Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Keçili üsyanı — Naxçıvanın Keçili kəndinin sakinlərinin sovet hökumətinə qarşı qaldırdığı üsyana qonşu Badamlı, Sələsüz, Tırkeş, Cəhri və başqa kəndlərin əhalisi də qoşulmuş, xaricdə olan Kalbalı xanın dəstələri birləşərək, imperiyanın ordusu və milis dəstələri ilə gərgin döyüşlər aparmışlar. Döyüşlərdə üsyançılardan 100 nəfər şəhid olmuş, 120 nəfər isə ələ keçirilərək həbs edilmişdir.
Tarixi
Keçili kəndində o illərdə 6 tayfa yaşayırdı: Hacılı tayfası 40 ailəni, Əşkaflı tayfası 30 ailəni, Sofulu tayfası 20 ailəni, Alməmmədli tayfası 30 ailəni, Zeynallı tayfası 17 ailəni, Qızıllı tayfası isə 12 ailəni birləşdirirdi. Dindirmə prosesində Orbelyan tərəfindən bir tayfa digər tayfa üzərinə qaldırılırdı. Kəndlilər ağıllarına belə gətirmirdilər ki, Orbelyanın təşkil etdiyi bu üzləşmələr onların uşaqları, nəvələri arasında qəsdən daimi düşmənçiliyə çevirilir.
Antisovet ünsürləri adlandırılanların böyük əksəriyyəti öz imzaları əvəzində protokola barmaqlarını basırdılar. Bu da öz növbəsində Orbelyan və onun kimilərin işlərini bir qədər də yüngülləşdirir və protokollara öz istədiklərini yazmağa şərait yaradırdı. Keçili işində bütün dindirmələr yarım səhifədən və yaxud nadir hallarda bir səhifədən ibarətdirsə, ancaq elə dindirmələr də var ki, hətta bir cümlədən ibarətdir. Orbelyan qəti bilirdi ki, onun tərəfindən yazılan bu qanunu, bu hökmü heç kəs rədd etməyəcək, odur ki, nə qədər türk məhv edə bilsə, cəlladların başçısı və ideoloqu, Azərbaycanın xüsusi xidmət sahəsinin rəisi Xoren Qriqoryandan bir o qədər təşəkkür alacaqdır.
1920–1930-cu illərin sovet totalitarizmi milli ruhu məhv etməyi ən böyük təbliğat üsuluna çevirmişdi. Bu totalitarizmidə bağışlamaq, rəhm etmək hissi yox idi. Naxçıvan üsyanı zamanı azərbaycanlılardan qisas almağa başlayan Orbelyan kimi fitnəkar ermənilər "üsyan işi" adlanan bir plan uydurur və 2 öküzü, bir inəyi, 20 qoyunu olan bu kəndlilərin var-yoxunu əlindən aldırırdı. Bolşeviklər sovet hökumətinə qarşı yalnız qolçomaqların deyil, ortababların, muzdurların və kasıbların da üsyana qoşulduğunu, sübut etməyə çalışırdılar.
Qolçomaq adlandırılanların evinin yandırılması, müsadirə edilməsi və ya hərraca qoyulması antisovet narazılığı gücləndirirdi. Bolşeviklər qolçomaqların evinin yandırılmasını birbaşa kəndlilərin öz əlləri ilə həyata keçirməyə çalışırdılar. Belə ki, Azərbaycanda ağalıq edən yad millətin nümayəndələri, o cümlədən Lominadze varlıların, mülkədarların məhv edilməsində iki məsələyə diqqət yetirməyi vacib sayırdı. Birincisi, varlıların – mülkədarların, xanların və bəylərin mülklərini yandırmaq. İkincisi, kəndliləri qiyama qaldırmaqla onları məhv etmək. Naxçıvan üsyanı zamanı birinci məsələ tam həyata keçirildi. Lakin bu dəfə də kəndi tonqala bürüyən kəndlilər və yoxsullar deyil, hakim dairələrin, bolşeviklərin özü oldu. İttihamnamələrdə isə müqəssir kimi danışanlar və güllələnənlər arasında heç bir savadı olmayan günahsız kəndlilər də bandit adlandırılaraq məhv edilirdi.
Həmin dövrdə kimlər bandit hesab edilirdi: öz mənliyini, şəxsi həyatını bolşevik bəlasından qoruyub saxlamaq üçün müxtəlif yerlərə qaçan, dağlara çəkilən bəylər, xanlar, varlılar və başqaları; mövcud hakimiyyətə bel bağlamayan və baş vermiş hadisələrin mahiyyətini dərk etməyən qruplar. Bura hətta yoxsullar və muzdurlar da daxil olurdu; sovet hakimiyyətinə nifrət edən silahlı dəstələr. Bu dəstələr bolşeviklərlə son damla qanına qədər vuruşmağa hazır qüvvələr idi ki, nəinki qırmızılara, hətta onlara rəğbət göstərənlərə qarşı belə amansız idilər; hakimiyyət hərc-mərcliyindən istifadə edib varlanmaq məqsədilə müxtəlif "dinə-dona" girənlər, ev, mal-heyvan oğruları və b.; vaxtilə öz mənəviyyatını itirmiş və narazı camaatı bandit adlandıran bir çox kommunistlərin özü də sonradan banditimzə qarşı mübarizənin hədəfinə çevrildi. Belə ki, təmizləmə zamanı partiyadan qovulmuş kommunistlər xüsusi dəstə düzəldib qisas almaq məqsədilə sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparırdı; sovet hökumətinə sədaqətlə xidmət edən milis dəstələri də bəzən təklikdə, yaxud böyük bir dəstə halında bolşeviklərdən üz döndərir və beləliklə, "bandit"ə çevrilirdilər.
Göründüyü kimi, 20–30-cu illərdə istənilən adamı "bandit"ə çevirmək üçün tam şərait yaradılmışdı. Hər hansı bir qolçomağın kəndli ilə adi münaqişəsinə də siyasi don geydirilərək kolxozlaşmaya qarşı pozuculuq işi kimi qiymətləndirilirdi.
Qolçomaqları və mülkədarları qadın azadlığına əngəl olmaqda, onları kolxozlara buraxmamaqda, mollalarla əlbir olub dini ideologiyanı yaymaqda, gəncləri dini təsir altında saxlamaqda, bandit dəstələri yaratmaqda və ya onlarla əlaqədə, taxıl gizlətməkdə, vergidən yayınmaqda və s. günahlandıraraq repressiyalara məruz qoyurdular. Naxçıvanın müxtəlif kəndlərində heç bir səbəb olmadan kolxozda çalışanların da səslərini alır və kolxozçuların sırasından xaric edirdilər. Bu işin həyata keçirilməsində kənd şura sədrləri və kolxozun idarə heyəti hüquq-mühafizə orqanlarının səlahiyyətlərini icra edirdilər. Bu cür hərəkətlər gələcək üsyanlar və ya hüquq-mühafizə orqanları üçün növbəti qurbanlar hazırlamaq idi.
Nəticə
Üsyançılar haqqında açılmış cinayət işində göstərilirdi: "1930-cu il fevral ayında antisovet ünsürlər aradan qaldırıldıqdan sonra Naxçıvan MSSR qolçomaqları quduzcasına müqavimətə hazırlaşır, Sovet hakimiyyəti əleyhinə üsyan qaldırılması üçün silahlı qolçomaq dəstələrinin təşkilinə keçirdilər. Bunlardan ən fəalı Keçili və Nəhəcir dəstələri idi. Bu dəstələrin tərkibi qolçomaqların əlaltıları, şüursuz ortabab və yoxsulların hesabına artırdı. 1930-cu ilin mart ayında Nəhəcir dəstəsi Naxçıvan mahalında özü üçün əlverişli şəraitdə, yəni ordu hissələrinin olmamasından istifadə edərək, üsyana qonşu Əbrəqunus rayonunun Sirab, Ərəzin kəndlərini də cəlb edir və böyük Keçili-Şahbuz üsyançı dəstəsi ilə birləşib Naxçıvana yürüş təşkil edirlər ki, şəhəri zəbt edib Naxçıvan vilayətində sovet hakimiyyətini devirsinlər".
Naxçıvan üsyanında kolxoza daxil olmaq istəməyən ortabablar, qolçomaqlar, seçki hüququndan məhrum edilənlər, yoxsul kəndlilər, hətta azlıq təşkil etsə də, kommunistlər də var idi.
30-cu illərin dövri mətbuatında, eləcə də üsyanla bağlı arxiv materiallarında bu aksiyaçıların məqsədi ya işıqlandırılmamış, ya da birtərəfli, təhriflərlə verilmiş, istintaq işlərində isə hüquqi baxımdan kifayət qədər qanun pozuntuları olmuşdur. 28 mart 1930-cu ildə Dövlət Siyasi İdarəsinin (DSİ) kollegiyasının üzvü Suxanov Naxçıvandan göndərilmiş 1837 saylı istintaq işi ilə tanış olduqdan sonra Borşova ünvanladığı raportda yazırdı: "Sizin nəzər diqqətinizə çatdırıram ki, baxılmaq üçün mənim sərəncamımda cəmi 23 adamın 1837 nömrəli işi var. Bu iş Azərbaycan SSR CM-in 79-cu və 18/79 maddələri ilə müəyyənləşdirilmişdir. Göstərilən iş Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin Naxçıvan diyarı tərəfindən göndərilmişdir. İşi gözdən keçirərkən müəyyən etdim ki, Orbelyan tərəfindən aparılan bu işin dindirilmə protokolları, o cümlədən 2 və 3 nömrəli formalar və başqa sənədlər imzalanmayıb. Göstərilən qanun pozuntularına görə mən bu işi Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin kollegiyasında dinləmək üçün müvafiq qərar mətni çıxara bilmirəm".
Borşovun göstərişi ilə həmin raport Azərbaycan DSİ-nin sədr müavini Neverevə göndərilir və bir gündən sonra Suxanov növbəti qərarı hazırlayır: "Azərbaycan SSR DSİ-nin Naxçıvan diyar şöbəsindən daxil olmuş 16.03.30-cu il tarixli 252 K saylı vətəndaşlar… barəsində 4 nömrəli istintaq materialları tamamilə ətraflı işlənmiş və heç bir təkmil istintaq işi aparmağa ehtiyac yoxdur. Tələb olunan bütün qayda-qanunlara əməl edilmişdir".
Bu qanun pozuntusuna prokurorluq da özünəməxsus cavab verir və göstərir ki, Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin Naxçıvan Diyar Şöbəsi rəisinin nəzərinə çatdırılsın ki, göstərilən vəziyyətin düzəldilməsi üçün gələcəkdə müvafiq tədbirlər görsün və bir də belə hallara yol verilməsin.
Göründüyü kimi, sənədləşmə işləri təhriflərə məruz qalmış, yuxarıların diqtəsinə əməl olunmuşdur. Bununla da üsyançıların əsas məqsədləri sənədlərdə təhrif edilmişdir. Buna baxmayaraq, üsyançıların məqsəd və məramlarının izləri istintaq materiallarında (nə qədər təhrif edilsə də) öz əksini tapmışdır. Həmin sənədlərdən aydın olur ki, üsyançıların əsas məqsədi kollektivləşməyə qarşı çıxmaq və silahlı üsyan yolu ilə Sovet hökumətini devirmək olmuşdur.
Bolşevik hökumətinin hüquq-mühafizə orqanları üsyançıların bu ali məqsədini gizlətmək üçün onların hamısına bir nəfər kimi "bandit" adı verərək, onları quldurluqda, oğurluqda, birini talançılıqda, kolxoz quruculuğuna mane olmaqda, banditlərlə əlaqədə və s. suçlandıraraq ittiham etmişdir.
Naxçıvan üsyanının məğlub olmasının bir sıra səbəbələri var idi. Üsyana hazırlıq işi plansız və qeyri-mütəşəkkil idi. Onlar vahid proqramla çıxış etmədiklərindən, hansı məqsədlər uğrunda mübarizə apardıqları da dumanlı idi. Belə ki, üsyan iştirakçıları sovet hökumətini devirməyi qarşılarına məqsəd qoysalar da, əvəzində nə yaradacaqlarını aydın bilmirdilər. Əhalinin siyasi hazırlığı olmadığından onların bir çoxu böyük ideallar uğrunda deyil, kiçik hislər naminə mübarizəyə qoşulmuşdular.
Üsyana başçılıq edən Keçili kənd sakini Kərbəlayi İsmayıl Zeynalabdın oğlu və Milax kəndinin sakini Kərbəlayi Yəhya Məmmədnağı oğlu lider kimi əhali arasında böyük nüfuza malik olsalar da, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik deyildilər. Çünki onlar Milax, Keçili və ona yaxın olan kəndlərin əhalisinin hamısını üsyana cəlb edə bilməmişdilər. Bundan başqa bu hərəkatın adı bu gün "Naxçıvan üsyanı" adlandırılsa da, o, bütün Naxçıvanı əhatə edə bilmədi, Şahbuzun bir neçə kəndi ilə məhdudlaşdı.
1930-cu ildə Azərbaycanın digər bölgələrində Şəki-Zaqatala mahalında, Xızının Ağdərə, Şəmkirin Bitdili, Cəbrayılın Sirik kəndlərində etiraz aksiyasına qoşulanlarla Naxçıvan üsyançıları arasında əlaqə yaradılmadı. Başqa bir mühüm cəhət ondan ibarət idi ki, Şahbuz üsyançılarının özləri arasında da monolit birlik yaradılmadı və onlar kifayət qədər silahlandırılmadı. Üsyançılar xaricdə mühacir həyatı yaşayan və kifayət qədər siyasi gücə malik olan adamlarla əlaqəyə girə və onlardan dəstək ala bilmədi.
1920–30-cu illərdə haqsızlıq içində çırpınan xalq kütləsi öz yaşayış səviyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün bir neçə vəzifəni yerinə yetirməli oldu: burjuaziyanı məhv etmək, fəhlə-kəndli hökuməti qurmaq, xüsusi mülkiyyəti ictimai mülkiyyətlə əvəz etmək, onu idarə edəcək zümrəni-partiya bürokratiyasını yaratmaq. Deməli, kapitalizmdən sosializmə keçid minlərlə, yüz minlərlə insanın qanı bahasına başa gətirilmiş, cəmiyyət təbii inkişaf yolundan çıxarılmış, varislik ənənəsi pozulmuş, etnik və bəşəri dəyərlər uydurma sinfi dəyərlərlə əvəz edilmişdi. Torpaq kəndlilərə şüarını əsas tutan və hakimiyyəti zəbt edən bolşeviklər çox çəkmədən kəndlilərə divan tutmağa başladılar. Təkcə Naxçıvan vilayətində 1930-cu ilin 22 sentyabrından – 12 oktyabrına qədər 20 gün ərzində 50-dən artıq kəndli güllələndi, 100-dən artıq adam həbs olundu və onların əmlakı müsadirə edildi.
Bütövlükdə Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvan Muxtar Respublikasında da əhalinin istiqlal uğrunda mübarizəsi zorla kolxozlaşdırma illərində daha böyük vüsət almışdı. Hadisələrin sonrakı inkişafı bir daha sübut etdi ki, nə Naxçıvan, nə də Azərbaycanın digər bölgələri öz istiqlalını işğalçı və total bir cəmiyyət olan Sovet hökumətində görməmişdi.
İstinadlar
- NMR DA, f. 260, siy.1, iş 91
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kecili usyani Naxcivanin Kecili kendinin sakinlerinin sovet hokumetine qarsi qaldirdigi usyana qonsu Badamli Selesuz Tirkes Cehri ve basqa kendlerin ehalisi de qosulmus xaricde olan Kalbali xanin desteleri birleserek imperiyanin ordusu ve milis desteleri ile gergin doyusler aparmislar Doyuslerde usyancilardan 100 nefer sehid olmus 120 nefer ise ele kecirilerek hebs edilmisdir TarixiKecili kendinde o illerde 6 tayfa yasayirdi Hacili tayfasi 40 aileni Eskafli tayfasi 30 aileni Sofulu tayfasi 20 aileni Almemmedli tayfasi 30 aileni Zeynalli tayfasi 17 aileni Qizilli tayfasi ise 12 aileni birlesdirirdi Dindirme prosesinde Orbelyan terefinden bir tayfa diger tayfa uzerine qaldirilirdi Kendliler agillarina bele getirmirdiler ki Orbelyanin teskil etdiyi bu uzlesmeler onlarin usaqlari neveleri arasinda qesden daimi dusmenciliye cevirilir Antisovet unsurleri adlandirilanlarin boyuk ekseriyyeti oz imzalari evezinde protokola barmaqlarini basirdilar Bu da oz novbesinde Orbelyan ve onun kimilerin islerini bir qeder de yungullesdirir ve protokollara oz istediklerini yazmaga serait yaradirdi Kecili isinde butun dindirmeler yarim sehifeden ve yaxud nadir hallarda bir sehifeden ibaretdirse ancaq ele dindirmeler de var ki hetta bir cumleden ibaretdir Orbelyan qeti bilirdi ki onun terefinden yazilan bu qanunu bu hokmu hec kes redd etmeyecek odur ki ne qeder turk mehv ede bilse celladlarin bascisi ve ideoloqu Azerbaycanin xususi xidmet sahesinin reisi Xoren Qriqoryandan bir o qeder tesekkur alacaqdir 1920 1930 cu illerin sovet totalitarizmi milli ruhu mehv etmeyi en boyuk tebligat usuluna cevirmisdi Bu totalitarizmide bagislamaq rehm etmek hissi yox idi Naxcivan usyani zamani azerbaycanlilardan qisas almaga baslayan Orbelyan kimi fitnekar ermeniler usyan isi adlanan bir plan uydurur ve 2 okuzu bir ineyi 20 qoyunu olan bu kendlilerin var yoxunu elinden aldirirdi Bolsevikler sovet hokumetine qarsi yalniz qolcomaqlarin deyil ortabablarin muzdurlarin ve kasiblarin da usyana qosuldugunu subut etmeye calisirdilar Qolcomaq adlandirilanlarin evinin yandirilmasi musadire edilmesi ve ya herraca qoyulmasi antisovet naraziligi guclendirirdi Bolsevikler qolcomaqlarin evinin yandirilmasini birbasa kendlilerin oz elleri ile heyata kecirmeye calisirdilar Bele ki Azerbaycanda agaliq eden yad milletin numayendeleri o cumleden Lominadze varlilarin mulkedarlarin mehv edilmesinde iki meseleye diqqet yetirmeyi vacib sayirdi Birincisi varlilarin mulkedarlarin xanlarin ve beylerin mulklerini yandirmaq Ikincisi kendlileri qiyama qaldirmaqla onlari mehv etmek Naxcivan usyani zamani birinci mesele tam heyata kecirildi Lakin bu defe de kendi tonqala buruyen kendliler ve yoxsullar deyil hakim dairelerin bolseviklerin ozu oldu Ittihamnamelerde ise muqessir kimi danisanlar ve gullelenenler arasinda hec bir savadi olmayan gunahsiz kendliler de bandit adlandirilaraq mehv edilirdi Hemin dovrde kimler bandit hesab edilirdi oz menliyini sexsi heyatini bolsevik belasindan qoruyub saxlamaq ucun muxtelif yerlere qacan daglara cekilen beyler xanlar varlilar ve basqalari movcud hakimiyyete bel baglamayan ve bas vermis hadiselerin mahiyyetini derk etmeyen qruplar Bura hetta yoxsullar ve muzdurlar da daxil olurdu sovet hakimiyyetine nifret eden silahli desteler Bu desteler bolseviklerle son damla qanina qeder vurusmaga hazir quvveler idi ki neinki qirmizilara hetta onlara regbet gosterenlere qarsi bele amansiz idiler hakimiyyet herc mercliyinden istifade edib varlanmaq meqsedile muxtelif dine dona girenler ev mal heyvan ogrulari ve b vaxtile oz meneviyyatini itirmis ve narazi camaati bandit adlandiran bir cox kommunistlerin ozu de sonradan banditimze qarsi mubarizenin hedefine cevrildi Bele ki temizleme zamani partiyadan qovulmus kommunistler xususi deste duzeldib qisas almaq meqsedile sovet hakimiyyetine qarsi mubarize aparirdi sovet hokumetine sedaqetle xidmet eden milis desteleri de bezen teklikde yaxud boyuk bir deste halinda bolseviklerden uz donderir ve belelikle bandit e cevrilirdiler Gorunduyu kimi 20 30 cu illerde istenilen adami bandit e cevirmek ucun tam serait yaradilmisdi Her hansi bir qolcomagin kendli ile adi munaqisesine de siyasi don geydirilerek kolxozlasmaya qarsi pozuculuq isi kimi qiymetlendirilirdi Qolcomaqlari ve mulkedarlari qadin azadligina engel olmaqda onlari kolxozlara buraxmamaqda mollalarla elbir olub dini ideologiyani yaymaqda gencleri dini tesir altinda saxlamaqda bandit desteleri yaratmaqda ve ya onlarla elaqede taxil gizletmekde vergiden yayinmaqda ve s gunahlandiraraq repressiyalara meruz qoyurdular Naxcivanin muxtelif kendlerinde hec bir sebeb olmadan kolxozda calisanlarin da seslerini alir ve kolxozcularin sirasindan xaric edirdiler Bu isin heyata kecirilmesinde kend sura sedrleri ve kolxozun idare heyeti huquq muhafize orqanlarinin selahiyyetlerini icra edirdiler Bu cur hereketler gelecek usyanlar ve ya huquq muhafize orqanlari ucun novbeti qurbanlar hazirlamaq idi Netice Usyancilar haqqinda acilmis cinayet isinde gosterilirdi 1930 cu il fevral ayinda antisovet unsurler aradan qaldirildiqdan sonra Naxcivan MSSR qolcomaqlari quduzcasina muqavimete hazirlasir Sovet hakimiyyeti eleyhine usyan qaldirilmasi ucun silahli qolcomaq destelerinin teskiline kecirdiler Bunlardan en feali Kecili ve Nehecir desteleri idi Bu destelerin terkibi qolcomaqlarin elaltilari suursuz ortabab ve yoxsullarin hesabina artirdi 1930 cu ilin mart ayinda Nehecir destesi Naxcivan mahalinda ozu ucun elverisli seraitde yeni ordu hisselerinin olmamasindan istifade ederek usyana qonsu Ebrequnus rayonunun Sirab Erezin kendlerini de celb edir ve boyuk Kecili Sahbuz usyanci destesi ile birlesib Naxcivana yurus teskil edirler ki seheri zebt edib Naxcivan vilayetinde sovet hakimiyyetini devirsinler Naxcivan usyaninda kolxoza daxil olmaq istemeyen ortabablar qolcomaqlar secki huququndan mehrum edilenler yoxsul kendliler hetta azliq teskil etse de kommunistler de var idi 30 cu illerin dovri metbuatinda elece de usyanla bagli arxiv materiallarinda bu aksiyacilarin meqsedi ya isiqlandirilmamis ya da birterefli tehriflerle verilmis istintaq islerinde ise huquqi baximdan kifayet qeder qanun pozuntulari olmusdur 28 mart 1930 cu ilde Dovlet Siyasi Idaresinin DSI kollegiyasinin uzvu Suxanov Naxcivandan gonderilmis 1837 sayli istintaq isi ile tanis olduqdan sonra Borsova unvanladigi raportda yazirdi Sizin nezer diqqetinize catdiriram ki baxilmaq ucun menim serencamimda cemi 23 adamin 1837 nomreli isi var Bu is Azerbaycan SSR CM in 79 cu ve 18 79 maddeleri ile mueyyenlesdirilmisdir Gosterilen is Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin Naxcivan diyari terefinden gonderilmisdir Isi gozden kecirerken mueyyen etdim ki Orbelyan terefinden aparilan bu isin dindirilme protokollari o cumleden 2 ve 3 nomreli formalar ve basqa senedler imzalanmayib Gosterilen qanun pozuntularina gore men bu isi Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin kollegiyasinda dinlemek ucun muvafiq qerar metni cixara bilmirem Borsovun gosterisi ile hemin raport Azerbaycan DSI nin sedr muavini Nevereve gonderilir ve bir gunden sonra Suxanov novbeti qerari hazirlayir Azerbaycan SSR DSI nin Naxcivan diyar sobesinden daxil olmus 16 03 30 cu il tarixli 252 K sayli vetendaslar baresinde 4 nomreli istintaq materiallari tamamile etrafli islenmis ve hec bir tekmil istintaq isi aparmaga ehtiyac yoxdur Teleb olunan butun qayda qanunlara emel edilmisdir Bu qanun pozuntusuna prokurorluq da ozunemexsus cavab verir ve gosterir ki Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin Naxcivan Diyar Sobesi reisinin nezerine catdirilsin ki gosterilen veziyyetin duzeldilmesi ucun gelecekde muvafiq tedbirler gorsun ve bir de bele hallara yol verilmesin Gorunduyu kimi senedlesme isleri tehriflere meruz qalmis yuxarilarin diqtesine emel olunmusdur Bununla da usyancilarin esas meqsedleri senedlerde tehrif edilmisdir Buna baxmayaraq usyancilarin meqsed ve meramlarinin izleri istintaq materiallarinda ne qeder tehrif edilse de oz eksini tapmisdir Hemin senedlerden aydin olur ki usyancilarin esas meqsedi kollektivlesmeye qarsi cixmaq ve silahli usyan yolu ile Sovet hokumetini devirmek olmusdur Bolsevik hokumetinin huquq muhafize orqanlari usyancilarin bu ali meqsedini gizletmek ucun onlarin hamisina bir nefer kimi bandit adi vererek onlari quldurluqda ogurluqda birini talanciliqda kolxoz quruculuguna mane olmaqda banditlerle elaqede ve s suclandiraraq ittiham etmisdir Naxcivan usyaninin meglub olmasinin bir sira sebebeleri var idi Usyana hazirliq isi plansiz ve qeyri mutesekkil idi Onlar vahid proqramla cixis etmediklerinden hansi meqsedler ugrunda mubarize apardiqlari da dumanli idi Bele ki usyan istirakcilari sovet hokumetini devirmeyi qarsilarina meqsed qoysalar da evezinde ne yaradacaqlarini aydin bilmirdiler Ehalinin siyasi hazirligi olmadigindan onlarin bir coxu boyuk ideallar ugrunda deyil kicik hisler namine mubarizeye qosulmusdular Usyana basciliq eden Kecili kend sakini Kerbelayi Ismayil Zeynalabdin oglu ve Milax kendinin sakini Kerbelayi Yehya Memmednagi oglu lider kimi ehali arasinda boyuk nufuza malik olsalar da yuksek teskilatciliq qabiliyyetine malik deyildiler Cunki onlar Milax Kecili ve ona yaxin olan kendlerin ehalisinin hamisini usyana celb ede bilmemisdiler Bundan basqa bu herekatin adi bu gun Naxcivan usyani adlandirilsa da o butun Naxcivani ehate ede bilmedi Sahbuzun bir nece kendi ile mehdudlasdi 1930 cu ilde Azerbaycanin diger bolgelerinde Seki Zaqatala mahalinda Xizinin Agdere Semkirin Bitdili Cebrayilin Sirik kendlerinde etiraz aksiyasina qosulanlarla Naxcivan usyancilari arasinda elaqe yaradilmadi Basqa bir muhum cehet ondan ibaret idi ki Sahbuz usyancilarinin ozleri arasinda da monolit birlik yaradilmadi ve onlar kifayet qeder silahlandirilmadi Usyancilar xaricde muhacir heyati yasayan ve kifayet qeder siyasi guce malik olan adamlarla elaqeye gire ve onlardan destek ala bilmedi 1920 30 cu illerde haqsizliq icinde cirpinan xalq kutlesi oz yasayis seviyyesini yaxsilasdirmaq ucun bir nece vezifeni yerine yetirmeli oldu burjuaziyani mehv etmek fehle kendli hokumeti qurmaq xususi mulkiyyeti ictimai mulkiyyetle evez etmek onu idare edecek zumreni partiya burokratiyasini yaratmaq Demeli kapitalizmden sosializme kecid minlerle yuz minlerle insanin qani bahasina basa getirilmis cemiyyet tebii inkisaf yolundan cixarilmis varislik enenesi pozulmus etnik ve beseri deyerler uydurma sinfi deyerlerle evez edilmisdi Torpaq kendlilere suarini esas tutan ve hakimiyyeti zebt eden bolsevikler cox cekmeden kendlilere divan tutmaga basladilar Tekce Naxcivan vilayetinde 1930 cu ilin 22 sentyabrindan 12 oktyabrina qeder 20 gun erzinde 50 den artiq kendli gullelendi 100 den artiq adam hebs olundu ve onlarin emlaki musadire edildi Butovlukde Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivan Muxtar Respublikasinda da ehalinin istiqlal ugrunda mubarizesi zorla kolxozlasdirma illerinde daha boyuk vuset almisdi Hadiselerin sonraki inkisafi bir daha subut etdi ki ne Naxcivan ne de Azerbaycanin diger bolgeleri oz istiqlalini isgalci ve total bir cemiyyet olan Sovet hokumetinde gormemisdi IstinadlarNMR DA f 260 siy 1 is 91