Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Neandertallı, neandertal insanı (latınca: "Homo neanderthalensis" və ya Homo sapiens neanderthalensis) — min əsr əvvəl yaşamış insanların qazıntı ilə tapılmış skelet nümunələri əsasında insan tipi (paleoantroplar), 300—24.
Onların nəsli inkişafını (genomunu) araşdıran bir qrup alman alimi maraqlı nəticələr əldə edib. Onlar hesab edirlər ki, ilk dərrakəli adamların bir növü də məhz neandertallı olub.
İlk dəfə qalıqları 1856-cı ildə Almaniya ərazisindəki Neandertal vadisində tapılan bu insanabənzər varlıqlar indiyədək insan və meymun arasındakı keçid növ hesab edilirdi. İndi isə Xorvatiyanın Krapin mağarasında 38 min yaşlı neandertal qəbiləsinin üzvlərinin qalıqları üzərində araşdırma aparan Almaniyanın Maks Planka adına Genetika İnstitutunun alimləri əldə etdikləri nəticələrə söykənərək, onların ayrıca “homo sapiens” növü olduğunu deyirlər. Alimlərin təklifi ilə bundan sonra neandertallar “homo sapiens neandertalensis” adlanacaq.
Neandertallar xarici görünüşcə orta boylu, cüssəli, iri beyin kütləsinə malik olublar. Onların iri qaş sümüyü və sarı saqqalla örtülü xırda çənəsi olub. Bütün bu anatomik xüsusiyyətlərinə görə neandertalları kretin (bədxasiyyət, ağıldankəm) hesab edirlər. Amma sən demə, bu məsələdə də bir qədər səhvə yol verilib: “homo sapiens neandertalises”in dərrakəsinin az da olsa varlığını sübut edən dəlillər hələ ötən əsrin sonlarından elmə məlumdur. Onlar kromonon adamının düzəltdiyindən heç də geri qalmayan əmək alətləri hazırlayıb, ailə və icma halında yaşayıb, odla davranma vərdişlərinə malik olub, qayalar üzərində rəssamlıq ediblər. Onların qadınları boyunlarından muncuq düzümləri asır, zəmanələrinin dəbinə uyğun olaraq heyvan dərisindən tüklü üzü bayıra olmaqla yaraşıqlı paltarlar tikirmişlər. Paltarların sapını isə ovladıqları heyvanların acı bağırsağından hazırlayırmışlar. Bu “homo sapiens”lər təəssüf ki, adam əti yeməyi də özlərinə rəva görürmüşlər. Görünür, nəsillərinin kəsilməsinə də məhz bu fakt səbəb olub. Alimlər müəyyən ediblər ki, neandertallar məsaməli ensefalit (beyin iltihabı) xəstəliyinə yoluxmuş qan qardaşlarının ətini, beynini yeməklə tədricən qırılıblar (Məsaməli ensefalit quduzluğa bənzər bir xəstəlikdir).
Ən maraqlısı odur ki, neandertallar nəinki kromononoidlərlə eyni vaxtda yaşayıblar, hətta onlarla intim münasibətlərə də giriblər. Onlardan törəyən nəsil güclü, yaşamaq uğrunda mübarizədə daha şanslı olsa da, alimlər bəzi suallara cavab verməkdə çətinlik çəkirlər: görəsən, onların uşaqları nəsilartırma qabiliyyətinə malik olublarmı? Müasirlərimizin arasında neandertallların törəmələri qalırmı?
Genetiklər yəqin ki, tezliklə bu suallara da cavab tapacaqlar. Ondan sonra hər kəs DNT analizi əsasında özünün uzaq əcdadlarının neandertallarla əlaqəsini müəyyən edə bilər.
Paleantropun - neandertal insanın Yer üzərində geniş yayılması belə bir müddəanın yaranmasına səbəb olmalı idi ki, hələ dilin təşəkkül tapmadığı dövrdə arxantroplar və sonra da paleantroplar Avropa, Asiya, Afrika kimi qitələrdə geniş yayılmışsa, deməli, sonrakı 35-40 min il ərzindəki təşəkkül dövründə müxtəlif dillər yaranmalı idi və deməli, bir ulu dildən söhbət gedə bilməzdi. Belə olduqda xalqlar da kök e’tibarilə fərqlənməli və dini inkişaf da tamamilə fərqli olmalı idi. Lakin tarixi faktlar və arxeoloji materiallar göstərir ki, bütün etnoslar, bütün dillər, bütün dinlər bir kökdəndir. Arxeoloji mədəniyyət sübut edir ki, arxantroplar və paleantroplar müxtəlif qitələrdə yayılsalar da, onların hamısı öz inkişafını sona çatdıra bilməmiş, müasir insan tipinə çevrilməmişdir: «Sovet alimləri belə hesab edirlər ki, müxtəlif irqli müasir insanlar bir və ya bir-birinə çox yaxın olan bir qrup neandertallardan tədricən inkişaf edərək dəyişmələrinin nəticəsində formalaşmışdır. Neandertallara məxsus qeydə alınmış digər qalıqlar isə sadəcə olaraq öz sonrakı inkişafını dayandırmış və tədricən məhv olmuş növə aiddir». ) Deməli, neandertal insan Yer üzünün hər yerində - yayıldığı bütün ərazilərdə öz inkişafını başa çatdıra bilməmiş, müasir insan tipinə çevrilməmişdir. Müasir insan tipinin təşəkkül prosesi Yer kürəsinin hər yerində deyil, müəyyən məhdud ərazidə baş vermişdir.
Neandertallıların fleytası
Neandertal insanı tərəfindən ayının bud sümüyündən düzəldilmiş fleyta arxeoloq İvan Turk tərəfindən 1995-ci ilin iyulunda Yuqoslaviyanın şimalında bir mağaradan tapılmışdır. Daha sonra isə musiqiçi Bob Fink fleytanı təhlil etmişdir. Fink karbon testinə əsasən, 43.000-67.000 yaşı olduğu deyilən bu alətin 4 notdan ibarət olduğunu və fleytada yarım tonlar və tam tonların olduğunu təsbit etmişdir. Bu kəşf neandertalların müasir musiqi mədəniyyətinin əsası olan yeddi notdan istifadə etdiklərini göstərir. Fleytanı tədqiq edən Fink "qədim fleytanın üzərindəki ikinci və üçüncü dəliklər arasındakı məsafənin üçüncü və dördüncü dəliklər arasındakı məsafənin iki misli" olduğunu da ifadə edir. Bu isə göstərir ki, birinci məsafə tam notu, ona qonşu olan məsafə isə yarımnotu təmsil edir. "Bu üç not inkaredilməz şəkildə diatonik ölçmədəki kimi səs çıxarır" deyən Fink Neandertalların musiqi zövqü və biliyi olan insanlar olduğunu ifadə edir.
Neandertalların alət düzəltmə qabiliyyəti ilə bağlı Nyu Mexiko Universitetindən antropologiya və arxeologiya professoru Stiven L.Kuhn və Mary C.Stiner tədqiqat aparmışlar. Hər iki elm adamının təkamül nəzəriyyəsini müdafiə etməsinə baxmayaraq, apardıqları arxeoloji araşdırmalar və təhlillər İtaliyanın cənub-qərb sahilindəki mağaralarda min illərlə yaşamış Neandertalların müasir insan kimi kompleks düşüncə tələb edən fəaliyyətlərlə məşğul olduğunu göstərir.
Kaliforniya Universitetindən Marqaret Konkey neandertallardan əvvəlki dövrlərə aid olan alətlərin ağıllı insanlar tərəfindən düzəldildiyini belə izah edir: "Arxaik insanların əlləri ilə düzəltdikləri alətlərə baxsanız, onların naşı əl işləri olmadıqlarını görərsiniz. Arxaik insanlar istifadə etdikləri vasitələrin nə olduğunu və hansı dünyada yaşadıqlarının şüurundadırlar".
Elmi kəşflər Neandertalların zəka və mədəniyyət cəhətdən bizdən fərqi olmayan insan irqi olduğunu göstərir. Bu irq digər irqlərlə qarışıb assimilyasiyaya uğrayaraq və ya naməlum şəkildə tarix səhnəsindən çıxmışdır. Amma əsla "ibtidai", "yarı-meymun" və s. deyil.
Homo sapiens archaic, Heydelberq adamı (Homo heilderbergensis) və Kromanyon (Cro-Magnon)
Neandertallar genetik markerlər müstəvisində
Son 25-30 ildə Molekulyar biologiya və genetikanın inkişafı sayəsində Etnogenetika adlanan tədqiqat sahəsinin formalaşması və bu sahədə aparılan araşdırmalar Paleoantroplar ilə bağlı olan bir çox sualların cavablanmasına imkan yaratmışdır. Paleogenetika 1984-cü ildə yaranıb, Neandertalların genetik quruluşunun və DNT-lərinin öyrənilməsinə isə 1997-ci ildən başlanmışdır.Müasir paleogenetikada istifadə olunan əsas markerlər metoxondrial DNT analizi, Y xromosom analizi və digərləridir. 1997-ci ildə neandertallardan aşkar olunan sümüklərdən analiz üçün yararlı olan MT DNT fraqmenti əldə olundu. Sonrakı illərdə Avropanın müxtəlif bölgələrində aşkar edilmiş paleoantropoloji qalıqlar sayəsində neandertalların MT DNT-ləri tam şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. Sonra neandertalların nüvə DNT-lərinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində işlər başlandı. 2016-cı ildə Leyptinqdə yerləşən Maks Klan adına Təkamül Antropologiyası İnstitutunun apardığı işlər nəticəsində neandertalların 23 cüt xromosoma malik olması və onların strukturunun 90%-nin müəyyənləşdirilməsi mümkün olmuşdur. 2009-cu ildə neandertalların strukturunun 60%-i məlum idi. MT DNT-ləri 16.565 halqadan ibarətdir. Müasir insanlarınd MT DNT-ləri demək olar ki, eyni böyüklükdədir. MT DNT və Y xromosomları üzrə aparılan tədqiqatlar neandertallar ilə müasir insanlar arasında müəyyən münasibətlərin aydınlaşdırılmasında mühüm rola malik olmuşdur. 2008-ci ildə neandertalların MT DNT-lərinin tam strukturunun açılmasından sonra müxtəlif irqlərə məxsus 53 insan qrupunun MT DNT-si ilə müqayisə olunmuşdur. Bütün insan qrupları ilə neandertallar arasında 206 fərq olduğu halda, bütün insan qrupları arasında bu fərq 2-dən 118-ə qədərdir. Bu tədqiqatlar neandertallar ilə homo sapienslər arasındakı fərqin onların daxilindəki fərqlərdən 3 dəfədən artıq olduğunu göstərir. Müasir insanla (hal-hazırda yaşayan) 30-40 min il əvvəl yaşamış insanlar arasında olan fərqlər 120-dən artıq deyil. Şimpanzenin MT DNT-si ilə insanın DNT-si arasında fərq isə 1500-ə bərabərdir. Beləliklə, MT DNT üzrə nəticələr neandertalların Homo sapiensin formalaşmasında iştirak etdiyini və bu iki insan arasında metisləşmənin də çox az olduğunu əsaslandırır. Neandertalların və Üst Paleolit dövründə yaşamış olan Homo sapiensin arasında olan fərqlər eynidir. Digər tərəfdən sonrakı tədqiqatlar nəticəsində neandertalların daxilində bu fərqlərin cüzi miqdarda olması müəyyən edildi. Anatomik material kimi paleogenetik material da neandertalların və Homo sapienslərin müxtəlif insan növləri olmasını əsaslandırır. Neandertal və Homo sapienslərin ayrılması genetik saata əsasən 500-700 min il əvvəlki dövrə təsadüf edir. Təqribən bu dövrdə Avropa ərazisində yerləşən paleoantropoloqların (presapiens) müəyyən qruplarının təkamülü neandertalların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Neandertalların tam olaraq formalaşması 130-150 min il bundan əvvəl başa çatmışdır. Neandertallar Avropa, Qərbi Asiya və Mərkəzi Asiyaya qədər olan geniş ərazilərə yayılmağı bacarmışdırlar. Neandertallar təqribən 20-25 min il bundan əvvəl tarix səhnəsindən yoxa çıxmışdırlar.
İstinadlar
- "Неандерталец с Кавказа. Загадки проясняются". 2013-11-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-07.
- "Неандертальцев сгубил ледниковый период". 2022-08-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-07.
- The AAAS Science News Service, Neandertals Lived Harmoniously, 3 aprel 1997
- S. L. Kuhn, "Subsistence, Technology and Adaptive Variation in Middle Paleolithic Italy", American Anthropologist, cild 94, no. 2, 1992, səh. 309-310
- Roger Lewin, Modern İnsanın Kökeni, Tübitak Popüler Bilim Kitapları: Ankara, 1997, səh. 169
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Neandertalli neandertal insani latinca Homo neanderthalensis ve ya Homo sapiens neanderthalensis min esr evvel yasamis insanlarin qazinti ile tapilmis skelet numuneleri esasinda insan tipi paleoantroplar 300 24 Onlarin nesli inkisafini genomunu arasdiran bir qrup alman alimi maraqli neticeler elde edib Onlar hesab edirler ki ilk derrakeli adamlarin bir novu de mehz neandertalli olub Neandertalin skleti Ilk defe qaliqlari 1856 ci ilde Almaniya erazisindeki Neandertal vadisinde tapilan bu insanabenzer varliqlar indiyedek insan ve meymun arasindaki kecid nov hesab edilirdi Indi ise Xorvatiyanin Krapin magarasinda 38 min yasli neandertal qebilesinin uzvlerinin qaliqlari uzerinde arasdirma aparan Almaniyanin Maks Planka adina Genetika Institutunun alimleri elde etdikleri neticelere soykenerek onlarin ayrica homo sapiens novu oldugunu deyirler Alimlerin teklifi ile bundan sonra neandertallar homo sapiens neandertalensis adlanacaq Neandertallar xarici gorunusce orta boylu cusseli iri beyin kutlesine malik olublar Onlarin iri qas sumuyu ve sari saqqalla ortulu xirda cenesi olub Butun bu anatomik xususiyyetlerine gore neandertallari kretin bedxasiyyet agildankem hesab edirler Amma sen deme bu meselede de bir qeder sehve yol verilib homo sapiens neandertalises in derrakesinin az da olsa varligini subut eden deliller hele oten esrin sonlarindan elme melumdur Onlar kromonon adaminin duzeltdiyinden hec de geri qalmayan emek aletleri hazirlayib aile ve icma halinda yasayib odla davranma verdislerine malik olub qayalar uzerinde ressamliq edibler Onlarin qadinlari boyunlarindan muncuq duzumleri asir zemanelerinin debine uygun olaraq heyvan derisinden tuklu uzu bayira olmaqla yarasiqli paltarlar tikirmisler Paltarlarin sapini ise ovladiqlari heyvanlarin aci bagirsagindan hazirlayirmislar Bu homo sapiens ler teessuf ki adam eti yemeyi de ozlerine reva gorurmusler Gorunur nesillerinin kesilmesine de mehz bu fakt sebeb olub Alimler mueyyen edibler ki neandertallar mesameli ensefalit beyin iltihabi xesteliyine yoluxmus qan qardaslarinin etini beynini yemekle tedricen qiriliblar Mesameli ensefalit quduzluga benzer bir xestelikdir En maraqlisi odur ki neandertallar neinki kromononoidlerle eyni vaxtda yasayiblar hetta onlarla intim munasibetlere de giribler Onlardan toreyen nesil guclu yasamaq ugrunda mubarizede daha sansli olsa da alimler bezi suallara cavab vermekde cetinlik cekirler goresen onlarin usaqlari nesilartirma qabiliyyetine malik olublarmi Muasirlerimizin arasinda neandertalllarin toremeleri qalirmi Genetikler yeqin ki tezlikle bu suallara da cavab tapacaqlar Ondan sonra her kes DNT analizi esasinda ozunun uzaq ecdadlarinin neandertallarla elaqesini mueyyen ede biler Paleantropun neandertal insanin Yer uzerinde genis yayilmasi bele bir muddeanin yaranmasina sebeb olmali idi ki hele dilin tesekkul tapmadigi dovrde arxantroplar ve sonra da paleantroplar Avropa Asiya Afrika kimi qitelerde genis yayilmissa demeli sonraki 35 40 min il erzindeki tesekkul dovrunde muxtelif diller yaranmali idi ve demeli bir ulu dilden sohbet gede bilmezdi Bele olduqda xalqlar da kok e tibarile ferqlenmeli ve dini inkisaf da tamamile ferqli olmali idi Lakin tarixi faktlar ve arxeoloji materiallar gosterir ki butun etnoslar butun diller butun dinler bir kokdendir Arxeoloji medeniyyet subut edir ki arxantroplar ve paleantroplar muxtelif qitelerde yayilsalar da onlarin hamisi oz inkisafini sona catdira bilmemis muasir insan tipine cevrilmemisdir Sovet alimleri bele hesab edirler ki muxtelif irqli muasir insanlar bir ve ya bir birine cox yaxin olan bir qrup neandertallardan tedricen inkisaf ederek deyismelerinin neticesinde formalasmisdir Neandertallara mexsus qeyde alinmis diger qaliqlar ise sadece olaraq oz sonraki inkisafini dayandirmis ve tedricen mehv olmus nove aiddir Demeli neandertal insan Yer uzunun her yerinde yayildigi butun erazilerde oz inkisafini basa catdira bilmemis muasir insan tipine cevrilmemisdir Muasir insan tipinin tesekkul prosesi Yer kuresinin her yerinde deyil mueyyen mehdud erazide bas vermisdir Neandertallilarin fleytasiNeandertal insani terefinden ayinin bud sumuyunden duzeldilmis fleyta arxeoloq Ivan Turk terefinden 1995 ci ilin iyulunda Yuqoslaviyanin simalinda bir magaradan tapilmisdir Daha sonra ise musiqici Bob Fink fleytani tehlil etmisdir Fink karbon testine esasen 43 000 67 000 yasi oldugu deyilen bu aletin 4 notdan ibaret oldugunu ve fleytada yarim tonlar ve tam tonlarin oldugunu tesbit etmisdir Bu kesf neandertallarin muasir musiqi medeniyyetinin esasi olan yeddi notdan istifade etdiklerini gosterir Fleytani tedqiq eden Fink qedim fleytanin uzerindeki ikinci ve ucuncu delikler arasindaki mesafenin ucuncu ve dorduncu delikler arasindaki mesafenin iki misli oldugunu da ifade edir Bu ise gosterir ki birinci mesafe tam notu ona qonsu olan mesafe ise yarimnotu temsil edir Bu uc not inkaredilmez sekilde diatonik olcmedeki kimi ses cixarir deyen Fink Neandertallarin musiqi zovqu ve biliyi olan insanlar oldugunu ifade edir Neandertallarin alet duzeltme qabiliyyeti ile bagli Nyu Mexiko Universitetinden antropologiya ve arxeologiya professoru Stiven L Kuhn ve Mary C Stiner tedqiqat aparmislar Her iki elm adaminin tekamul nezeriyyesini mudafie etmesine baxmayaraq apardiqlari arxeoloji arasdirmalar ve tehliller Italiyanin cenub qerb sahilindeki magaralarda min illerle yasamis Neandertallarin muasir insan kimi kompleks dusunce teleb eden fealiyyetlerle mesgul oldugunu gosterir Kaliforniya Universitetinden Marqaret Konkey neandertallardan evvelki dovrlere aid olan aletlerin agilli insanlar terefinden duzeldildiyini bele izah edir Arxaik insanlarin elleri ile duzeltdikleri aletlere baxsaniz onlarin nasi el isleri olmadiqlarini gorersiniz Arxaik insanlar istifade etdikleri vasitelerin ne oldugunu ve hansi dunyada yasadiqlarinin suurundadirlar Elmi kesfler Neandertallarin zeka ve medeniyyet cehetden bizden ferqi olmayan insan irqi oldugunu gosterir Bu irq diger irqlerle qarisib assimilyasiyaya ugrayaraq ve ya namelum sekilde tarix sehnesinden cixmisdir Amma esla ibtidai yari meymun ve s deyil Homo sapiens archaic Heydelberq adami Homo heilderbergensis ve Kromanyon Cro Magnon Neandertallar genetik markerler mustevisindeSon 25 30 ilde Molekulyar biologiya ve genetikanin inkisafi sayesinde Etnogenetika adlanan tedqiqat sahesinin formalasmasi ve bu sahede aparilan arasdirmalar Paleoantroplar ile bagli olan bir cox suallarin cavablanmasina imkan yaratmisdir Paleogenetika 1984 cu ilde yaranib Neandertallarin genetik qurulusunun ve DNT lerinin oyrenilmesine ise 1997 ci ilden baslanmisdir Muasir paleogenetikada istifade olunan esas markerler metoxondrial DNT analizi Y xromosom analizi ve digerleridir 1997 ci ilde neandertallardan askar olunan sumuklerden analiz ucun yararli olan MT DNT fraqmenti elde olundu Sonraki illerde Avropanin muxtelif bolgelerinde askar edilmis paleoantropoloji qaliqlar sayesinde neandertallarin MT DNT leri tam sekilde mueyyenlesdirilmisdir Sonra neandertallarin nuve DNT lerinin mueyyenlesdirilmesi istiqametinde isler baslandi 2016 ci ilde Leyptinqde yerlesen Maks Klan adina Tekamul Antropologiyasi Institutunun apardigi isler neticesinde neandertallarin 23 cut xromosoma malik olmasi ve onlarin strukturunun 90 nin mueyyenlesdirilmesi mumkun olmusdur 2009 cu ilde neandertallarin strukturunun 60 i melum idi MT DNT leri 16 565 halqadan ibaretdir Muasir insanlarind MT DNT leri demek olar ki eyni boyuklukdedir MT DNT ve Y xromosomlari uzre aparilan tedqiqatlar neandertallar ile muasir insanlar arasinda mueyyen munasibetlerin aydinlasdirilmasinda muhum rola malik olmusdur 2008 ci ilde neandertallarin MT DNT lerinin tam strukturunun acilmasindan sonra muxtelif irqlere mexsus 53 insan qrupunun MT DNT si ile muqayise olunmusdur Butun insan qruplari ile neandertallar arasinda 206 ferq oldugu halda butun insan qruplari arasinda bu ferq 2 den 118 e qederdir Bu tedqiqatlar neandertallar ile homo sapiensler arasindaki ferqin onlarin daxilindeki ferqlerden 3 defeden artiq oldugunu gosterir Muasir insanla hal hazirda yasayan 30 40 min il evvel yasamis insanlar arasinda olan ferqler 120 den artiq deyil Simpanzenin MT DNT si ile insanin DNT si arasinda ferq ise 1500 e beraberdir Belelikle MT DNT uzre neticeler neandertallarin Homo sapiensin formalasmasinda istirak etdiyini ve bu iki insan arasinda metislesmenin de cox az oldugunu esaslandirir Neandertallarin ve Ust Paleolit dovrunde yasamis olan Homo sapiensin arasinda olan ferqler eynidir Diger terefden sonraki tedqiqatlar neticesinde neandertallarin daxilinde bu ferqlerin cuzi miqdarda olmasi mueyyen edildi Anatomik material kimi paleogenetik material da neandertallarin ve Homo sapienslerin muxtelif insan novleri olmasini esaslandirir Neandertal ve Homo sapienslerin ayrilmasi genetik saata esasen 500 700 min il evvelki dovre tesaduf edir Teqriben bu dovrde Avropa erazisinde yerlesen paleoantropoloqlarin presapiens mueyyen qruplarinin tekamulu neandertallarin yaranmasina getirib cixarmisdir Neandertallarin tam olaraq formalasmasi 130 150 min il bundan evvel basa catmisdir Neandertallar Avropa Qerbi Asiya ve Merkezi Asiyaya qeder olan genis erazilere yayilmagi bacarmisdirlar Neandertallar teqriben 20 25 min il bundan evvel tarix sehnesinden yoxa cixmisdirlar Istinadlar Neandertalec s Kavkaza Zagadki proyasnyayutsya 2013 11 11 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 07 Neandertalcev sgubil lednikovyj period 2022 08 28 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 07 The AAAS Science News Service Neandertals Lived Harmoniously 3 aprel 1997 S L Kuhn Subsistence Technology and Adaptive Variation in Middle Paleolithic Italy American Anthropologist cild 94 no 2 1992 seh 309 310 Roger Lewin Modern Insanin Kokeni Tubitak Populer Bilim Kitaplari Ankara 1997 seh 169Hemcinin baxXarici kecidler