Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Geya hipotezi, həmçinin Geya nəzəriyyəsi, Geya paradiqması və ya Geya prinsipi — Yerin özündə bir bütöv orqanizm kimi qəbul edildiyini irəli sürən elmi nəzəriyyə.
Prinsipləri
Bu hipotez ilk dəfə İngiltərə alimi Ceyms Lavlok tərəfindən 1970-ci illərdə təqdim edilmişdir. Lavlokun fikrinə görə, Yer kürəsi biosfer, atmosfer, hidrosfer və geosfer daxil olmaqla, canlı və cansız komponentlərin bir-biri ilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərdiyi bir sistem təşkil edir. Bu sistem həyatın davamlılığını təmin etmək üçün özünü tənzimləyən mexanizmlərdən istifadə edir. Geya hipotezi yunan mifologiyasındakı "Geya"nın (yer ilahəsi) adından götürülmüşdür və yerin bir superorqanizm kimi fəaliyyət göstərdiyini vurğulayır.
Geya hipotezinin əsas prinsipi özünü tənzimləmədir. Lavlokun fikrinə görə, Yer kürəsi həyat üçün əlverişli mühit yaratmaq və onu qorumaq üçün özünü tənzimləyə bilir. Məsələn, atmosferdəki qazların nisbətini (oksigen və karbon dioksid səviyyəsi kimi), dənizlərin duzluluq səviyyəsini tənzimləyərək həyat üçün əlverişli şərait yaradır. Bu, planetin ekologiyasının və həyatın davamlılığının qorunmasında vacib bir mexanizm kimi çıxış edir. Bir digər əsas prinsip isə canlı və cansız sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsidir. Bu hipotezə görə, canlı orqanizmlər və yerin fiziki komponentləri bir-biri ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. Hər bir komponentin fəaliyyəti digərini təsir edir və beləliklə, planetin ekologiyası davamlı bir tarazlıqda qalır. Təkamül və uyğunlaşma da Geya hipotezinin əsas prinsiplərindən biridir. Canlıların və Yerin ekosistemlərinin birgə təkamülü, Yer kürəsinin dinamik tarazlığını qorumağa kömək edir. Bu təkamül prosesi, planetin həyat üçün əlverişli şəraitini təmin etmək məqsədilə davam edir.
Yanaşmalar
Geya hipotezinin bəzi tətbiqləri və sübutları da mövcuddur. Atmosferin sabitliyi bunun bir nümunəsidir. Yer atmosferindəki oksigen miqdarı milyardlarla il ərzində təxminən 21% səviyyəsində qalmışdır, bu da həyatın mövcudluğu üçün vacibdir. Həmçinin, dənizlərin duzluluğu da sabit qalır və bu, həyat üçün təhlükəli həddə çatmır. Müxtəlif geokimyəvi dövrlər bu sabitliyi qorumağa kömək edir. Bir digər nümunə isə qar topu nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə, keçmişdə Yer kürəsi buzla tamamilə örtülmüş ola bilərdi. Lakin həyatın təsirləri və geoloji proseslər, bu donmuş vəziyyətdən çıxmağa kömək etmişdir, beləliklə həyat davam etmişdir.
Geya hipotezi müasir elmə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir və ekosistemlərin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsində yeni yanaşmalara ilham vermişdir. Bu hipotez, ekoloji sistemlərin idarə olunması, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və planetin davamlılığının qorunmasında nəzərə alınır. Həmçinin, bu nəzəriyyə, planetin ekosistemlərini daha yaxşı anlamağa və gələcəkdə daha davamlı və balanslı bir mühit yaratmağa kömək edə bilər.
Tənqidi
Bununla yanaşı, Geya hipotezinin bir sıra tənqidləri də mövcuddur. Antropomorfizm məsələsi, Yerin bir "orqanizm" kimi təsvir edilməsinin bəzi elm adamları tərəfindən metaforik və qeyri-dəqiq hesab edilməsinə səbəb olur. Bu yanaşma, Yerin həyat kimi davranmasını bir insan və ya canlı orqanizmə bənzətməyi nəzərdə tutur. Bundan əlavə, sübut çatışmazlığı da bir digər tənqid nöqtəsidir. Geya hipotezi dünyanın bir çox yerində güclü empirik sübutlarla dəstəklənmir. Bəzi alimlər bunu yalnız fəlsəfi bir fikir kimi qəbul edirlər və elmi bir nəzəriyyə kimi qiymətləndirmirlər. Təsadüf və uyğunlaşma məsələsi də tənqidçilər tərəfindən irəli sürülür. Onlar iddia edirlər ki, Yerin özünü tənzimləmə xüsusiyyətləri sadəcə təsadüf və təkamül nəticəsidir və bunun heç bir xüsusi məqsədi yoxdur.
İstinadlar
- Lovelock, J. E. "Gaia as seen through the atmosphere". . 6 (8). 1972: 579–580. Bibcode:1972AtmEn...6..579L. doi:10.1016/0004-6981(72)90076-5.
- "Wollaston Award Lovelock". İstifadə tarixi: 19 October 2015.
- Lovelock, J. E.; Margulis, L. "Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the gaia hypothesis". Tellus A (ingilis). 26 (1–2). 1974: 2–10. Bibcode:1974Tell...26....2L. doi:10.3402/tellusa.v26i1-2.9731.
- Capra, Fritjof. The web of life: a new scientific understanding of living systems. Garden City, N.Y: Anchor Books. 1996. səh. 23. ISBN .
- Kleidon, Axel. How does the earth system generate and maintain thermodynamic disequilibrium and what does it imply for the future of the planet?. Article submitted to the Philosophical Transactions of the Royal Society on Thu, 10 Mar 2011
- , "Toward a future for Gaia theory", , 52 (4), 2002: 391–408, doi:10.1023/a:1014237331082
- , "The Gaia hypothesis: fact, theory, and wishful thinking", Climatic Change, 52 (4), 2002: 423–430, doi:10.1023/a:1014218227825
- . The Emerald Planet: How plants changed Earth's history. Oxford: Oxford University Press. 2007. ISBN .
Əlavə ədəbiyyat
- Abram, David. The Mechanical and the Organic: On the Impact of Metaphor in Science // Schneider, Stephen; Boston, Penelope (redaktorlar ). Scientists On Gaia. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 1991. 2012-02-23 tarixində arxivləşdirilib – Wildethics.org vasitəsilə.
- Dawkins, Richard. The Extended Phenotype: the Long Reach of the Gene. Oxford University Press. 1982. ISBN .
- Harding, Stephan. Animate Earth. Chelsea Green Publishing. 2006. ISBN .
- Lovelock, James. Homage to Gaia: The Life of an Independent Scientist. Oxford: Oxford University Press. 2001. ISBN .
- Lovelock, James. The Vanishing Face of Gaia: A Final Warning. New York: Basic Books. 2009. ISBN .
- Margulis, Lynn. Symbiotic Planet: A New Look at Evolution. London: Weidenfeld & Nicolson. 1998. ISBN .
- Turney, Jon. Lovelock and Gaia: Signs of Life. Revolutions in Science. UK: Icon Books. 2003. ISBN .
- Tyrrell, Toby. On Gaia: A Critical Investigation of the Relationship between Life and Earth. Princeton: Princeton University Press. 2013. ISBN .
- Abram, David. The Perceptual Implications of Gaia // Badiner, A. H. (redaktor). Dharma Gaia: A Harvest of Essays in Buddhism and Ecology. Parallax Press. 1990. 2013-10-31 tarixində arxivləşdirilib – Wildethics.org vasitəsilə.
- Bondì, Roberto. Blu come un'arancia. Gaia tra mito e scienza. Torino, Utet: Prefazione di Enrico Bellone. 2006. ISBN .
- Bondì, Roberto. Solo l'atomo ci può salvare. L'ambientalismo nuclearista di James Lovelock. Torino, Utet: Prefazione di Enrico Bellone. 2007. ISBN .
- Jaworski, Helan. Le Géon ou la Terre vivante. Paris: Librairie Gallimard. 1928.
- Joseph, Lawrence E. Gaia: The Growth of an Idea. New York: St. Martin's Press. 1990. ISBN .
- Kleidon, Axel. "Beyond Gaia: Thermodynamics of Life and Earth system functioning". Climatic Change. 66 (3). 2004: 271–319. doi:10.1023/B:CLIM.0000044616.34867.ec.
- Lovelock, James. Gaia as seen through the atmosphere // Westbroek, P.; deJong, E. W. (redaktorlar ). Biomineralization and Biological Metal Accumulation. D. Reidel Publishing Company. 1983. 15–25 – jameslovelock.org vasitəsilə.
- Lovelock, James. Gaia: A New Look at Life on Earth. Oxford: Oxford University Press. 2000. ISBN .
- Lovelock, James. "The Earth is about to catch a morbid fever". The Independent. 16 January 2006. 2006-04-08 tarixində arxivləşdirilib.
- Lovelock, James. . Santa Barbara CA: Allen Lane. 2007. ISBN .
- Marshall, Alan. The Unity of Nature: Wholeness and Disintegration in Ecology and Science. River Edge, NJ: Imperial College Press. 2002. ISBN .
- Schneider, Stephen Henry. Scientists debate Gaia: the next century. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. 2004. ISBN .
- Staley, M. "Darwinian selection leads to Gaia". J. Theor. Biol. 218 (1). September 2002: 35–46. Bibcode:2002JThBi.218...35S. doi:10.1006/jtbi.2002.3059. PMID 12297068.
- Thomas, Lewis G. The Lives of a Cell; Notes of a Biology Watcher. New York: . 1974. ISBN .
Xarici keçidlər
- Lovelock, James (2006), interviewed in How to think about science, CBC Ideas (radio program), broadcast January 3, 2008. Link
- "Lovelock: 'We can't save the planet BBC Sci Tech News
- Interview: Jasper Gerard meets James Lovelock
- Clips of interview with James Lovelock from 2010 at the Wayback Machine (archived 3 mart 2016)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geya hipotezi hemcinin Geya nezeriyyesi Geya paradiqmasi ve ya Geya prinsipi Yerin ozunde bir butov orqanizm kimi qebul edildiyini ireli suren elmi nezeriyye Geya superorqanzimi PrinsipleriBu hipotez ilk defe Ingiltere alimi Ceyms Lavlok terefinden 1970 ci illerde teqdim edilmisdir Lavlokun fikrine gore Yer kuresi biosfer atmosfer hidrosfer ve geosfer daxil olmaqla canli ve cansiz komponentlerin bir biri ile six elaqede fealiyyet gosterdiyi bir sistem teskil edir Bu sistem heyatin davamliligini temin etmek ucun ozunu tenzimleyen mexanizmlerden istifade edir Geya hipotezi yunan mifologiyasindaki Geya nin yer ilahesi adindan goturulmusdur ve yerin bir superorqanizm kimi fealiyyet gosterdiyini vurgulayir Geya hipotezinin esas prinsipi ozunu tenzimlemedir Lavlokun fikrine gore Yer kuresi heyat ucun elverisli muhit yaratmaq ve onu qorumaq ucun ozunu tenzimleye bilir Meselen atmosferdeki qazlarin nisbetini oksigen ve karbon dioksid seviyyesi kimi denizlerin duzluluq seviyyesini tenzimleyerek heyat ucun elverisli serait yaradir Bu planetin ekologiyasinin ve heyatin davamliliginin qorunmasinda vacib bir mexanizm kimi cixis edir Bir diger esas prinsip ise canli ve cansiz sistemlerin qarsiliqli elaqesidir Bu hipoteze gore canli orqanizmler ve yerin fiziki komponentleri bir biri ile six sekilde elaqelidir Her bir komponentin fealiyyeti digerini tesir edir ve belelikle planetin ekologiyasi davamli bir tarazliqda qalir Tekamul ve uygunlasma da Geya hipotezinin esas prinsiplerinden biridir Canlilarin ve Yerin ekosistemlerinin birge tekamulu Yer kuresinin dinamik tarazligini qorumaga komek edir Bu tekamul prosesi planetin heyat ucun elverisli seraitini temin etmek meqsedile davam edir YanasmalarGeya hipotezinin bezi tetbiqleri ve subutlari da movcuddur Atmosferin sabitliyi bunun bir numunesidir Yer atmosferindeki oksigen miqdari milyardlarla il erzinde texminen 21 seviyyesinde qalmisdir bu da heyatin movcudlugu ucun vacibdir Hemcinin denizlerin duzlulugu da sabit qalir ve bu heyat ucun tehlukeli hedde catmir Muxtelif geokimyevi dovrler bu sabitliyi qorumaga komek edir Bir diger numune ise qar topu nezeriyyesidir Bu nezeriyyeye gore kecmisde Yer kuresi buzla tamamile ortulmus ola bilerdi Lakin heyatin tesirleri ve geoloji prosesler bu donmus veziyyetden cixmaga komek etmisdir belelikle heyat davam etmisdir Geya hipotezi muasir elme ehemiyyetli tesir gostermisdir ve ekosistemlerin qarsiliqli elaqelerinin oyrenilmesinde yeni yanasmalara ilham vermisdir Bu hipotez ekoloji sistemlerin idare olunmasi iqlim deyisikliyi ile mubarize ve planetin davamliliginin qorunmasinda nezere alinir Hemcinin bu nezeriyye planetin ekosistemlerini daha yaxsi anlamaga ve gelecekde daha davamli ve balansli bir muhit yaratmaga komek ede biler TenqidiBununla yanasi Geya hipotezinin bir sira tenqidleri de movcuddur Antropomorfizm meselesi Yerin bir orqanizm kimi tesvir edilmesinin bezi elm adamlari terefinden metaforik ve qeyri deqiq hesab edilmesine sebeb olur Bu yanasma Yerin heyat kimi davranmasini bir insan ve ya canli orqanizme benzetmeyi nezerde tutur Bundan elave subut catismazligi da bir diger tenqid noqtesidir Geya hipotezi dunyanin bir cox yerinde guclu empirik subutlarla desteklenmir Bezi alimler bunu yalniz felsefi bir fikir kimi qebul edirler ve elmi bir nezeriyye kimi qiymetlendirmirler Tesaduf ve uygunlasma meselesi de tenqidciler terefinden ireli surulur Onlar iddia edirler ki Yerin ozunu tenzimleme xususiyyetleri sadece tesaduf ve tekamul neticesidir ve bunun hec bir xususi meqsedi yoxdur IstinadlarLovelock J E Gaia as seen through the atmosphere 6 8 1972 579 580 Bibcode 1972AtmEn 6 579L doi 10 1016 0004 6981 72 90076 5 Wollaston Award Lovelock Istifade tarixi 19 October 2015 Lovelock J E Margulis L Atmospheric homeostasis by and for the biosphere the gaia hypothesis Tellus A ingilis 26 1 2 1974 2 10 Bibcode 1974Tell 26 2L doi 10 3402 tellusa v26i1 2 9731 Capra Fritjof The web of life a new scientific understanding of living systems Garden City N Y Anchor Books 1996 seh 23 ISBN 978 0 385 47675 1 Kleidon Axel How does the earth system generate and maintain thermodynamic disequilibrium and what does it imply for the future of the planet Article submitted to the Philosophical Transactions of the Royal Society on Thu 10 Mar 2011 Toward a future for Gaia theory 52 4 2002 391 408 doi 10 1023 a 1014237331082 The Gaia hypothesis fact theory and wishful thinking Climatic Change 52 4 2002 423 430 doi 10 1023 a 1014218227825 The Emerald Planet How plants changed Earth s history Oxford Oxford University Press 2007 ISBN 978 0 19 280602 4 Elave edebiyyatAbram David The Mechanical and the Organic On the Impact of Metaphor in Science Schneider Stephen Boston Penelope redaktorlar Scientists On Gaia Cambridge Massachusetts MIT Press 1991 2012 02 23 tarixinde arxivlesdirilib Wildethics org vasitesile Dawkins Richard The Extended Phenotype the Long Reach of the Gene Oxford University Press 1982 ISBN 978 0 19 286088 0 Harding Stephan Animate Earth Chelsea Green Publishing 2006 ISBN 978 1 933392 29 5 Lovelock James Homage to Gaia The Life of an Independent Scientist Oxford Oxford University Press 2001 ISBN 978 0 19 860429 7 Lovelock James The Vanishing Face of Gaia A Final Warning New York Basic Books 2009 ISBN 978 0 465 01549 8 Margulis Lynn Symbiotic Planet A New Look at Evolution London Weidenfeld amp Nicolson 1998 ISBN 978 0 297 81740 6 Turney Jon Lovelock and Gaia Signs of Life Revolutions in Science UK Icon Books 2003 ISBN 978 1 84046 458 0 Tyrrell Toby On Gaia A Critical Investigation of the Relationship between Life and Earth Princeton Princeton University Press 2013 ISBN 978 0 691 12158 1 Abram David The Perceptual Implications of Gaia Badiner A H redaktor Dharma Gaia A Harvest of Essays in Buddhism and Ecology Parallax Press 1990 2013 10 31 tarixinde arxivlesdirilib Wildethics org vasitesile Bondi Roberto Blu come un arancia Gaia tra mito e scienza Torino Utet Prefazione di Enrico Bellone 2006 ISBN 978 88 02 07259 3 Bondi Roberto Solo l atomo ci puo salvare L ambientalismo nuclearista di James Lovelock Torino Utet Prefazione di Enrico Bellone 2007 ISBN 978 88 02 07704 8 Jaworski Helan Le Geon ou la Terre vivante Paris Librairie Gallimard 1928 Joseph Lawrence E Gaia The Growth of an Idea New York St Martin s Press 1990 ISBN 978 0 31 204318 6 Kleidon Axel Beyond Gaia Thermodynamics of Life and Earth system functioning Climatic Change 66 3 2004 271 319 doi 10 1023 B CLIM 0000044616 34867 ec Lovelock James Gaia as seen through the atmosphere Westbroek P deJong E W redaktorlar Biomineralization and Biological Metal Accumulation D Reidel Publishing Company 1983 15 25 jameslovelock org vasitesile Lovelock James Gaia A New Look at Life on Earth Oxford Oxford University Press 2000 ISBN 978 0 19 286218 1 Lovelock James The Earth is about to catch a morbid fever The Independent 16 January 2006 2006 04 08 tarixinde arxivlesdirilib Lovelock James Santa Barbara CA Allen Lane 2007 ISBN 978 0 7139 9914 3 Marshall Alan The Unity of Nature Wholeness and Disintegration in Ecology and Science River Edge NJ Imperial College Press 2002 ISBN 978 1 86094 330 0 Schneider Stephen Henry Scientists debate Gaia the next century Cambridge Massachusetts MIT Press 2004 ISBN 978 0 262 19498 3 Staley M Darwinian selection leads to Gaia J Theor Biol 218 1 September 2002 35 46 Bibcode 2002JThBi 218 35S doi 10 1006 jtbi 2002 3059 PMID 12297068 Thomas Lewis G The Lives of a Cell Notes of a Biology Watcher New York 1974 ISBN 978 0 670 43442 8 Xarici kecidlerLovelock James 2006 interviewed in How to think about science CBC Ideas radio program broadcast January 3 2008 Link Lovelock We can t save the planet BBC Sci Tech News Interview Jasper Gerard meets James Lovelock Clips of interview with James Lovelock from 2010 at the Wayback Machine archived 3 mart 2016