Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Henrix Fridrix fon Dits alm. Heinrich Friedrich Diez, 1751-1817)—Almaniya diplomatı, şərqşünası.
| Henrix Fridrix fon Dits | |
|---|---|
| alm. Heinrich Friedrich Diez | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |
|
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Henrix Fridrix fon Dits sentyabrın 2-si 1751-ci il¬də Almaniyanın Bernburq şəhərində tacir ailəsində anadan olmuşdur. O, 1769-cu ildə hüquqi təhsil almaq üçün Halle Universitetinə daxil olmuşdur. Akademik təhsilini bitirdikdən sonra 11 il Maqdeburqda əyalət hökumətinin sərəncamında işləmiş və burada xüsusi qabiliyyətinə görə referentlikdən dəftərxana müdirliyinə qədər yüksəlmişdir. Bacarıqlı hüquqşünas kimi xidməti vəzifəsini yerinə yetirməklə yanaşı Dits vaxt və macal tapanda onun üçün sevimli elm sahəsi olan fəlsəfə və dilşünaslıq üzrə biliyini daha da artırmışdır.
Gəncliyində Şərqə səyahət etmək arzusunda olan Ditsin Şərq dillərinə böyük sevgisi olmuşdur.Buna görə də o, daha çox Şərq dillərini öyrənməyə çalışmışdır.
Zaman keçdikcə bu böyük şəxsiyyət öz vətənindəki mühitdən sıxılmış və daha böyük fəaliyyət sahəsinə yüksəl¬məyə can atmışdır. Elə ki 1784-cü ildə Prusiyanın Türkiyədəki səfirliyində iş yeri boşalır, Dits bu vəzifəni tutmaq üçün yarışa qatılır və Böyük Fridrix (Prusiya kralı 11 Fridrix) tərəfindən soyuqqanlı xarakteri və bəzi üstünlüyünə görə bir neçə namizəd arasından o yerə seçilir. İşə başlamazdan əvvəl Dits xüsusi maraqla türklərin tari-xini, milli adət-ənənələrini, dilini həvəslə öyrənmiş, onların ruhuna daha yaxın olmaq üçün ilk başlanğıcdan türk dilində da-nışmışdır. Burada Dits daha çox türkiyənin tanınmış elm adam-ları ilə dostluq münasibəti qurmuş, kitablardan aldığı bilgi ilə yanaşı onların məlumatlaından da faydalanmışdır. Türk xalqına olan məhəbbəti onu tezliklə türklərin sevimlisinə çevirmişdir. Bununla yanaşı, Türkiyədə onun işi o qədər də asan de-yildi, çünki Osmanlı Sultanının ürəyincə işləmək üçün ona böyük müdriklik, dərin elmi bilik və diplomatik keyfiyyətlər lazım olurdu. Ditsin xüsusi istedadı və bacarığı öz işinin öh¬də-sindən gəlməkdə ona çox kömək edirdi.Sərbəst vaxtının az olmasına baxmayaraq, bu böyük alim 6 il Türkiyədə yaşadığı müddətdə türk, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənir. Onun bu fədakarlığı və iradəsi gələcəkdə ən yaxşı tərcüməçi kimi yetişməkdə əsas zəmin olur. Türklərə olan səmimi məhəbbəti onu rühən və görünüşcə xeyli dəyişir, belə ki burada Dits şərqlilər kimi geyinir, onların həyat tərzini mənimsəyir.Hətta o, Almaniyaya qayıtdıqdan son-ra da otağının birini Şərq üslubunda hazırlatdırır, köməkçisini və xidmətçisini də türklərdən seçir. Bu müddətdə Dits şəxsi vəsaiti hesabına çox nadir və qiymətli əlyazmaları, çap olunmuş kitablar toplanmağa baş¬la¬yır. Beləliklə, Dits kitabxanasını müqayisə olunmaz dərəcədə zənginləşdirir. Kral Fridrixin davamçısı 11 Fridrix Vilhelm 1786-cı ildə Ditsin Türkiyədəki fəaliyyətini dəyərləndirir və onu Konsta-nipolda Prusiyanın vəkil edilmiş naziri, fövqəladə böyük elçisi təyin edir. Bir müddət keçdikdən sonra Türkiyə ilə Rusiya arasında qarşıdurma baş verir, bu vəziyyət Ditsin vəzifəsini xüsusilə əhəmiyyətli edir və o, çətin tapşırıq qarşısında qalır. Dits 1988-ci ildə Berlindın almış olduğu təlimata baxmayaraq türklərə olan məhəbbəti sayəsində öz səlahiyyət imkanlarını aşaraq Türkiyə ilə ittifaq sazişi imzalayır ki, bu da Prusiya sarayında böyük təşvişə səbəb olur. Saziş ratifikasiya olunmamışdan əvvəl, 1790-cı ildə, Dits vəzifəsindən geri çağırılır və təqaüdə göndərilir (1, 187-188). Konstantinopoldan (İstanbuldan) ayrılmağını Dits özü belə təsvir edir: “Vidalaşarkən qəbulumda olan nazirlər göz yaşı içərisində idilər.İki gündür ki, gəmim ağlayaraq mənimlə vidalaşmağa gələn türklərlə dolub-boşalır.” (1, 200)2 Yazılarından məlum olur ki, Dits özü də bu ayrılıqdan çox kədərlənir. Vətəninə qayıtdıqdan sonra da o, öz dostları ilə əlaqəsini kəsmir.Araşdırmalar göstərir ki, Dits türkcə daha yaxşı danışmaq üçün Almaniyada fasiləsiz olaraq təhsilini davam etdirir. Geniş dünyagörüşü, dərin elmi biliyi sayəsində tanınmış ziyalıların çoxusu Ditsin ziyarətinə gəlirdi.Onun qonaqları içərisində Berlinin ən görkəmli alimlərindən Fridrix Auqust Volf, Aleksandr fon Humbold və eləcə də elmə, incəsənətə böyük dəyər verən, sonralar isə kral olmuş şahzadə 1V Vilhelm də olmuşdur. Əvvəllər (1773-75-ci illər) 3 dərin məzmunlu fəlsəfi əsə¬rin müəllifi olan Dits diplomatik fəaliyyəti dövründə yaradı¬cılıqla məşğul ola bilməmişdir.Təqaüdə çıxdıqdan sonra isə yenidən elmi fəaliyyətə qayıtmışdır.Lakin bu dəfə o, rühüna və istəyinə uyğun olaraq yazıçılığa və şərqşünaslığa meyl etmişdir. O, kitablarının xarici görkəminə o qədər də əhəmiyyət ver¬mirdi, onun üçün əsərlərinin elmi dəyəri və zəngin məzmunu əsas şərt idi. Şərq haqqında mükəmməl məlumatı, orada uzun illər qaldığı müddətdə topladığı nadir əlyazmalarla zənginləş¬miş kitabxanası onu yaradıcılığa həvəsləndirirdi. Ditsin elmi fəaliyyətinin ikinci mərhələsində nəşr etdir¬diyi əsərləri istisnasız olaraq Şərq ölkələri haqqında dəyərli məlumatlar kimi nəzərdən keçirilməlidir.Bu mərhələdə o, işini bir türk şairinin əsərinin tərcüməsi ilə davam etdirir (1811) və elə həmin ildə “Qabusnamə”ni alman dilinə tərcümə edib nəşr etdirir (3) . Bu kitabla tanış olan dahi alman şairi Göte əsərin məz-mununa və Ditsin tərcümə sənətkarlığına heyran qalır. O, bu əsəri əsil hikmət xəzinəsi hesab edir və özünün Şərq-Qərb” divanında ondan istifadə edir.Bu əsər Götenin Şərqə marağını daha da artırmışdır, hətta dostlarına da onu oxumağı tövsiyə etmişdir.Bu barədə Göte yazır: ”Bu kitabdan öyrəndiklərimi görə özümü bu böyük şəxsiyyətə borclu sayıram. Minnət¬dar-lığımı bildirmək üçün bir nəfər vasitəsilə ona səmimi salam¬larımı göndərdim. Əvəzində bu böyük kişi 1814-cü ildə alman dilinə tərcümə edib çap etdirdiyi Şeyx Məhəmməd Laləzarini şeirlər kitabını mənə göndərdi.” (4, 96) Beləliklə, bu vaxtdan etibarən bu iki böyük şəxsiyyət ara-sında məktublaşma başlayır. Hətta Götenin xahişinə görə Dits ona “Molla Nəsrəddinin lətifələri”ni də alman dilinə tərcümə edib verir. Dits vəfat edənə qədər onlar məktub vasitəsilə əlaqələrini davam etdirirlər. Ditsin yaradıcılığını maraqla izləyən Qöte 1811-1815-ci illərdə çapdan çıxan “Denkvürdiqkeiten von Asien...” (Asiya abidələri...) kitabının 1 və 11 hissələrini oxuduqdan sonra Şərq ədəbiyyatının möcüzəsinə heyran qalır.O, Ditsə yazdığı mək¬tub-da kitab haqqındakı təəssüratını belə ifadə edir:”Bu möh¬təşəm əsər mənim və dostlarımın uzun qış gecələrini qısaltdı. Biz onu əvvəldən axıra kimi oxuduq, sonra isə yenidən hissə-hissə təkrarladıq.Bu kitabdan öyrəndiklərimizin bizim üçün misli-bərabəri yoxdur... Sizin əsərlərininzin dəyərli xüsusiyyət¬ləri, etibarlılığı və dəqiqliyi mənim Şərqə dair biliyimin əsasını qoydu.” (4, 96) Ditsin “Qabusnamə” və “Asiya abidələri...” kitablarından yaradıcılığında faydalanan Göte bu bilgisinə görə özünü Ditsə borclu sayaraq minnətdarlığını belə ifadə etmişdir:
Nicht nur als Kabus hast du mich belehrt
Als Oquz auch mir Veisheit zugekehrt (6, 292).
Tərcüməsi:
Sən mənə yalnız Qabusnamə ilə öyüd vermədin
Həm də Oğuz kimi məni müdrikliyə yönəltdin.
Ditsi görkəmli şəxsiyyət, alim, istedadlı tərcüməçi kimi qiymətləndirən Göte onu özünün Şərqə aid məsləhətçisi hesab etmiş, onun yaradıcılığına qısqanclıqla yanaşan tədqiqatçılar da daxil olmaqla tanınmış 9 nəfər şərqşünasın içərisindən Ditsi birinci yerə çıxartmışdır.
- Diez
- Hammer
- Ludolf və s. (7, 99)
Nəzərə alsaq ki, Hammer həmişə Ditsin paxıllığını çək¬miş və onlar arasındakı münasibət düşmənçilik həddinə çatmış, bir çox məqalələrin və kitabların mövzusu olmuşdur, Hamme¬rin sağlığında Göte kimi bir nəhəng şəxsiyyətin sıralanmada onun adını Ditsdən sonra yazmasının Hammer üçün nə demək olduğunu izah etməyə etiyac qalmır. Dits öz kitabları haqqında kataloquna yazdığı müqəd-dimədə deyir: “Etiraf etməliyəm ki, mən ancaq yeganə bir elm tanıyıram və öyrənirəm.Bu da böyük Allahın elmidir. İnsan¬ların, dünyanın, bütün hadisələrin bilgisi bu ilahi elmin içərisindədir. Mənim nəzərimdə ilahiyyat, tarix, siyasət, fəlsəfə, dilçilik və elm sayılan bütün başqa sahələr bütünlükdə Allahın elminə aiddir: topladığım kitablar da bu cəhətdən mənim nəzə¬rimdə dediyim fikirlərlə əlaqəlidir, bu mənim kataloqumdan da aydın görünür... Bunu demək kifayətdir ki, onnların içərisində mənasız və məzmunsuz bircə kitaba da rast gəlmək mümkün deyil.” (8, 292) Bu mülahizələr Ditsin təfəkkür tərzini, elmə olan ciddi münasibətini və şəxsi görüşlərini kifayət qədər açır.Kitablarının təsnifatından da görünür ki, Dits həmişə öz əqidəsinə sadiq qalmışdır. Xalqımızın zəngin həyat təcrübəsinin, dünyagörüşünün və yaradıcılıq qüdrətinin məhsulu olan “Atalar sözlər”ni Dits çox yüksək qiymətləndirmişdir, onu bizim milli şəhadətna¬məmiz hesab etmişdir.Bu barədə Dits “Asiya abidələri...” kitabının I hissəsində yazır: ”Başqa xalqlar öz müdrik əsərlərini qoruyub saxladıqları halda tatarlar (Dits bizi tatar türkləri adlandırır-F.D.) yeganə xalqdır ki, qiymətli əlyazmalarını cırıb atmışlar... Yaxşı ki, heç olmasa bu əlyazma tatarların kitab yağılarının əlindən canını salamat qurtarmışdır.” (9, 200) Burada çox təəssüflə qeyd etmək istəyirik ki, bu böyük alim bizim qiymətli əlyazmalarımızın müxtəlif üsullarla Qərbə daşınmasından xəbərsizdir.Belə ki, əlimizdə olan yazılı məlu-mata görə hələ 1802-ci ildə hakimiyyətdə olan Hersoq Ernst Şərqə səyahət edən U.Y. Zeetsenə tapşırıq vermişdir ki, oradan qədim əşyaları və qiymətli əlyazmaları saray üçün pul ilə alıb gətirsin.Nəticədə Zeetsen Almaniyaya aparmaq üçün 17 dəvə yükü qədər qədim əlyazmalar və qiymətli əşyalar toplayıb göndərmişdir. Elə Dits özü də Türkiyədə işlədiyi zaman müm-kün qədər daha çox qiymətli və nadir əlyazmaları alaraq öz kitabxanasını zənginləşdirmişdir.Beləliklə bizim, o cümlədən Şərq xalqlarının yaradıcılıq məhsulu olan on minlərlə əlyaz-maları, qiymətli sənət əsərləri Qərbə daşınmışdır.Dits özü də “Asiya abidələri...” kitabının 1 hissəsinə yazdığı “Ön söz”də deyir:”...Avropanın bütün kitabxanalarında, o cümlədən özəl kitabxanalarda Şərqə aid böyük miqdarda əlyazmalarının istifa-dəsiz saxlanmasının nə faydası var?” Buradan aydın olur ki, Ditsin dediyi kimi tatarlar əlyaz-malarını cırıb atmamış, əksinə, onlar müxtəlif üsullarla talan edilib Avropa ölkələrinə aparılmışdır. Təqdirəlayiq haldır ki, elmə, Şərq xalqlarının yaradı-cılığına böyük qiymət verən Dits başqalarından fərqli olaraq özündə olan əlyazmalarının ən yaxşılarını seçərək təxminən 6 cilddən ibarət külliyyat hazırlamağı planlaşdırmışdır. Təəssüf ki, vaxtsız ölüm ona bu işi axıra çatdırmağa imkan vermir.Belə SEÇMƏLƏR-dən yalnız iki cildlik çapdan çıxmışdır.(“Asiya abidələri... 1 və 11 hissələr). Dits ailə qurmamışdır. Bu böyük şəxsiyyət, nüfuzlu alim bütün həyatını və maddi vəsaitini təmənnasız olaraq elmə qur-ban vermişdir. Ditsin məhsuldar elmi fəaliyyəti vaxtında yük¬sək qiymətləndirilmiş və o, 1814-cü ildə Prusiya Elmlər Aka-demiyasına fəxri üzv seçilmışdir. Bu fədakar şəxsiyyət 1814-cü ildə Layden Universitet kitabxanasından tapılmış təmiz türk dilində İncilin tərcüməsi üzərində işləyərkən ağır və uzun sürən xəstəlikdən sonra dün-yasını dəyişmişdir. İşini başa çatdırmaq üçün möcüzə nəticə-sində ölməyəcəyinə ümid edən bu böyük alim 1817-ci il aprelin 7-də vəfat etmişdir. Vəsiyyətnaməsinə əsasən 17000 nəşr olunmuş kitabları, içərisində 403-ü Şərqə aid olan 835 əlyazmasını, elmin bütün sahələrinə aid 1000-dən artıq tədqiqat işlərini, öz pulu ilə çap etdirdiyi əsərlərini, özünün və III Sultan Səlimin yüksək sənətkarlıqla işlənmiş portretlərini Berlin Kral kitabxanasına (indiki Dövlət kitabxanası-F.D.) vermişdir və göstərmişdir ki, hər iki portret xatirə olaraq ona aid ola fondun divarından asılsın.Ditsin portreti fonddan asılsa da, naməlum səbəbdən III Sultan Səlimin portreti itirilmişdir (10). (Bizim fikirimizcə bu hadisə almanların Türkiyəyə olan qısqançlığının təzahürüdür. Belə ki onlar Berlin Dövlət Kitabxanasında Osmanlı Sultanının portretini görmək istəməmişlər) Dits uzun müddət maraqla topladığı Osmanlı sülaləsinin bütün dövrlərinə aid qiymətli xırda pul kolleksiyasını isə Krallığa bağışlamışdır.34700 Taler maddi vəsaitini də Berlin kilsəsi nəzdindəki Yoxsullara Yardım fonduna vermişdir.Mirasını bölərkən qulluqçularına da müəy¬yən miqdarda pay ayırmışdır.
Mənbə
- Flora MUSTAFAYEVA, Avropada Azərbaycan folklorunun böyük tədqiqatçisi və tərcüməçisi,
Ədəbiyyat
- 1. Curt Balcke. H.F.von Diez und sein Vermachtnis. Berlin, 1928, s. 187-188
- 2. Franz Babinger. Ein orientalischer Berater Goethes. Berlin, 1913, s. 92
- 3. H.F.von Diez. Das Buch des Kabus. Berlin, 1811
- 4. Franz Babinger. Ein orientalischer Berater Goethes. Berlin, 1913, s. 96
- 5. Yenə orada, səh. 99
- 6. Mommsen Katharina. Goethe und Diez. Berlin, 1995, s. 292
- 7. Yenə orada, s. 297
- 8. Curt Balcke. h.F. von Diez und sein vermachtnis. Berlin, 1928, s. 200
- 9. H.F. von Diez. Denkwurdigkeiten von Asien, I teil, 1811, s. 161
- 10.Curt Balcke. H.F. von Diez und sein vermachtnis. Berlin, 1928, s. 194
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Deutsche Nationalbibliothek Record #118678469 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Henrix Fridrix fon Dits alm Heinrich Friedrich Diez 1751 1817 Almaniya diplomati serqsunasi Henrix Fridrix fon Ditsalm Heinrich Friedrich Diez Dogum tarixi 1751Vefat tarixi 1817Vefat yeri Berlin Brendenburq eyaleti d Prussiya Almaniya ittifaqiUzvluyu Prussiya Elmler Akademiyasi d Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiHenrix Fridrix fon Dits sentyabrin 2 si 1751 ci il de Almaniyanin Bernburq seherinde tacir ailesinde anadan olmusdur O 1769 cu ilde huquqi tehsil almaq ucun Halle Universitetine daxil olmusdur Akademik tehsilini bitirdikden sonra 11 il Maqdeburqda eyalet hokumetinin serencaminda islemis ve burada xususi qabiliyyetine gore referentlikden defterxana mudirliyine qeder yukselmisdir Bacariqli huquqsunas kimi xidmeti vezifesini yerine yetirmekle yanasi Dits vaxt ve macal tapanda onun ucun sevimli elm sahesi olan felsefe ve dilsunasliq uzre biliyini daha da artirmisdir Gencliyinde Serqe seyahet etmek arzusunda olan Ditsin Serq dillerine boyuk sevgisi olmusdur Buna gore de o daha cox Serq dillerini oyrenmeye calismisdir Zaman kecdikce bu boyuk sexsiyyet oz vetenindeki muhitden sixilmis ve daha boyuk fealiyyet sahesine yuksel meye can atmisdir Ele ki 1784 cu ilde Prusiyanin Turkiyedeki sefirliyinde is yeri bosalir Dits bu vezifeni tutmaq ucun yarisa qatilir ve Boyuk Fridrix Prusiya krali 11 Fridrix terefinden soyuqqanli xarakteri ve bezi ustunluyune gore bir nece namized arasindan o yere secilir Ise baslamazdan evvel Dits xususi maraqla turklerin tari xini milli adet enenelerini dilini hevesle oyrenmis onlarin ruhuna daha yaxin olmaq ucun ilk baslangicdan turk dilinde da nismisdir Burada Dits daha cox turkiyenin taninmis elm adam lari ile dostluq munasibeti qurmus kitablardan aldigi bilgi ile yanasi onlarin melumatlaindan da faydalanmisdir Turk xalqina olan mehebbeti onu tezlikle turklerin sevimlisine cevirmisdir Bununla yanasi Turkiyede onun isi o qeder de asan de yildi cunki Osmanli Sultaninin ureyince islemek ucun ona boyuk mudriklik derin elmi bilik ve diplomatik keyfiyyetler lazim olurdu Ditsin xususi istedadi ve bacarigi oz isinin oh de sinden gelmekde ona cox komek edirdi Serbest vaxtinin az olmasina baxmayaraq bu boyuk alim 6 il Turkiyede yasadigi muddetde turk ereb ve fars dillerini mukemmel oyrenir Onun bu fedakarligi ve iradesi gelecekde en yaxsi tercumeci kimi yetismekde esas zemin olur Turklere olan semimi mehebbeti onu ruhen ve gorunusce xeyli deyisir bele ki burada Dits serqliler kimi geyinir onlarin heyat terzini menimseyir Hetta o Almaniyaya qayitdiqdan son ra da otaginin birini Serq uslubunda hazirlatdirir komekcisini ve xidmetcisini de turklerden secir Bu muddetde Dits sexsi vesaiti hesabina cox nadir ve qiymetli elyazmalari cap olunmus kitablar toplanmaga bas la yir Belelikle Dits kitabxanasini muqayise olunmaz derecede zenginlesdirir Kral Fridrixin davamcisi 11 Fridrix Vilhelm 1786 ci ilde Ditsin Turkiyedeki fealiyyetini deyerlendirir ve onu Konsta nipolda Prusiyanin vekil edilmis naziri fovqelade boyuk elcisi teyin edir Bir muddet kecdikden sonra Turkiye ile Rusiya arasinda qarsidurma bas verir bu veziyyet Ditsin vezifesini xususile ehemiyyetli edir ve o cetin tapsiriq qarsisinda qalir Dits 1988 ci ilde Berlindin almis oldugu telimata baxmayaraq turklere olan mehebbeti sayesinde oz selahiyyet imkanlarini asaraq Turkiye ile ittifaq sazisi imzalayir ki bu da Prusiya sarayinda boyuk tesvise sebeb olur Sazis ratifikasiya olunmamisdan evvel 1790 ci ilde Dits vezifesinden geri cagirilir ve teqaude gonderilir 1 187 188 Konstantinopoldan Istanbuldan ayrilmagini Dits ozu bele tesvir edir Vidalasarken qebulumda olan nazirler goz yasi icerisinde idiler Iki gundur ki gemim aglayaraq menimle vidalasmaga gelen turklerle dolub bosalir 1 200 2 Yazilarindan melum olur ki Dits ozu de bu ayriliqdan cox kederlenir Vetenine qayitdiqdan sonra da o oz dostlari ile elaqesini kesmir Arasdirmalar gosterir ki Dits turkce daha yaxsi danismaq ucun Almaniyada fasilesiz olaraq tehsilini davam etdirir Genis dunyagorusu derin elmi biliyi sayesinde taninmis ziyalilarin coxusu Ditsin ziyaretine gelirdi Onun qonaqlari icerisinde Berlinin en gorkemli alimlerinden Fridrix Auqust Volf Aleksandr fon Humbold ve elece de elme incesenete boyuk deyer veren sonralar ise kral olmus sahzade 1V Vilhelm de olmusdur Evveller 1773 75 ci iller 3 derin mezmunlu felsefi ese rin muellifi olan Dits diplomatik fealiyyeti dovrunde yaradi ciliqla mesgul ola bilmemisdir Teqaude cixdiqdan sonra ise yeniden elmi fealiyyete qayitmisdir Lakin bu defe o ruhuna ve isteyine uygun olaraq yaziciliga ve serqsunasliga meyl etmisdir O kitablarinin xarici gorkemine o qeder de ehemiyyet ver mirdi onun ucun eserlerinin elmi deyeri ve zengin mezmunu esas sert idi Serq haqqinda mukemmel melumati orada uzun iller qaldigi muddetde topladigi nadir elyazmalarla zenginles mis kitabxanasi onu yaradiciliga heveslendirirdi Ditsin elmi fealiyyetinin ikinci merhelesinde nesr etdir diyi eserleri istisnasiz olaraq Serq olkeleri haqqinda deyerli melumatlar kimi nezerden kecirilmelidir Bu merhelede o isini bir turk sairinin eserinin tercumesi ile davam etdirir 1811 ve ele hemin ilde Qabusname ni alman diline tercume edib nesr etdirir 3 Bu kitabla tanis olan dahi alman sairi Gote eserin mez mununa ve Ditsin tercume senetkarligina heyran qalir O bu eseri esil hikmet xezinesi hesab edir ve ozunun Serq Qerb divaninda ondan istifade edir Bu eser Gotenin Serqe maragini daha da artirmisdir hetta dostlarina da onu oxumagi tovsiye etmisdir Bu barede Gote yazir Bu kitabdan oyrendiklerimi gore ozumu bu boyuk sexsiyyete borclu sayiram Minnet dar ligimi bildirmek ucun bir nefer vasitesile ona semimi salam larimi gonderdim Evezinde bu boyuk kisi 1814 cu ilde alman diline tercume edib cap etdirdiyi Seyx Mehemmed Lalezarini seirler kitabini mene gonderdi 4 96 Belelikle bu vaxtdan etibaren bu iki boyuk sexsiyyet ara sinda mektublasma baslayir Hetta Gotenin xahisine gore Dits ona Molla Nesreddinin letifeleri ni de alman diline tercume edib verir Dits vefat edene qeder onlar mektub vasitesile elaqelerini davam etdirirler Ditsin yaradiciligini maraqla izleyen Qote 1811 1815 ci illerde capdan cixan Denkvurdiqkeiten von Asien Asiya abideleri kitabinin 1 ve 11 hisselerini oxuduqdan sonra Serq edebiyyatinin mocuzesine heyran qalir O Ditse yazdigi mek tub da kitab haqqindaki teessuratini bele ifade edir Bu moh tesem eser menim ve dostlarimin uzun qis gecelerini qisaltdi Biz onu evvelden axira kimi oxuduq sonra ise yeniden hisse hisse tekrarladiq Bu kitabdan oyrendiklerimizin bizim ucun misli beraberi yoxdur Sizin eserlerininzin deyerli xususiyyet leri etibarliligi ve deqiqliyi menim Serqe dair biliyimin esasini qoydu 4 96 Ditsin Qabusname ve Asiya abideleri kitablarindan yaradiciliginda faydalanan Gote bu bilgisine gore ozunu Ditse borclu sayaraq minnetdarligini bele ifade etmisdir Nicht nur als Kabus hast du mich belehrt Als Oquz auch mir Veisheit zugekehrt 6 292 Tercumesi Sen mene yalniz Qabusname ile oyud vermedin Hem de Oguz kimi meni mudrikliye yoneltdin Ditsi gorkemli sexsiyyet alim istedadli tercumeci kimi qiymetlendiren Gote onu ozunun Serqe aid meslehetcisi hesab etmis onun yaradiciligina qisqancliqla yanasan tedqiqatcilar da daxil olmaqla taninmis 9 nefer serqsunasin icerisinden Ditsi birinci yere cixartmisdir Diez Hammer Ludolf ve s 7 99 Nezere alsaq ki Hammer hemise Ditsin paxilligini cek mis ve onlar arasindaki munasibet dusmencilik heddine catmis bir cox meqalelerin ve kitablarin movzusu olmusdur Hamme rin sagliginda Gote kimi bir neheng sexsiyyetin siralanmada onun adini Ditsden sonra yazmasinin Hammer ucun ne demek oldugunu izah etmeye etiyac qalmir Dits oz kitablari haqqinda kataloquna yazdigi muqed dimede deyir Etiraf etmeliyem ki men ancaq yegane bir elm taniyiram ve oyrenirem Bu da boyuk Allahin elmidir Insan larin dunyanin butun hadiselerin bilgisi bu ilahi elmin icerisindedir Menim nezerimde ilahiyyat tarix siyaset felsefe dilcilik ve elm sayilan butun basqa saheler butunlukde Allahin elmine aiddir topladigim kitablar da bu cehetden menim neze rimde dediyim fikirlerle elaqelidir bu menim kataloqumdan da aydin gorunur Bunu demek kifayetdir ki onnlarin icerisinde menasiz ve mezmunsuz birce kitaba da rast gelmek mumkun deyil 8 292 Bu mulahizeler Ditsin tefekkur terzini elme olan ciddi munasibetini ve sexsi goruslerini kifayet qeder acir Kitablarinin tesnifatindan da gorunur ki Dits hemise oz eqidesine sadiq qalmisdir Xalqimizin zengin heyat tecrubesinin dunyagorusunun ve yaradiciliq qudretinin mehsulu olan Atalar sozler ni Dits cox yuksek qiymetlendirmisdir onu bizim milli sehadetna memiz hesab etmisdir Bu barede Dits Asiya abideleri kitabinin I hissesinde yazir Basqa xalqlar oz mudrik eserlerini qoruyub saxladiqlari halda tatarlar Dits bizi tatar turkleri adlandirir F D yegane xalqdir ki qiymetli elyazmalarini cirib atmislar Yaxsi ki hec olmasa bu elyazma tatarlarin kitab yagilarinin elinden canini salamat qurtarmisdir 9 200 Burada cox teessufle qeyd etmek isteyirik ki bu boyuk alim bizim qiymetli elyazmalarimizin muxtelif usullarla Qerbe dasinmasindan xebersizdir Bele ki elimizde olan yazili melu mata gore hele 1802 ci ilde hakimiyyetde olan Hersoq Ernst Serqe seyahet eden U Y Zeetsene tapsiriq vermisdir ki oradan qedim esyalari ve qiymetli elyazmalari saray ucun pul ile alib getirsin Neticede Zeetsen Almaniyaya aparmaq ucun 17 deve yuku qeder qedim elyazmalar ve qiymetli esyalar toplayib gondermisdir Ele Dits ozu de Turkiyede islediyi zaman mum kun qeder daha cox qiymetli ve nadir elyazmalari alaraq oz kitabxanasini zenginlesdirmisdir Belelikle bizim o cumleden Serq xalqlarinin yaradiciliq mehsulu olan on minlerle elyaz malari qiymetli senet eserleri Qerbe dasinmisdir Dits ozu de Asiya abideleri kitabinin 1 hissesine yazdigi On soz de deyir Avropanin butun kitabxanalarinda o cumleden ozel kitabxanalarda Serqe aid boyuk miqdarda elyazmalarinin istifa desiz saxlanmasinin ne faydasi var Buradan aydin olur ki Ditsin dediyi kimi tatarlar elyaz malarini cirib atmamis eksine onlar muxtelif usullarla talan edilib Avropa olkelerine aparilmisdir Teqdirelayiq haldir ki elme Serq xalqlarinin yaradi ciligina boyuk qiymet veren Dits basqalarindan ferqli olaraq ozunde olan elyazmalarinin en yaxsilarini secerek texminen 6 cildden ibaret kulliyyat hazirlamagi planlasdirmisdir Teessuf ki vaxtsiz olum ona bu isi axira catdirmaga imkan vermir Bele SECMELER den yalniz iki cildlik capdan cixmisdir Asiya abideleri 1 ve 11 hisseler Dits aile qurmamisdir Bu boyuk sexsiyyet nufuzlu alim butun heyatini ve maddi vesaitini temennasiz olaraq elme qur ban vermisdir Ditsin mehsuldar elmi fealiyyeti vaxtinda yuk sek qiymetlendirilmis ve o 1814 cu ilde Prusiya Elmler Aka demiyasina fexri uzv secilmisdir Bu fedakar sexsiyyet 1814 cu ilde Layden Universitet kitabxanasindan tapilmis temiz turk dilinde Incilin tercumesi uzerinde isleyerken agir ve uzun suren xestelikden sonra dun yasini deyismisdir Isini basa catdirmaq ucun mocuze netice sinde olmeyeceyine umid eden bu boyuk alim 1817 ci il aprelin 7 de vefat etmisdir Vesiyyetnamesine esasen 17000 nesr olunmus kitablari icerisinde 403 u Serqe aid olan 835 elyazmasini elmin butun sahelerine aid 1000 den artiq tedqiqat islerini oz pulu ile cap etdirdiyi eserlerini ozunun ve III Sultan Selimin yuksek senetkarliqla islenmis portretlerini Berlin Kral kitabxanasina indiki Dovlet kitabxanasi F D vermisdir ve gostermisdir ki her iki portret xatire olaraq ona aid ola fondun divarindan asilsin Ditsin portreti fonddan asilsa da namelum sebebden III Sultan Selimin portreti itirilmisdir 10 Bizim fikirimizce bu hadise almanlarin Turkiyeye olan qisqancliginin tezahurudur Bele ki onlar Berlin Dovlet Kitabxanasinda Osmanli Sultaninin portretini gormek istememisler Dits uzun muddet maraqla topladigi Osmanli sulalesinin butun dovrlerine aid qiymetli xirda pul kolleksiyasini ise Kralliga bagislamisdir 34700 Taler maddi vesaitini de Berlin kilsesi nezdindeki Yoxsullara Yardim fonduna vermisdir Mirasini bolerken qulluqcularina da muey yen miqdarda pay ayirmisdir MenbeFlora MUSTAFAYEVA Avropada Azerbaycan folklorunun boyuk tedqiqatcisi ve tercumecisi Edebiyyat1 Curt Balcke H F von Diez und sein Vermachtnis Berlin 1928 s 187 188 2 Franz Babinger Ein orientalischer Berater Goethes Berlin 1913 s 92 3 H F von Diez Das Buch des Kabus Berlin 1811 4 Franz Babinger Ein orientalischer Berater Goethes Berlin 1913 s 96 5 Yene orada seh 99 6 Mommsen Katharina Goethe und Diez Berlin 1995 s 292 7 Yene orada s 297 8 Curt Balcke h F von Diez und sein vermachtnis Berlin 1928 s 200 9 H F von Diez Denkwurdigkeiten von Asien I teil 1811 s 161 10 Curt Balcke H F von Diez und sein vermachtnis Berlin 1928 s 194IstinadlarHemcinin baxXarici kecidlerDeutsche Nationalbibliothek Record 118678469 Umumi tenzimleme nezareti GND alm 2012 2016