xarakterik olan aşağıdakı ukladları göstərmək olar:
- Iqtisadiyyatın dövlət bölməsini əhatə edən dövlət ukladı. Keçid dövrünün ilkin çağlarında bu ukladın payı çox olur, çünki bir çox aparıcı sahələr dövlətin mülkiyyətində olur;
- Xırda əmtəə istehsalı ukladı. Bu sənətkarların, kustarların, aqrar bölmədə fərdi istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olan istehsalçıların təsərrüfatını əhatə edir və bunlar bazar üçün əmtəə istehsalçılarıdır;
- Xüsusi təsərrüfat ukladı. Bu xüsusi sahibkarlıüa əsaslanan, xüsusi mülkiyyət və muzdlu əmək bazasında fəaliyyət göstərən istehsal və xidmət sferalarını əhatə edən təsərrüfat formasıdır;
- Kooperativ uklad kooperasiya üzvlərinin mülkiyyət payından yaranmış birgə mülkiyyətə və onların birgə fəaliyyətinə əsaslanan təsərrüfat formasıdır;
- Dövlət kapitalizm ukladı. Bu uklad keçid dövrü dövləti ilə xarici kapital sahibləri arasında yaranan iqtisadi münasibətlər əsasında formalaşır. Dövlət özünün keçid dövrü iqtisadiyyatı problemlərini həll etmək məqsədilə xarici kapitalı ölkə iqtisadiyyatına cəlb etmək formasından istifadə edir.
Hər bir ölkə keçmək istədiyi iqtisadi sistemin əsaslarını keçid dövründə yaradır və yaratdığı təsərrüfat formaları ilk dövrlərdə uklad xarakterində olur və tədriclə inkişaf edərək əsas formaya çevrilir. Çoxukladlı iqtisadiyyat özünün spesfik qanunauyğunluqları ilə fərqlənən bir iqtisadi sistemdir: Əvvəla, bu iqtisadi sistemi tənzim edən vahid təsərrüfat mexanizmi olmur; Ikincisi, bu iqtisadi sistemdə fəaliyyət göstərən təsərrüfat formaları inkişafa müxtəlif meyillidirlər; Üçünжüsü, bu iqtisadi sistem qısaömürlüdür, uzun dövr üçün öz-özünü tam təkrar istehsal etmək mexanizminə malik deyildir. Təkrar istehsal gələcəyə istiqamətli olan təsərrüfat formaları çərçivəsində baş verir; Dördüncüsü, keçid dövrü iqtisadiyyatı güclü dövlət tənziminə ehtiyacı olan bir iqtisadiyyatdır. Dövlət bu iqtisadi sistemi formalaşdırmalıdır ki, yeninin əsasları onun içərisində yaransın və inkişaf edib möhkəmlənsin; Beşincisi, keçid dövrü iqtisadiyyatında mürəkkəb iqtisadi münasibətlər dəsti fəaliyyət göstərir.
Keçid dövrü iqtisadi münasibətlər sistemi, təsərrüfat mexanizmi və ziddiyyətləri
Keçid dövrü iqtisadiyyatı üçün səciyyəvi olan münasibətlər sistemi yaranır. Mülkiyyət çoxnövlülüyü münasibətlərin çoxtərəfli olmasını zəruri edir. Bu münasibətlərə aiddir: mülkiyyətin müxtəlif formaları əsasında yaranmış müxtəlif təsərrüfatlar arasındakı (müxtəlif səviyyəli) münasibətlər; dövlətlə müxtəlif təsərrüfat formaları arasındakı münasibətlər; inhisarçılığın mövcud olması ilə yaranan münasibətlər; əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı fəaliyyətə başlayan bazar strukturları arasındakı münasibətlər; keçid dövrü iqtisadiyyatı şəraitində yaranan münasibətlər sistemidir. Keçid dövrünün iqtisadi sistemi müxtəlif, cürbəcür səviyyəli mexanizmlərlə idarə olunurlar. Keçid dövrü iqtisadiyyatının idarəetmə mexanizmləri həm mürəkkəb, həm də ziddiyətlidir. Buraya bazar mexanizminin ünsürləri, dövlət tənzimi mexanizmi, fərdi fəaliyyət, natural istehsala məxsus mexanizmlər, keçmiş iqtisadi sistemə məxsus mexanizm, plan mexanizmi, inhisarlara məxsus mexanizmlər, yeni iqtisadi sistemə məxsus formalaşdırılan mexanizmlər, gizli iqtisadiyyata xas olan «mexanizm»lər eyni vaxtda fəaliyyət göstərirlər. Keçid dövrü iqtisadiyyatı şəraitdə çoxcəhətli bölgü münasibətləri və mexanizmləri fəaliyyət göstərir. Onlara aiddir:
- mülkiyyətə görə bölgü;
- paya görə bölgü;
- əməyə görə bölgü;
- büdcə mexanizmi vasitəsi ilə bölgü və yenidən bölgü;
- inhisar mexanizmi ilə bölgü;
- bazar mexanizmi vasitəsi ilə bölgü;
- fondlar vasitəsi ilə bölgü;
- qeyri-qanuni vasitələrlə bölgü və s.
Keçid dövrü üçün xarakterik olan xüsusi bölgü formalarından biri mülkiyyətin cəmiyyət üzvləri arasında bölgüsüdür. Bu bölgü forması keçid dövrü iqtisadiyyatının formalaşmasında əsas rol oynayır. Keçid dövrü şəraitində, onun spesfikliyinə uyğun, xarici iqtisadi münasibətlər sistemi yaranıb inkişaf edir. Keçid dövrü iqtisadi münasibətlər sistemində maliyyə münasibətləri, pul-kredit münasibətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Keçid dövrü iqtisadiyyatında müxtəlif pul sistemlərindən istifadə olunur. Keçid dövrü iqtisadiyyatı ziddiyyətli bir sistemdir və onun zidiyyətli olmaması bir çox amilllərlə bağlıdır:
- Köhnə iqtisadi sistemin içərisində yaranıb keçid dövrünə miras qalan ziddiyyətlərdir. Bu qəbildən olan ziddiyyətlər köhnə iqtisadi sistemin dağılmasına səbəb olmuş və dağılmış iqtisadi sistemlə keçid dövrünə daxil olmuşdur. Bu iqtisadiyyatda durğunluğun, işsizliyin, infliyasiyanın əvvəlki iqtisadi əlaqələrin qırılması ilə bağlı yaranan ziddiyyətlərdir;
- Keçid dövründə mülkiyyət müxtəlifliyinə əsaslanan çoxsaylı təsərrüfat formaları yaranıb fəaliyyət göstərir və onların daşıyıcıları (təmsilçiləri) olan subyektlər arasında yaşamaq uürunda mübarizə gedir;
- Köhnə iqtisadi sistemdən qalmış idarəetmə mexanizmlərin və ona məxsus qiymət, pul sistemi, maliyyə-kredit, vergi sisteminin və habelə bölgü mexanizminin qalması ilə bağlı olan ziddiyyətlərdir.
- Resurslara olan ehtiyacların artması ilə resurs (kapital) çatışmamazlığı arasındakı ziddiyyətlərdir;
- Iqtisadi münasibətlərin formalaşması üçün əsas olan hüquqi bazanın vaxtında yaradılmaması və bürokratik idarə aparatının fəaliyyətinin uzun müddət qalmasından doğan ziddiyyətlər;
- Adamların yeni şəraitdə işləyib yaşamaq sahəsində təcrübələrinin olmaması və yeni təfəkkürlü kadrların olmamasından doğan ziddiyyətlər;
- Xarici amillərin tə`sirindən yaranmış ziddiyyətlərdir (siyasi təzyiqlər, iqtisadi blokadalar və s.).
Bütün bu amillərin doğurduğu ziddiyyətlərlə yanaşı, keçid dövrünün bir əsas ziddiyyəti vardır. Keçid dövrünün əsas ziddiyyəti dağılmaqda olan və hələ tamamilə dağılmamış köhnə iqtisadi sistemli yeni yaranmaqda olan və əsasları hələ tamamilə yaradılmamış iqtisadi sistemlər arasındakı ziddiyyətdir. Yeni yaranmaqda olan cəmiyyətin daşıyıcıları olan insanlar tədriclə bu ziddiyyətləri həll etməklə öz qarşılarına qoyduqları məqsədlərə çata bilərlər.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Kecid dovrunun mahiyyeti ve zeruriliyiInsan cemiyyeti meydana geldiyi vaxtdan etibaren tedricle inkisaf edir Inkisafin bir merhelesinden digerine kecir cemiyyetin bir formasi basqasini daha mutereqqi formasini evez edir Bu zaman cemiyyetin mehsuldar quvveleri inkisaf etdikce movcud sosial iqtisadi munasibetler sistemi de deyisir ve yenileri ile evez olunur Bu deyisiklikler prosesi hem tedricle tekamul yolu ile hem de sicrayisla inqilabi yolla bas verir Iqtisadi munasibetler sisteminin esasinda xususi mulkiyyetin durdugu cemiyyetlerin birinin digerini evez etmesi tekamul yolu ile bas verir Buna misal olaraq feodalizmden kapitalizme kecilmesi prosesini gostermek olar Her iki cemiyyet xususi mulkiyyete esaslanir ve bu da imkan verdi ki kapitalist teserrufat formalari kapitalist munasibetleri feodalizmin icerilerinde yaransin ve feodal teserrufat formalari ile eyni vaxtda movcud olsun Her iki teserrufat formasinin eyni vaxta movcud oldugu bir seraitde iqtisadiyyat qarisiq iqtisadiyyat kimi fealiyyet gosterse de getdikce feodal munasibetleri sistemi zeifleyir kapitalist munasibetleri sistemi genislenerek hakim uklad formasi alir Bele bir seraitde iqtisadiyyat kecid veziyyetinde olur ve tedricle kapitalist teserrufat formasina kecid bas verir ve yeni iqtisadi sistem berqerar olur Kecid iqtisadiyyati Kecid veziyyetinde olan iqtisadiyyati iqtisadci alimler Kecid iqtisadiyyati adlandirirlar Kecid iqtisadiyyatina eyni bir iqtisadi sistemin daxilinde bas veren kecid prosesini de misal gostermek olar Bele bir kecid veziyyeti azad reqabete esaslanan bazar iqtisadiyyatina olan kecidle bagli olaraq yaranmisdir Eyni sistem daxilinde kecid veziyyeti butovlukde Inhisarci kapitalizm sistemin esaslarinin eyni olaraq qaldigi bir seraitde yaranir Feodalizmden kapitalizme bir iqtisadi sistemden digerine kecidin ne zaman baslandigini ve ne zaman basa catdigini soylemek cetindir ve burada xususi kecid dovrunun olmasindan sohbet ola bilmez bezi olkelerde bu kecid prosesi bir nece 100 il davam etmisdir Esasi muxtelif olan iqtisadi sistemli cemiyyetlerin birinin digerini evez etmesi sicrayisla inqilabi yolla bas verir ve bu zaman kohne cemiyyetin sosial iqtisadi munasibetleri yenileri ile evez olunur Buna misal olaraq Ruslarda kapitalizmden sosializme kecilmesi prosesini gostermek olar 1917 ci il cevrilisi ile baslayan bu proses 30 cu illerin axirlarina qeder basa catdi 20 25 ili ehate eden bu dovr xususi Kecid dovru adlandirilir XX esrin sonlarinda Serqi Avropa sosialist olkelerinde ve xususile de SSRI de bas veren esasli deyisikliklerin neticesinde 70 il erzinde movcud olmus Sovetlere mexsus sosial iqtisadi munasibetler sistemi dagilir ve onu evez edecek bazar iqtisadiyyatina kapitalist iqtisadiyyatina kecid prosesi baslanmisdir Bu prosesin basa catmasi yeqin ki 25 30 il cekecekdir Bu dovr erzinde fealiyyetde olan iqtisadiyyat kecid xarakterlidir ve onu kecid dovru iqtisadiyyati adlandirmaq olar Bele bir iqtisadiyyatin ne zamana qeder movcud olub fealiyyet gostereceyini evvelceden soylemek mumkundur Kecid xarakterli iqtisadiyyatlar ucun umumi olan bele bir cehet xarakterikdir ki onlarin hamisinda hem kohne ve hem de yeni yaranmaqda olan cemiyyetin teserrufat formalari movcud olub fealiyyet gosterir ve kecid veziyyetinde olan iqtisadiyyatin strukturunun yaranmasi prosesinde istirak edirler Bilmek lazimdir ki Kecid dovru iqtisadiyyati ve onun ayri ayri problemlerinin oyrenilmesi yeni mesele deyildir Azerbaycanin yeni realliqlari seraitinde kecid dovru iqtisadiyyati meseleleri onun qarsisinda duran vezifelerin duzgun mueyyen edilmesi ve yerine yetirilmesi yollari usul ve vasitelerinin nezeri olaraq hazirlanmasi ve emeli olaraq heyata kecirilmesi baximindan cox lazimdir Realliq bundan ibaretdir ki Azerbaycan ozunun kecid dovrunu yasayir Bu dovr erzinde onun yerine yetirmeli olacagi strateji vezife ozunun musteqil milli iqtisadiyyatina yaratmaqdir Bele bir vezifeni heyata kecirmek ucun baslica vasite kimi bazar iqtisadiyyati secilmisdir Bu iqtisadi sisteme birden bire kecmek mumkun olmadigi ucun xususi kecid dovru obyektiv zeruret olmusdur Azerbaycanin kecid dovru iqtisadiyyati haqqinda sonraki paraqrafda etrafli danisilacaq Kecid dovrunun zeruriliyi hem de onunla baglidir ki bir birini tamamile eks olan iqtisadi sistemler arasinda keskin mubarize kecid dovru seraitinde bas verir Mehz movcud sistemin transformasiyasi ona xas olan munasibetler sisteminin koklu suretde deyisdirilmesi yeni iqtisadi sistemin yaradilmasi ve tam sekilde formalasdirilmasi kimi cetin vezifeler kecid dovru erzinde yerine yetirilmelidir Bunun ucun dagilmaqda olan iqtisadi sistemin esasi kimi ona xas olan mulkiyyet tipi deyisdirilmeli mulkiyyet coxnovluyu esasinda yeni teserrufat formalari yaradilmali idareetme mexanizmi ve strukturlari yeniden qurulmali bolgu munasibetleri maliyye bank sistemleri yeni esaslar uzerinde formalasdirilmali yeni tip xarici iqtisadi elaqeler qurulmalidir ve en baslicasi ise yaradilmaqda olan sistemde fealiyyet gosterecek yeni tefekkurlu insanlar formalasdirmaq lazimdir Butun bunlar ucun vaxt xususi bir kecid dovrunun olmasi teleb olunur Kecid dovru koklu ferqleri olan bir sosial iqtisadi sistemden basqa sisteme qedem qoyuldugu andan baslayir ve bu kecid prosesinin basa catdigi vaxta qeder olan bir dovru ehate edir Bu dovrun ehate etdiyi vaxt kecid dovrunu yasamis butun olkeler ucun eyni ola bilmez Onun muddeti kecid dovrunu yasayan olkelerin sosial iqtisadi sisteminden sosial siyasi veziyyetden xarici amillerin tesiri derecesinde ve kecmeli oldugu iqtisadi sistemin xarakteri ve murekkebliyinden olkenin iqtisadiyyatinin inkisaf seviyyesinden ve s asilidir Butun bu sebebden de kecid dovru erzinde helli zeruri olan problemler ve vezifelerde muxtelif olur Kecid dovru iqtisadiyyatinin esas cehetleriKecid dovrunun iqtisadiyyati kecid xarakterli olub bir iqtisadi sistemden digerine kecid veziyyetinde olan iqtisadiyyatdir Bu iqtisadiyyat ozunden evvelki ve kecilmesi zeruri olan yeni munasibetlerin bezi xususiyyetlerini ozunde birlesdirir Kecid dovrunun iqtisadiyyati esasli deyisiklikler edilmesi sayesinde mumkun olur ve butun saheleri ehate edir Iqtisadiyyat sahesinde bu deyisiklik ilk novbede mulkiyyet munasibetlerinde bas verir ve neticede kecid iqtisadiyyatinin formalasmasi ucun zeruri olan mulkiyyet formalari ve onlarin esasinda ise muxtelif xarakterli ve istiqametli teserrufat formalari yaranir Yaranmis teserrufat formalarina uygun olan ve onlarin fealiyyetini tenzimleyen teserrufat mexanizmi ve idareetme formalari yaranir Iqtisadi munasibetler sisteminin diger struktur halqalarinda da kohneleri yenileri ile evez olunur Bu zaman hem qanunu ve hem de qeyri qanuni yollarla esas iqtisadi munasibetler sistemi deyisdirilir Neticede evvelki iqtisadi sistemden mahiyyetce ferqli olan yeni bir iqtisadi sistem formalasir Lakin bu hele kecilmesi nezerde tutulan yeni iqtisadi sistem deyildir Bu evvelki sistemi evez eden kecid dovrune xas olan iqtisadiyyatdir ki onun da oz mezmunu xarakterik xususiyyetleri munasibetler sistemi strukturu ve ozune uygun olan idareetme tenzimlenme mexanizmleri vardir Kecid dovru iqtisadiyyati kecid xarakterli olduguna gore uzun omurlu olmur ve gec tez tekamul yolu ile oz yerini qurulmasi meqsed kimi qarsiya qoyulmus iqtisadi sisteme vermelidir Buna gore de kohne iqtisadi sistemin esaslarinin dagilmasi ile yanasi yeni iqtisadi sistemin esaslarinin yaradilmasi prosesi de gedir Bu hec de movcud sistemin esaslarinin yeniden qurulmasi demek deyildir Bilmek lazimdir ki kohne sistemin tamamile dagilir yeni sistemin esaslari ise kecid dovru iqtisadiyyati esasinda yeniden qurulur Buna gore de ilk novbede kecid dovru iqtisadiyyati formalasdirilmalidir Ancaq bunun ucun kecid dovru iqtisadiyyatinin mezmunu xarakteri teserrufat formalari teserrufat mexanizmi idareetme sistemleri haqqinda biliye malik olmaq lazimdir Kecid dovru iqtisadiyyatina oz zemini olmayan bir sistem kimi baxmaq olmaz ve esasi olmayan iqtisadi sistemin movcudluuu agila sigilmazdir Bele hesab edirem ki kecid dovru iqtisadiyyatinin esasi coxmulkiyyetlikdir ki onun da esasinda muxtelif teserrufat formalari yaranir Bu teserrufat formalari arasinda ikiterefli ve coxterefli elaqelerin yaranmasi ile munasibetler sistemi formalasir ve kecid dovrunun iqtisadi sisteminin mezmununa daxil olur Bu teserrufat formalarinin her biri nisbi musteqil olub fealiyyet gosterseler de bir biri ile iqtisadi elaqe telleri vasitesi ile bagli olub vahid kecid dovru iqtisadiyyatini teskil edirler Movcud teserrufat formalarinin hamisi eyni bir dovletin huquqi qanunlari ile tenzim olunur dovlet budcesi ile baglidirlar ve vahid pul sisteminden istifade edirler Cox muhum cehetlerden biri de kecid dovru iqtisadiyyatinin mezmununa strukturuna daxil olan her bir teserrufat formasinin tam formalasmamis vahid milli bazarin subyekti kimi fealiyyet gostermesidir Buna gore de her bir teserrufat formasi az da olsa bazarin tenzimleyici mexanizminin tesirine meruz qalirlar yeni bazar mexanizmi ile tenzim olunurlar Kecid dovru iqtisadiyyati kecid xarakterli olsa da mueyyen menada tekrar istehsal olunur onun tekrar istehsali cox ukladliq esasinda bas verir ve bu zaman esas rolu aparici teserrufat formalari oynayir Bu zaman tekrar istehsal kecid dovrunun uzunomurlu olmasina deyil yeni iqtisadi sistemin esaslarinin yaradilmasina xidmet edir Kecid dovrunde de UMM UDM ve milli gelir yaranir bolusdurulur mubadile merhelesinden kecir ve istehlak olunur ve yavas da olsa iqtisadiyyatda artim bas verir Bunu kecid dovrunu yasayan olkelerin o cumleden de Azerbaycanin timsalinda gormek olar Meselen Respublikanin istehsalinda yaranmis gerileme hallarinin qarsisi alinmis olkede iqtisadi sabitlik temin olunmusdur 1996 ci ilden baslayaraq UDM ilbeil artmaga baslamisdir Bununla bele kecid dovru iqtisadiyyatina sabit inkisaf eden bir iqtisadiyyat kimi baxmaq olmaz ve ona qeyri sabit inkisaf xasdir ki bu da onun xarakterik cehetlerinden biridir Kecid dovru iqtisadiyyatinin coxukladli xarakteri ve qanunauygunluqlari Kecid dovru iqtisadiyyatinin baslica xususiyyetlerinden biri de onun coxukladli olmasidir Iqtisadi edebiyyatlarda uklad anlayisi curbecur menalandirilir Ancaq esas fikirler bundan ibaretdir ki uklad xususi iqtisadi munasibet tipidir istehsal munasibetlerinin ilkin tezahurlerindendir uklad teserrufat formasidir ve s Uklad hemise basqa munasibetlerle yanasi olur ve mueyyen munasibet tipi olduguna gore konkret teserrufat formasi ile baglidir ve bu menada demek olar ki uklad eyni vaxda yanasi movcud olub fealiyyet gosteren muxtelif mezmunlu teserrufat formalaridir Her bir ukladin oz mezmunu meqsedi menafeyi ve maddi texniki esasi vardir Her bir uklad nisbi musteqil olsa da kecid dovru iqtisadiyyatinin ve umumiyyetle kecid xarakterli iqtisadiyyatlarin unsuru kimi cixis edir Bezi muelliflerin fikrince hetta inkisaf etmis iqtisadi sistemlerde de ukladlar da movcuddur Bu mesele uzerinde etrafli dayanmayaraq onu qeyd etmek isterdim ki ukladlarin movcudlugu kecid veziyyetleri ile baglidir ve onlarin bezileri kohne iqtisadi sistemle bagli oldugu ucun tedricle yox olub siradan cixirlar bezileri kecilmesi nezerde tutulan iqtisadi sistemin esas unsurleri kimi inkisaf edib yeni iqtisadi sistemi formalasdirirlar digerleri ise esas teserrufat formalari ile yanasi inkisaf edib yaranmaqda olan yeni qarisiq iqtisadiyyatin unsurlerine cevrilir ve uklad veziyyetinden cixirlar Coxukladliq ise kecid dovru iqtisadiyyatinin xususiyyetidir ve onu seciyyelendiren esas cehetlerden biridir Belelikle coxukladliq kecid dovru kecid xarakterli iqtisadiyyatlar ucun seciyyevi olan curbecur mulkiyyet formalari esasinda yaranib yanasi fealiyyet gosteren muxtelif mezmunlu ve meqsedli teserrufatlarin movcudluq formasidir Her bir uklad iqtisadiyyatin pozulmus strukturunda yeri olan teserrufat formasi kimi cixis edir ve kecid dovru iqtisadiyyatinin formalasmasinda ozlerine mexsus rol oynayirlar Kecid dovru iqtisadiyyati seraitinde butun olkelerde ukladlarin sayi ve terkibi eyni olmur Lakin onlarin hamisi ucun xarakterik olan asagidaki ukladlari gostermek olar Iqtisadiyyatin dovlet bolmesini ehate eden dovlet ukladi Kecid dovrunun ilkin caglarinda bu ukladin payi cox olur cunki bir cox aparici saheler dovletin mulkiyyetinde olur Xirda emtee istehsali ukladi Bu senetkarlarin kustarlarin aqrar bolmede ferdi istehsal fealiyyeti ile mesgul olan istehsalcilarin teserrufatini ehate edir ve bunlar bazar ucun emtee istehsalcilaridir Xususi teserrufat ukladi Bu xususi sahibkarliua esaslanan xususi mulkiyyet ve muzdlu emek bazasinda fealiyyet gosteren istehsal ve xidmet sferalarini ehate eden teserrufat formasidir Kooperativ uklad kooperasiya uzvlerinin mulkiyyet payindan yaranmis birge mulkiyyete ve onlarin birge fealiyyetine esaslanan teserrufat formasidir Dovlet kapitalizm ukladi Bu uklad kecid dovru dovleti ile xarici kapital sahibleri arasinda yaranan iqtisadi munasibetler esasinda formalasir Dovlet ozunun kecid dovru iqtisadiyyati problemlerini hell etmek meqsedile xarici kapitali olke iqtisadiyyatina celb etmek formasindan istifade edir Her bir olke kecmek istediyi iqtisadi sistemin esaslarini kecid dovrunde yaradir ve yaratdigi teserrufat formalari ilk dovrlerde uklad xarakterinde olur ve tedricle inkisaf ederek esas formaya cevrilir Coxukladli iqtisadiyyat ozunun spesfik qanunauygunluqlari ile ferqlenen bir iqtisadi sistemdir Evvela bu iqtisadi sistemi tenzim eden vahid teserrufat mexanizmi olmur Ikincisi bu iqtisadi sistemde fealiyyet gosteren teserrufat formalari inkisafa muxtelif meyillidirler Ucunzhusu bu iqtisadi sistem qisaomurludur uzun dovr ucun oz ozunu tam tekrar istehsal etmek mexanizmine malik deyildir Tekrar istehsal geleceye istiqametli olan teserrufat formalari cercivesinde bas verir Dorduncusu kecid dovru iqtisadiyyati guclu dovlet tenzimine ehtiyaci olan bir iqtisadiyyatdir Dovlet bu iqtisadi sistemi formalasdirmalidir ki yeninin esaslari onun icerisinde yaransin ve inkisaf edib mohkemlensin Besincisi kecid dovru iqtisadiyyatinda murekkeb iqtisadi munasibetler desti fealiyyet gosterir Kecid dovru iqtisadi munasibetler sistemi teserrufat mexanizmi ve ziddiyyetleriKecid dovru iqtisadiyyati ucun seciyyevi olan munasibetler sistemi yaranir Mulkiyyet coxnovluluyu munasibetlerin coxterefli olmasini zeruri edir Bu munasibetlere aiddir mulkiyyetin muxtelif formalari esasinda yaranmis muxtelif teserrufatlar arasindaki muxtelif seviyyeli munasibetler dovletle muxtelif teserrufat formalari arasindaki munasibetler inhisarciligin movcud olmasi ile yaranan munasibetler emtee pul munasibetlerinin inkisafi ile bagli fealiyyete baslayan bazar strukturlari arasindaki munasibetler kecid dovru iqtisadiyyati seraitinde yaranan munasibetler sistemidir Kecid dovrunun iqtisadi sistemi muxtelif curbecur seviyyeli mexanizmlerle idare olunurlar Kecid dovru iqtisadiyyatinin idareetme mexanizmleri hem murekkeb hem de ziddiyetlidir Buraya bazar mexanizminin unsurleri dovlet tenzimi mexanizmi ferdi fealiyyet natural istehsala mexsus mexanizmler kecmis iqtisadi sisteme mexsus mexanizm plan mexanizmi inhisarlara mexsus mexanizmler yeni iqtisadi sisteme mexsus formalasdirilan mexanizmler gizli iqtisadiyyata xas olan mexanizm ler eyni vaxtda fealiyyet gosterirler Kecid dovru iqtisadiyyati seraitde coxcehetli bolgu munasibetleri ve mexanizmleri fealiyyet gosterir Onlara aiddir mulkiyyete gore bolgu paya gore bolgu emeye gore bolgu budce mexanizmi vasitesi ile bolgu ve yeniden bolgu inhisar mexanizmi ile bolgu bazar mexanizmi vasitesi ile bolgu fondlar vasitesi ile bolgu qeyri qanuni vasitelerle bolgu ve s Kecid dovru ucun xarakterik olan xususi bolgu formalarindan biri mulkiyyetin cemiyyet uzvleri arasinda bolgusudur Bu bolgu formasi kecid dovru iqtisadiyyatinin formalasmasinda esas rol oynayir Kecid dovru seraitinde onun spesfikliyine uygun xarici iqtisadi munasibetler sistemi yaranib inkisaf edir Kecid dovru iqtisadi munasibetler sisteminde maliyye munasibetleri pul kredit munasibetleri xususi ehemiyyet kesb edir Kecid dovru iqtisadiyyatinda muxtelif pul sistemlerinden istifade olunur Kecid dovru iqtisadiyyati ziddiyyetli bir sistemdir ve onun zidiyyetli olmamasi bir cox amilllerle baglidir Kohne iqtisadi sistemin icerisinde yaranib kecid dovrune miras qalan ziddiyyetlerdir Bu qebilden olan ziddiyyetler kohne iqtisadi sistemin dagilmasina sebeb olmus ve dagilmis iqtisadi sistemle kecid dovrune daxil olmusdur Bu iqtisadiyyatda durgunlugun issizliyin infliyasiyanin evvelki iqtisadi elaqelerin qirilmasi ile bagli yaranan ziddiyyetlerdir Kecid dovrunde mulkiyyet muxtelifliyine esaslanan coxsayli teserrufat formalari yaranib fealiyyet gosterir ve onlarin dasiyicilari temsilcileri olan subyektler arasinda yasamaq uurunda mubarize gedir Kohne iqtisadi sistemden qalmis idareetme mexanizmlerin ve ona mexsus qiymet pul sistemi maliyye kredit vergi sisteminin ve habele bolgu mexanizminin qalmasi ile bagli olan ziddiyyetlerdir Resurslara olan ehtiyaclarin artmasi ile resurs kapital catismamazligi arasindaki ziddiyyetlerdir Iqtisadi munasibetlerin formalasmasi ucun esas olan huquqi bazanin vaxtinda yaradilmamasi ve burokratik idare aparatinin fealiyyetinin uzun muddet qalmasindan dogan ziddiyyetler Adamlarin yeni seraitde isleyib yasamaq sahesinde tecrubelerinin olmamasi ve yeni tefekkurlu kadrlarin olmamasindan dogan ziddiyyetler Xarici amillerin te sirinden yaranmis ziddiyyetlerdir siyasi tezyiqler iqtisadi blokadalar ve s Butun bu amillerin dogurdugu ziddiyyetlerle yanasi kecid dovrunun bir esas ziddiyyeti vardir Kecid dovrunun esas ziddiyyeti dagilmaqda olan ve hele tamamile dagilmamis kohne iqtisadi sistemli yeni yaranmaqda olan ve esaslari hele tamamile yaradilmamis iqtisadi sistemler arasindaki ziddiyyetdir Yeni yaranmaqda olan cemiyyetin dasiyicilari olan insanlar tedricle bu ziddiyyetleri hell etmekle oz qarsilarina qoyduqlari meqsedlere cata bilerler