Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Filippin tarixi — Filippinin tarixi
Erkən dövr və orta əsrlər
Cənub-Şərqi Asiyada, Sakit Okeanın qərbində yerləşən Filippinin tarixi zəif öyrənilmişdir. Əhalinin 90%-dən çoxu yerli xalqlardır. Onlardan vissaylar, taqalar, iloklar, morolar, luson, neqros, aetalar yerli xalqlardan hesab olunur. Filippində dindarların əksəriyyəti, yəni 90%-dən çoxu xristianlardır, lakin sonralar, yəni ərəb istilasından sonra Filippində yalnız XIV–XV əsrlərdə islam dini yayılmağa başlamışdı. Luson və Sebu adalarında, o cümlədən Sulu arxipelaqında kiçik knyazlıqlar yaranmışdı. Dəniz yollarının açılması, yeni coğrafi kəşflər nəticəsində avropalılar Cənub-Şərqi Asiyada işğalçılıq yürüşünə başlayanda Filippin də bu işğala məruz qaldı. XVI əsrin ikinci yarısında ispanlar Filippini işğal etdilər. İspan müstəmləkəçilərinin işğalından sonra Filippində milli azadlıq hərəkatı formalaşmağa və təşkilatlanmağa başladı. XVII əsrdə Filippin xalqları fasilələrlə ispan qəsbkarlarına, hərbi ekspansionistlərə və digər Avropa dövlətlərinin erkən müstəmləkəçilərinə qarşı silahlı mübarizə aparmalı olmuşdur. 1639, 1649–1650-ci illər, 1660–1661-ci illər silahlı müqavimət hərəkatı Filippin xalqlarının milli azadlıq hərəkatı tarixində mühüm mərhələni təşkil edir. Bu məqsədlə Filippində 1774-cü ildə ispan müstəmləkəçilərinə qarşı başlanan üsyan 85 il davam etmişdir.
Filippinin İslamiyətlə ilk təması, IX və X əsrlərdə Qırmızı dənizdən Çin dənizinə qədər uzanan və əsas etibariylə müsəlmanların istifadəsində olan millətlərarası dəniz ticarətinə qatılmasıyla başlayır. Bu dönəmdə Ərəb əsilli müsəlman tacirlər inci, ədviyyat kimi malları almaq və Borneodan (Kalimantan) Çinə etdikləri yolçuluq sırasında dincəlmək üçün bəzi Filipin adalarına uğrayırdılar. "Tərsila" və ya "silsilə" adı verilən Sulu şəcərə qaynaqları, Tuan Məşaika adında bir Ərəb tacirinin Jolo (Colo) adasına gəldiyini və burada hakim sinifə mənsub bir ailənin qızıyla evlənərək bütlərə pərəstiş edən yerli əhalinin İslamiyəti qəbul etmələrinə səbəb olduğunu bildirməkdə, ancaq bu mövzuda hər hansı bir tarix vermir. İslamiyətin Suluya girişiylə ilgili ilk tarixi bəlgə, Jolo adasındakı Jolo şəhərinin bir neçə mil uzağında, qədimdən Sulu sultanlarının tac geydikləri Bud Datoda olan və Tuan Makbalu adında yabançı bir müsəlmana aid olduğu sanılan 1310-cu il tarixli bir məzar daşıdır. Yenə tərsilalar, Tuan Şərif Övliya da deyilən Kərim əl-Məhdum adında sufi bir Ərəb dəvətçisinin 1380-ci ildə Buansaya (bugünkü Jolo) gələrək məhəlli hakimlərin izniylə digər Sulu adalarını gəzib İslamiyəti yaydığını və Simunul adasındakı Tubig-Indangan şəhərində bir məscid tikdirdiyini bildirir.
XV əsrin əvvəllərində Raca Baguinda Əli adında Sumatrali müsəlman bir şahzadə kiçik donanmasıyla Joloya gəlmiş və yerli bir şahzadəylə evlənərək buranı və çevrəsindəki digər adaları idarə etməyə başlamışdır. Onun ölümündən sonra kürəkəni Ərəb dəvətçilərindən Sərif Əbu Bəkir əl-Haşim hakimiyyəti ələ almış və paytaxtı Jolo olan Sulu sultanlığını qurmuşdur (1457). Beləcə siyasi bir güc qazanan İslamiyət qısa müddətdə Sulu arxipelağının digər adalarına da yayılmışdır. Tərsilalar, Mindanao adasının İslamlaşmasını da bir Ərəb ata ilə Johorlu bir Malay şahzadəsinin oğlu olan Şərif Məhəmməd Kabungsuvan adındakı bir dəvətçiyə bağlayırlar.
XVI əsrin əvvəllərində Malay yarımadasından Pulangiyə (bugünkü Cotabato) gələn Kabungsuvan, bölgəyə daha öncə çatmış olan başqa dəvətçilərlə birlikdə datularla (yerli qəbilə rəisləri) iş birliyi bağlayaraq fəthlər, diplomatiya və siyasi evliliklər yoluyla bölgədəki əhalini müsəlmanlaşdırmış, arxasından da Mindanao adasında Maguindanao sultanlığını qurmuşdur (təx. 1515). Eyni əsrin sonlarında, Sulu sultanlığı və Filipinin cənubundakı Tərnatə sultanlığı kimi dövlətlərlə münasibətlərin artması, xanədanlar arasında evlilik bağlarının qurulması və Ərəb, Borneolu, Tərnatəli dəvətçilərin bölgəyə gəlmələriylə İslamiyət gücləndi və XVII əsrin əvvəllərində gedərək artan İspaniyalıların müstəmləkə və xristianlaşdırma fəaliyətlərinə qarşı əsasən Maranao bölgəsində yayıldı.
İslam dini, Şərif Məhəmməd Kabungsuvanın Cotabato bölgəsindəki bəzi fəthləri xaric, Filippin adalarının cənubunda barışçı yolla yayılmışdır. Hətta XVI əsrin ikinci yarısında Filippinə gəlmədən və burada qalıcı bir müstəmləkə idarəsi qurmadan öncə ölkənin tamamı İslamlaşma müddəti içinə girmişdi. Borneolu müsəlman tacirlər şimaldakı Mindoro və Luzon adalarının sahil şəhərlərinə gələrək buralarda yerləşmə mərkəzləri qurmuşdular. 1521-ci ildə İspaniyalıların öncüllük etdiyi ilk avropalılar Filippinə gəlməyə başladıqları sıralarda, Malaka və Borneo ilə sıx ticari münasibətləri olan Luzonun ən önəmli liman bölgəsi Manila, Bruney sultanının qohumları olan Raca Süleyman və əmiləri Raca Matanda ilə Raca Lakandula idarəsində bir müsəlman hakimiyyəti idi; ancaq yerli əhali hələ tamamilə İslamı qəbul etməmişdi. Filippində İspaniya hakimiyyətini quran Miguel Lopez de Legazpi, 1571-ci ildə Raca Süleymanla girişdiyi savaşda müsəlmanları Şimali və Orta Filippin adalarından ataraq İslamiyətin buralarda yayılmasına əngəl oldu. Zamanla ölkənin böyük bir qisminin İspaniyalıların üstün gücü qarşısında daha artıq dayanaa bilməyərək onların hakimiyəti altına girməsi və əhalisnin xristianlaşdırılması üzərinə İslamiyət sadəcə cənubdakı Sulu və Mindanaonun qərb bölgəsində qalmış oldu.
Cənub rayonlarının Avropa müstəmləkəçilərinə qarşı müvəffəqiyyətlə müqavimət göstərməsində əsas faktor xarici kömək idi ki, bu kömək qonşu Malayya-İndoneziya regionunun hakim müsəlman dairələri tərəfindən göstərilirdi. İndoneziya sultanlıqları ilə hərbi-siyasi ittifaqa Filippin və İndoneziya hakim sülalələri arasındakı qohumluq əlaqələri, din birliyi və nəhayət Cənub- Şərgi Asiyanın adalar aləmində dəniz və ticarət inhisarını saxlamaq istəyən indoneziyalıların ticarət maraqları səbəb olurdu.
XVI əsrin sonundan – XIX əsrin II yarısınadək davam etmiş Filippin müsəlmanların ispan müstəmləkəçilərinə qarşı uzunsürən mübarizəsi Filippin tarixinə "Moro müharibələri" kimi daxil olmuşdur. Müsəlmanlarla ispan müstəmləkəçiləri arasında müharibələr hər iki tərəfdən "həqiqi din"in müdafiəsi şüarı ilə aparılırdı. İslam müsəlman xalqlar üçün müstəmləkəçilərə qarşı mü- barizədə ideoloji bayraq rolunu oynayırdı. Avropa işğalçılarına göstərilən müqavimət "kafirlərə" qarşı müharibə forması alırdı.
Hər il cənub-qərb mussonları ilə moro qayıqları Visay adalarına doğru yönəlirdilər. Çox vaxt onlar Luson adası sahillərinə də gəlib çıxırdılar. Bu səfərlər nəticəsində onlar dağıdılmış kilsələrdən qiymətli əşyalar və çoxlu əsir xristianlar aparırdılar. Əsir götürülmüş ispanları pul əvəzində Manilaya qaytarırdılar, xristian filippinliləri isə qula çevrilirdilər. Onlardan hərbi və ticarət gəmilərində avarçəkən kimi istifadə edirdilər. İslamı qəbul edən əsir filippinlilər azad edilirdilər və onların çoxu Filippinin xristian rayonlarına dəniz hü- cumlarının iştirakçıları olurdular.
XVII əsrin əvvəllərinə qədər müsəlmanların mübarizəsi dəniz quldurluğu ilə məhdudlaşırdı. Sultanlıqların hakim dairələri iri hərbi ekspedisiyalar təşkil etməyə cəhd göstərmirdilər. Cənub-Şərqi Asiyaya holland ekspansiyanın başlaması ilə Filippin müsəlmanlarının mübarizəsi yeni yüksəliş mərhələsinə qədəm qoydu. Yaranmış vəziyyət, ispanların güc və diqqətinin cənub rayonlarından yayınması müsəlmanlara aktiv hücum əməliyyalarına keçməyə imkan verdi. Onlar Filippində ispan mövqelərinin zəiflənməsinə, öz ərazilərinin genişlənməsinə və möhkəmlənməsinə ümid edirdilər. Sultanlıqların hakimlərinin hərbi-strateji planlarında ümumi düşmən olan ispanlara qarşı mübarizədə potensial müttəfiq kimi hollandlardan hərbi yardım almaq imkanı nəzərdə tutulurdu. İki cəbhədə hollandlara və müsəlmanlara qarşı – mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalan ispan hökuməti cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müsəlmanlara münasibətdə mürəkkəb hərbi-diplomatik manevrlərə əl atmalı olurdu.
XVIII əsrin 60-cı illərinə qədər Magindanao və Sulu müsəlmanları ispanları Mindanao adasının qərbindən çıxarmaq üçün reydlər təşkil edirdilər, lakin onların bu cəhdləri nəticəsiz qaldı. Buna baxmayaraq, ispanların Mindanaonun daxili rayonlarına irəliləmək və Sulu arxipelaqını ələ keçirmək cəhdləri də baş tutmadı.
XIX əsrin I yarısında ispan müstəmləkə administrasiyası müsəlman ərazilərini işğal etmək üçün kifayət qədər hərbi gücə malik deyildi. 30-cu illərin sonunda Sulu rayonunda ispanların əsas rəqibləri ingilislər və fransızlar idi.
Filippinin cənub rayonlarını öz siyasi təsiri altına salmaq uğrunda böyük dövlətlərin mübarizəsi, ərazi işğallarına cəhd göstərilməsi, İspaniyanın avropalı rəqibləri tərəfindən hərbi-siyasi aksiyalar həyata keçirilməsi təhlükəsi – bütün bu faktorlar ispan müstəmləkəçilərini müsəlman sultanlıqlarına hücumu gücləndirməyə, onların işğalını sürətləndirməyə, müstəmləkələrinə birləşdirməyə vadar edirdi. Sulu arxipelaqının və Mindanaonun müsəlman rayonlarının işğal edilməsi prosesi XIX əsrin ortalarından demək olar ki, Filippində ispan müstəmləkə ağalığının sonuna qədər davam etdi.
1892-ci ildə A. Bonifasionun yaratdığı "Katipunan" gizli cəmiyyəti Filippin xalqlarının antimüstəmləkəçilik mübarizəsində böyük rol oynamışdı. Filippinə qarşı ABŞ-nin, İspaniyanın, həmçinin Yaponiyanın istilaçılıq siyasəti yeritməsi adalardan ibarət olan bu ölkədə coğrafi şərait, xalqların və etnik qrupların çoxluğu və onların vətəndaş həmrəyliyinə nail ola bilməmələri, siyasi, iqtisadi pərakəndəlik və digər amillər mühüm rol oynamışdı. Filippində Avropa dövlətlərinin, xüsusilə İspaniyanın qismən asan müstəmləkəçiliyə nail olmasını etnik qrupların ispanlar tərəfindən asanlıqla ələ alınmasında görürdülər. Filippin ispanlar tərəfindən çox erkən, hələ XVI əsrin axırlarında işğal edilmişdi ki, bu dövrdə arxipelaqın adalarında yaşayan çoxlu qəbilələr və xalqlar müxtəlif iqtisadi və mədəni inkişaf mərhələsində idilər. Dəniz sahilləri boyunca, habelə Luson adası və Visay adalarındakı çayların vadilərində yaşayan xalqlar içərisində artıq inkişaf etmiş feodal münasibətləri hökm sürürdü. Lusonun dağlıq rayonlarında, Mindanao, Palavan adalarında və bir sıra başqa yerlərdə yaşayan qəbilələr və xalqlar hələ də ibtidai-icma quruluşu mərhələsində idilər. İspanların işğalından bir qədər əvvəl arxipelaqın cənub hissəsində və Lusonun sahil rayonlarında islam dini yayılmışdı. Ölkənin qalan hissələrində yerli ibtidai dini ayinlər, o cümlədən totemizim üstün yer tuturdu, amma oldquca maraqlıdır ki, XVI əsrin axırlarından başlanan müstəmləkəçiliyə baxmayaraq XVIII əsrin axırlarında ölkə hələ də bütünlüklə İspaniya taxt-tacının hakimiyyəti altında deyildi. İspaniya hələ Şimali Lusonun dağ rayonlarını və Batan adalarını zəbt edə bilməmişdi. Sulu arxipelaqında və Mindanaonun çox hissəsində müsəlman qəbilə rəhbərləri hökmranlıq edirdilər. Bu qəbilələrin hamısını ispanlar ümumi "moro" adı ilə adlandırırdı. Burada yaşayan müsəlmanlar arasında ənənəvi olaraq çoxarvadlılıq yayılmışdı. İspaniyanın əsasən XVI əsrin axırı və XVII əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmış müstəmləkəçilik rejiminin xarakterik xüsusiyyəti İspaniya istilaçıları tərəfindən torpaq üzərində feodal hüquqlarının mənimsənilməsində özünü daha çox büruzə verirdi. Adaların istilası gedişində yerli feodalların yuxarı təbəqələri əsasən vətənpərvər feodallar məhv edilirdi. Böyük ərazilər və burada yaşayan əhali ilə birlikdə enkomiend ("qəyyumluq") şəklində dini və dünyəvi ispan konkistadorların idarəsinə verilirdi. Enkomiend sistemi XVII əsrin ortalarında ləğv edildi, lakin torpaqların böyük əksəriyyəti ispanlar tərəfindən artıq işğal edilmişdi. Adaları işğal etmək işində ispan müstəmləkəçilərinin əsas alətlərindən biri Filippin əhalisini xristianlaşdırmaq idi. Bu ona görə idi ki, katolik kilsəsi və xüsusilə monax ordenləri ölkənin iqtisadi və siyasi həyatında son dərəcə mühüm rol oynayırdı. Adalarda iri torpaq mülkiyyətçisi monastırlar idi. Kilsə idarəçiliyin əksəriyyətini öz əllərinə almışdı və monaxlar öz mövqelərindən istifadə edərək, Filippin kəndlilərini hədsiz qarətə məruz qoyurdular. İspaniya mütləqiyyəti kilsələr və monastırlara himayəçilik göstərərək, onlara müxtəlif imtiyazlar verir, monastır torpaqlarını vergidən azad edirdi. Çünki, İspaniya hökuməti kilsələrə və monax ordenlərinə öz müstəmləkə ağalığının dayağı kimi baxırdı. Hökumətlə kilsə arasında çoxlu sirlər və yazılmamış qanunlar mövcud idi. İspaniyanın hakim dairələri özlərinin bütün müstəmləkələrində olduğu kimi Filippində də iqtisadi qapalılıq siyasəti aparırdılar. XVI əsrin axırı və XVII əsrin əvvəllərində Manila Şərqi Asiyada tranzit ticarətinin ən böyük mərkəzlərindən idi. İspaniya hökumət orqanları Manila ticarətini o dərəcə məhdudlaşdırmışdılar ki, əslində bu məhdudiyyətlər Manila ticarətini xeyli zəiflətmişdi. Halbu ki, bir vaxt çiçəklənən həmin şəhərin tənəzzülünə səbəb olmuşdu. İldə yalnız bir ticarət gəmisi Maniladan Akapulko (Meksikada) limanına göndərilirdi. Əhali ağır istismar şəraitində olduğuna görə nikbin deyildi. İstilaçıların yaratmış olduğu iqtisadi sistem daxili ticarətin inkişafına mane olurdu. Əyalətlərdə daxili ticarət müstəsna olaraq əyalət qubernatorlarının ixtiyarına verilmişdi. Bu hal təkcə daxili ticarəti məhdudlaşdırmaq deyil, həmçinin misilsiz satqınlıq və rüşvətxorluqla yanaşı qubernatorların ölkədəki zülmkarlığı həddini aşmışdı. Müstəmləkə inzibati orqanlarının aşağı aparatı Filippin aristokratları təbəqəsindən ibarət idi. Onlar torpaq üzərindəki hüquqdan məhrum edilsələr də, adaların zəhmətkeş əhalisinin istismarında iştirak etmək imkanına malik idilər. Bu işdə yerli din xadimləri də fəal rol oynayırdılar. Filippin xalqları isə onların ölkəsinin istila edilməsi ilə heç də razılaşmırdı. Arxipelaqda İspaniya hökmranlığının ilk iki əsrinin tarixi müstəmləkəçilərə qarşı xalq çıxışları ilə yadda qalır. Əvvəllər bu çıxışlar yerli feodalların rəhbərliyi altında keçirdi, lakin yerli yuxarı təbəqələr qismən ləğv olunduqdan, qismən də İspaniya müstəmləkəçilərinə xidmət etməyə keçdikdən sonra, Filippin kəndliləri öz içərisindən rəhbərlər irəli sürməyə başlayır. Kəndli üsyanları gücçatmaz ağır vergilərə, icbari əməyə və kəndlilərin digər şiddətli formalarda istismar edilməsinə qarşı yönəldilmişdi. Bir çox üsyanların əsas məqsədi torpaq uğrunda mübarizə idi. Bir sıra kəndli çıxışları, adalarda ən iri torpaq sahibkarları olan monax ordenlərinə qarşı çevrilmişdi. Xalq çıxışları kortəbii və dağınıq xarakter daşıyırdı. Bu çıxışlar çox vaxt bir-iki əyalət çərçivəsindən kənara çıxmırdı. Əyalət çərçivəsində baş verən üsyanlar ümumfilippin azadlıq hərəkatına çevrilmədiyinə görə məğlub olurdu. Siyasi, iqtisadi və digər mübarizə prosesində ümumxalq birliyinə və vətəndaş həmrəyliyinə malik ola bilməyən xalqın köləliyi, hüquqsuzluğu və məğlubiyyəti labüd idi.
Azadlıq hərəkatı
Filippində azadlıq hərəkatının ilkin formalaşması XIX əsrin əvvəllərinə aiddir. Bu zaman İspaniyada 1808–1812-ci illər inqilabının təsiri altında adalarda ilk islahat tələbləri irəli sürülür, lakin ilk vaxtlar bu tələbləri filippinlilər özləri deyil, filippinli ispanlar və qarışıq nikahdan olanlar irəli sürürdülər. Onlar metropoliyada yaşayan ispanlarla bərabər hüquqa malik olmağa, Filippinin iqtisadiyyatının azad inkişafı üçün şərait yaradılmasına çalışırdılar. Sinfi mahiyyət etibarilə bu hərəkat liberal burjuaziyanın hərəkatı idi, amma hərəkat adaların İspaniyadan ayrılması məsələsini irəli sürmürdü. Yəni iqtisadi tələblər irəli sürülsə də, siyasi tələblər yox idi, amma İspaniyada inqilabın müvəqqəti qələbəsi, İspaniya parlamentinə Filippin nümayəndələrinin göndərilməsinə imkan yaratdı. Bu nümayəndələrin İspaniya parlamentində iştirakı Filippin burjuaziyasına heçnə verməsə də, onun bütün sonrakı çıxışları İspaniya parlamentində Filippin nümayəndəliyinin bərpa edilməsi şüarı altında keçirdi. Eyni zamanda mütərəqqi hal idi ki, bu dövrdə istiqlal mübarizəsi sahəsində cüzi oyanış müşahidə edilirdi. Bu sahədə milli mətbuatın rolu böyük idi. Filippinin varlı siniflərinin dünyagörüşünün təşəkkülündə Filippin mətbuatı da az rol oynamamışdı. Arxipelaqda ilk qəzetin çap olunmasının əsası 1822-ci ildə qoyulmuşdu. Bu mənada, varlı siniflərdən olan gənclərin xaricə göndərilməsinin və 1863-cü ildə demək olar hər bir bələdiyyədə ibtidai məktəblər açılmasının daha böyük əhəmiyyəti olmuşdu. Filippində bütün təhsil sistemi, gənclərdə İspaniyaya itaətkarlıq və katolik dininə sədaqət əhvali-ruhiyyəsi tərbiyə etməyə çalışan kilsənin ciddi nəzarətinə tabe edilmişdi.
Bununla yanaşı XIX əsrin 60-cı illərində ölkədə irqi ayrı-seçkiliyə qarşı geniş hərəkat başlanır. Hərəkat prixodların (xristianların aşağı kilsə təşkilatları və bu təşkilat üzvlərinin yaşadığı məhəllələr – Ş. N) müsadirə edilməsi, yəni bunların yerli ruhanilərə verilməsi uğrunda mübarizə geniş şəkli aldı. XIX əsrin ortalarında Filippindəki 792 prixoddan yalnız 181 prixodda keşişlər ispan monaxları deyil, Filippin ruhaniləri və qarışıq nikahdan olanlar idi. Filippin ruhaniləri prixodları almaq hüququ tələb etdikdə, yalnız öz mənafelərini müdafiə etmirdilər, istər-istəməz onların mübarizəsi monax ordenlərinə qarşı mübarizəyə çevrilirdi. Yerli ruhanilər gəlmə xristianların təsirindən xilas olmaq istəyirdilər, amma Filippində müsadirə uğrunda hərəkat o qədər də uğurlu nəticələr vermədi. Filippin prixodlarının çoxunda əvvəlki kimi yenə də ispan monaxları ağalıq edirdilər. Buna baxmayaraq hər halda bu hərəkat filippinlilərin milli şüurunun oyanmasında böyük rol oynadı. Bu haqda səlnaməçilərin təsvir etdikləri siyasi mənzərədən bir daha məlum olurdu ki, Filippinin zəhmətkeş kütlələri prixodların müsadirə edilməsi uğrunda hərəkat qədər hələ heç bir hərəkata bu qədər yardım göstərməmişdilər.
XIX əsrdə xalq üsyanları
XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Filippində milli oyanış, xalqın özünüdərk prosesi güclənməkdə idi. Ölkədə vətəndaş həmrəyliyinin zəruriliyi nəhayət ki, dərk edilməyə başlanmışdı. Eyni zamanda müsadirə uğrunda hərəkat kəndlilərin çoxlu iğtişaşları və narazılığı ilə əlaqədar deyildi, XIX əsrdə tez-tez baş verən kəndli həyəcanları kəndlilər üzərindəki istismarın güclənməsilə əlaqədar idi. Bu da Filippinin beynəlxalq ticarət dairəsinə cəlb edilməsindən və mülkədarların xaricə ixrac edilən məhsul istehsalını artırmaq səylərindən irəli gəlirdi. Əvvəlki kimi, kəndli hərəkatının əsasını və səbəblərindən birini yenə də torpaq uğrunda mübarizə, həmçinin istər mülkədarlar, istərsə də müstəmləkəçi ağaları tərəfindən kəndlilərin amansız istismarının yumşaldılması tələbi təşkil edirdi. Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdəki xalq üsyanları da kortəbii və 191 qeyri-mütəşəkkil xarakter daşıyır və İspaniya müstəmləkəçiləri tərəfindən asanlıqla yatırıldı. Bununla bərabər, XIX əsrin birinci yarısında baş verən kəndli hərəkatlarında bəzi yeni xüsusiyyətlər də nəzərə çarpırdı. Misal üçün, bir sıra hallarda kəndlilər təkcə İspaniya hökumət orqanlarına və monastırlara qarşı deyil, yerli feodalbürokratik aparata, xalqın istismar edilməsində vasitəçilərə, yuxarı təbəqələrə qarşı da çıxış edirdilər. 1814-cü ildə İlokosoda baş verən üsyan buna misaldır. Bu kimi faktlar Filippin zəhmətkeşləri ilə yerli istismarçı sinif arasındakı ziddiyyətlərin kəskinləşdiyini göstərirdi. Bu dövrdə kəndli hərəkatlarının başqa bir xarakterik cəhəti bunda idi ki, həmin hərəkatlar bəzən dini-təriqətçilik şəkli alırdı (1841–1842-ci illərdə Tayyabasda Apolinario de la Krusın üsyanı, Samar adasında "pulaan" hərəkatı). Təriqətçilik hərəkatının meydana çıxması, kəndliləri ən amansız bir surətdə istismar edən monax ordenlərinə qarşı Filippin xalqının nifrətinin gücləndiyini əks etdirirdi. XIX əsrdə kəndli hərəkatlarının qüvvətlənməsi Filippin inqilabının ən mühüm ilkin şərtlərindən biri oldu. 1892-ci ildən başalanan milli-azadlıq hərəkatı nəticədə 1896–1898-ci illər Filippin Milli Azadlıq inqilabı ilə başa çatdı və Filippin müstəqil respublika elan edildi, lakin Filippinin işğalı uğrunda ABŞ-İspaniya rəqabəti hələ də davam edirdi. 1899-cu ildə ABŞ Filippinə qarşı istilaçılıq siyasətini daha da fəallaşdıraraq Filippin ərazisinə ordu yeritdi və 1898–1901-ci illər Amerika-Filippin müharibəsindən sonra Filippin ABŞ-nin müstəmləkəsinə çevrildi və bu müstəmləkəçilik sistemi xeyli davam etdi. Filippində başlanan milli-azadlıq hərəkatının məğlubiyyətə uğramasında bir neçə səbəblər var idi. Bu səbəb beynəlxalq miqyasda mövcud olan və bir çox xalqlara şamil edilən milli birliyin olmaması səbəbi idi. Digər səbəblərdən biri də beynəlxalq aləmdə Filippin xalqlarının milli tənhalığı, beynəlxalq miqyasda Filippinə qarşı həmrəyliyin zəif olmasında idi. Tarixin bütün mərhələlərində sadalanan amillər əsas amillərdən olmuş bu gün də öz mahiyyətini saxlamaqdadır.
Ədəbiyyat
- Nuruzadə Şubay Cavad oğlu. Asiya və Afrika ölkələrinin yeni tarixi. (XVII əsrin I yarısı və XIX əsrin 70-ci illəri). Sumqayıt, "Azəri" nəşriyyatı, 2017, 440 səhifə
- Abinales, Patricio N.; Amoroso, Donna J. State and Society in the Philippines. Rowman & Littlefield Publishers. 2005. ISBN .
- Columbia University Press. Philippines, The // (6th). . 2001. July 28, 2008 tarixində .
- Barrows, David Prescott. A History of the Philippines . Amer. Bk. Company. 1905.
- Corpuz, O.D. Roots of the Filipino Nation. University of the Philippines Press. 2005. ISBN .
- Elliott, Charles Burke. The Philippines : To the End of the Military Régime (pdf). The Bobbs-Merrill Company. 1916.
- Elliott, Charles Burke. The Philippines: To the End of the Commission Government, a Study in Tropical Democracy (pdf). The Bobbs-Merrill Company. 1917.
- , , redaktorlar 1582–1583. The Philippine Islands, 1493–1803. 5. Historical introduction and additional notes by . Cleveland, Ohio: . 1903.
Explorations by early navigators, descriptions of the islands and their peoples, their history and records of the catholic missions, as related in contemporaneous books and manuscripts, showing the political, economic, commercial and religious conditions of those islands from their earliest relations with European nations to the beginning of the nineteenth century.
Xarici keçidlər
- .
- .
- The United States and its Territories 1870–1925: The Age of Imperialism.
İstinadlar
- C. Adib Majul,. Muslims in the Phüippines, Quezon City, 1973
- N. M. Saleeby, Studies in Moro Histoıy, Law and Religion, Manila, 1905.
- S. K. Tan, The Filipino Müslim Armed Struggle (1900–1972), Manila, 1977.
- T. J. S. George, Reuolt in Mindanao: The Rise of Islam in Philippine Politics, Kuala Lumpur, 1980.
- A. Cabaton, "Les Moros de Soulu et de Mindanao", RMM, IV/1 (1908), s. 21–74.
- Левтонова Ю.О. История Филиппин. М.: Наука, 1979, 295 с, c.115
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Filippin tarixi Filippinin tarixiFilippinErken dovr ve orta esrlerCenub Serqi Asiyada Sakit Okeanin qerbinde yerlesen Filippinin tarixi zeif oyrenilmisdir Ehalinin 90 den coxu yerli xalqlardir Onlardan vissaylar taqalar iloklar morolar luson neqros aetalar yerli xalqlardan hesab olunur Filippinde dindarlarin ekseriyyeti yeni 90 den coxu xristianlardir lakin sonralar yeni ereb istilasindan sonra Filippinde yalniz XIV XV esrlerde islam dini yayilmaga baslamisdi Luson ve Sebu adalarinda o cumleden Sulu arxipelaqinda kicik knyazliqlar yaranmisdi Deniz yollarinin acilmasi yeni cografi kesfler neticesinde avropalilar Cenub Serqi Asiyada isgalciliq yurusune baslayanda Filippin de bu isgala meruz qaldi XVI esrin ikinci yarisinda ispanlar Filippini isgal etdiler Ispan mustemlekecilerinin isgalindan sonra Filippinde milli azadliq herekati formalasmaga ve teskilatlanmaga basladi XVII esrde Filippin xalqlari fasilelerle ispan qesbkarlarina herbi ekspansionistlere ve diger Avropa dovletlerinin erken mustemlekecilerine qarsi silahli mubarize aparmali olmusdur 1639 1649 1650 ci iller 1660 1661 ci iller silahli muqavimet herekati Filippin xalqlarinin milli azadliq herekati tarixinde muhum merheleni teskil edir Bu meqsedle Filippinde 1774 cu ilde ispan mustemlekecilerine qarsi baslanan usyan 85 il davam etmisdir Sulu sultanliginin baragi Filippinin Islamiyetle ilk temasi IX ve X esrlerde Qirmizi denizden Cin denizine qeder uzanan ve esas etibariyle muselmanlarin istifadesinde olan milletlerarasi deniz ticaretine qatilmasiyla baslayir Bu donemde Ereb esilli muselman tacirler inci edviyyat kimi mallari almaq ve Borneodan Kalimantan Cine etdikleri yolculuq sirasinda dincelmek ucun bezi Filipin adalarina ugrayirdilar Tersila ve ya silsile adi verilen Sulu secere qaynaqlari Tuan Mesaika adinda bir Ereb tacirinin Jolo Colo adasina geldiyini ve burada hakim sinife mensub bir ailenin qiziyla evlenerek butlere perestis eden yerli ehalinin Islamiyeti qebul etmelerine sebeb oldugunu bildirmekde ancaq bu movzuda her hansi bir tarix vermir Islamiyetin Suluya girisiyle ilgili ilk tarixi belge Jolo adasindaki Jolo seherinin bir nece mil uzaginda qedimden Sulu sultanlarinin tac geydikleri Bud Datoda olan ve Tuan Makbalu adinda yabanci bir muselmana aid oldugu sanilan 1310 cu il tarixli bir mezar dasidir Yene tersilalar Tuan Serif Ovliya da deyilen Kerim el Mehdum adinda sufi bir Ereb devetcisinin 1380 ci ilde Buansaya bugunku Jolo gelerek mehelli hakimlerin izniyle diger Sulu adalarini gezib Islamiyeti yaydigini ve Simunul adasindaki Tubig Indangan seherinde bir mescid tikdirdiyini bildirir XV esrin evvellerinde Raca Baguinda Eli adinda Sumatrali muselman bir sahzade kicik donanmasiyla Joloya gelmis ve yerli bir sahzadeyle evlenerek burani ve cevresindeki diger adalari idare etmeye baslamisdir Onun olumunden sonra kurekeni Ereb devetcilerinden Serif Ebu Bekir el Hasim hakimiyyeti ele almis ve paytaxti Jolo olan Sulu sultanligini qurmusdur 1457 Belece siyasi bir guc qazanan Islamiyet qisa muddetde Sulu arxipelaginin diger adalarina da yayilmisdir Tersilalar Mindanao adasinin Islamlasmasini da bir Ereb ata ile Johorlu bir Malay sahzadesinin oglu olan Serif Mehemmed Kabungsuvan adindaki bir devetciye baglayirlar XVI esrin evvellerinde Malay yarimadasindan Pulangiye bugunku Cotabato gelen Kabungsuvan bolgeye daha once catmis olan basqa devetcilerle birlikde datularla yerli qebile reisleri is birliyi baglayaraq fethler diplomatiya ve siyasi evlilikler yoluyla bolgedeki ehalini muselmanlasdirmis arxasindan da Mindanao adasinda Maguindanao sultanligini qurmusdur tex 1515 Eyni esrin sonlarinda Sulu sultanligi ve Filipinin cenubundaki Ternate sultanligi kimi dovletlerle munasibetlerin artmasi xanedanlar arasinda evlilik baglarinin qurulmasi ve Ereb Borneolu Ternateli devetcilerin bolgeye gelmeleriyle Islamiyet guclendi ve XVII esrin evvellerinde gederek artan Ispaniyalilarin mustemleke ve xristianlasdirma fealiyetlerine qarsi esasen Maranao bolgesinde yayildi Islam dini Serif Mehemmed Kabungsuvanin Cotabato bolgesindeki bezi fethleri xaric Filippin adalarinin cenubunda barisci yolla yayilmisdir Hetta XVI esrin ikinci yarisinda Filippine gelmeden ve burada qalici bir mustemleke idaresi qurmadan once olkenin tamami Islamlasma muddeti icine girmisdi Borneolu muselman tacirler simaldaki Mindoro ve Luzon adalarinin sahil seherlerine gelerek buralarda yerlesme merkezleri qurmusdular 1521 ci ilde Ispaniyalilarin onculluk etdiyi ilk avropalilar Filippine gelmeye basladiqlari siralarda Malaka ve Borneo ile six ticari munasibetleri olan Luzonun en onemli liman bolgesi Manila Bruney sultaninin qohumlari olan Raca Suleyman ve emileri Raca Matanda ile Raca Lakandula idaresinde bir muselman hakimiyyeti idi ancaq yerli ehali hele tamamile Islami qebul etmemisdi Filippinde Ispaniya hakimiyyetini quran Miguel Lopez de Legazpi 1571 ci ilde Raca Suleymanla girisdiyi savasda muselmanlari Simali ve Orta Filippin adalarindan ataraq Islamiyetin buralarda yayilmasina engel oldu Zamanla olkenin boyuk bir qisminin Ispaniyalilarin ustun gucu qarsisinda daha artiq dayanaa bilmeyerek onlarin hakimiyeti altina girmesi ve ehalisnin xristianlasdirilmasi uzerine Islamiyet sadece cenubdaki Sulu ve Mindanaonun qerb bolgesinde qalmis oldu Cenub rayonlarinin Avropa mustemlekecilerine qarsi muveffeqiyyetle muqavimet gostermesinde esas faktor xarici komek idi ki bu komek qonsu Malayya Indoneziya regionunun hakim muselman daireleri terefinden gosterilirdi Indoneziya sultanliqlari ile herbi siyasi ittifaqa Filippin ve Indoneziya hakim sulaleleri arasindaki qohumluq elaqeleri din birliyi ve nehayet Cenub Sergi Asiyanin adalar aleminde deniz ve ticaret inhisarini saxlamaq isteyen indoneziyalilarin ticaret maraqlari sebeb olurdu XVI esrin sonundan XIX esrin II yarisinadek davam etmis Filippin muselmanlarin ispan mustemlekecilerine qarsi uzunsuren mubarizesi Filippin tarixine Moro muharibeleri kimi daxil olmusdur Muselmanlarla ispan mustemlekecileri arasinda muharibeler her iki terefden heqiqi din in mudafiesi suari ile aparilirdi Islam muselman xalqlar ucun mustemlekecilere qarsi mu barizede ideoloji bayraq rolunu oynayirdi Avropa isgalcilarina gosterilen muqavimet kafirlere qarsi muharibe formasi alirdi Her il cenub qerb mussonlari ile moro qayiqlari Visay adalarina dogru yonelirdiler Cox vaxt onlar Luson adasi sahillerine de gelib cixirdilar Bu seferler neticesinde onlar dagidilmis kilselerden qiymetli esyalar ve coxlu esir xristianlar aparirdilar Esir goturulmus ispanlari pul evezinde Manilaya qaytarirdilar xristian filippinlileri ise qula cevrilirdiler Onlardan herbi ve ticaret gemilerinde avarceken kimi istifade edirdiler Islami qebul eden esir filippinliler azad edilirdiler ve onlarin coxu Filippinin xristian rayonlarina deniz hu cumlarinin istirakcilari olurdular XVII esrin evvellerine qeder muselmanlarin mubarizesi deniz quldurlugu ile mehdudlasirdi Sultanliqlarin hakim daireleri iri herbi ekspedisiyalar teskil etmeye cehd gostermirdiler Cenub Serqi Asiyaya holland ekspansiyanin baslamasi ile Filippin muselmanlarinin mubarizesi yeni yukselis merhelesine qedem qoydu Yaranmis veziyyet ispanlarin guc ve diqqetinin cenub rayonlarindan yayinmasi muselmanlara aktiv hucum emeliyyalarina kecmeye imkan verdi Onlar Filippinde ispan movqelerinin zeiflenmesine oz erazilerinin genislenmesine ve mohkemlenmesine umid edirdiler Sultanliqlarin hakimlerinin herbi strateji planlarinda umumi dusmen olan ispanlara qarsi mubarizede potensial muttefiq kimi hollandlardan herbi yardim almaq imkani nezerde tutulurdu Iki cebhede hollandlara ve muselmanlara qarsi mubarize aparmaq mecburiyyetinde qalan ispan hokumeti cenub serhedlerinin tehlukesizliyini temin etmek ucun muselmanlara munasibetde murekkeb herbi diplomatik manevrlere el atmali olurdu XVIII esrin 60 ci illerine qeder Magindanao ve Sulu muselmanlari ispanlari Mindanao adasinin qerbinden cixarmaq ucun reydler teskil edirdiler lakin onlarin bu cehdleri neticesiz qaldi Buna baxmayaraq ispanlarin Mindanaonun daxili rayonlarina irelilemek ve Sulu arxipelaqini ele kecirmek cehdleri de bas tutmadi XIX esrin I yarisinda ispan mustemleke administrasiyasi muselman erazilerini isgal etmek ucun kifayet qeder herbi guce malik deyildi 30 cu illerin sonunda Sulu rayonunda ispanlarin esas reqibleri ingilisler ve fransizlar idi Filippinin cenub rayonlarini oz siyasi tesiri altina salmaq ugrunda boyuk dovletlerin mubarizesi erazi isgallarina cehd gosterilmesi Ispaniyanin avropali reqibleri terefinden herbi siyasi aksiyalar heyata kecirilmesi tehlukesi butun bu faktorlar ispan mustemlekecilerini muselman sultanliqlarina hucumu guclendirmeye onlarin isgalini suretlendirmeye mustemlekelerine birlesdirmeye vadar edirdi Sulu arxipelaqinin ve Mindanaonun muselman rayonlarinin isgal edilmesi prosesi XIX esrin ortalarindan demek olar ki Filippinde ispan mustemleke agaliginin sonuna qeder davam etdi 1892 ci ilde A Bonifasionun yaratdigi Katipunan gizli cemiyyeti Filippin xalqlarinin antimustemlekecilik mubarizesinde boyuk rol oynamisdi Filippine qarsi ABS nin Ispaniyanin hemcinin Yaponiyanin istilaciliq siyaseti yeritmesi adalardan ibaret olan bu olkede cografi serait xalqlarin ve etnik qruplarin coxlugu ve onlarin vetendas hemreyliyine nail ola bilmemeleri siyasi iqtisadi perakendelik ve diger amiller muhum rol oynamisdi Filippinde Avropa dovletlerinin xususile Ispaniyanin qismen asan mustemlekeciliye nail olmasini etnik qruplarin ispanlar terefinden asanliqla ele alinmasinda gorurduler Filippin ispanlar terefinden cox erken hele XVI esrin axirlarinda isgal edilmisdi ki bu dovrde arxipelaqin adalarinda yasayan coxlu qebileler ve xalqlar muxtelif iqtisadi ve medeni inkisaf merhelesinde idiler Deniz sahilleri boyunca habele Luson adasi ve Visay adalarindaki caylarin vadilerinde yasayan xalqlar icerisinde artiq inkisaf etmis feodal munasibetleri hokm sururdu Lusonun dagliq rayonlarinda Mindanao Palavan adalarinda ve bir sira basqa yerlerde yasayan qebileler ve xalqlar hele de ibtidai icma qurulusu merhelesinde idiler Ispanlarin isgalindan bir qeder evvel arxipelaqin cenub hissesinde ve Lusonun sahil rayonlarinda islam dini yayilmisdi Olkenin qalan hisselerinde yerli ibtidai dini ayinler o cumleden totemizim ustun yer tuturdu amma oldquca maraqlidir ki XVI esrin axirlarindan baslanan mustemlekeciliye baxmayaraq XVIII esrin axirlarinda olke hele de butunlukle Ispaniya taxt tacinin hakimiyyeti altinda deyildi Ispaniya hele Simali Lusonun dag rayonlarini ve Batan adalarini zebt ede bilmemisdi Sulu arxipelaqinda ve Mindanaonun cox hissesinde muselman qebile rehberleri hokmranliq edirdiler Bu qebilelerin hamisini ispanlar umumi moro adi ile adlandirirdi Burada yasayan muselmanlar arasinda enenevi olaraq coxarvadliliq yayilmisdi Ispaniyanin esasen XVI esrin axiri ve XVII esrin evvellerinde tesekkul tapmis mustemlekecilik rejiminin xarakterik xususiyyeti Ispaniya istilacilari terefinden torpaq uzerinde feodal huquqlarinin menimsenilmesinde ozunu daha cox buruze verirdi Adalarin istilasi gedisinde yerli feodallarin yuxari tebeqeleri esasen vetenperver feodallar mehv edilirdi Boyuk eraziler ve burada yasayan ehali ile birlikde enkomiend qeyyumluq seklinde dini ve dunyevi ispan konkistadorlarin idaresine verilirdi Enkomiend sistemi XVII esrin ortalarinda legv edildi lakin torpaqlarin boyuk ekseriyyeti ispanlar terefinden artiq isgal edilmisdi Adalari isgal etmek isinde ispan mustemlekecilerinin esas aletlerinden biri Filippin ehalisini xristianlasdirmaq idi Bu ona gore idi ki katolik kilsesi ve xususile monax ordenleri olkenin iqtisadi ve siyasi heyatinda son derece muhum rol oynayirdi Adalarda iri torpaq mulkiyyetcisi monastirlar idi Kilse idareciliyin ekseriyyetini oz ellerine almisdi ve monaxlar oz movqelerinden istifade ederek Filippin kendlilerini hedsiz qarete meruz qoyurdular Ispaniya mutleqiyyeti kilseler ve monastirlara himayecilik gostererek onlara muxtelif imtiyazlar verir monastir torpaqlarini vergiden azad edirdi Cunki Ispaniya hokumeti kilselere ve monax ordenlerine oz mustemleke agaliginin dayagi kimi baxirdi Hokumetle kilse arasinda coxlu sirler ve yazilmamis qanunlar movcud idi Ispaniyanin hakim daireleri ozlerinin butun mustemlekelerinde oldugu kimi Filippinde de iqtisadi qapaliliq siyaseti aparirdilar XVI esrin axiri ve XVII esrin evvellerinde Manila Serqi Asiyada tranzit ticaretinin en boyuk merkezlerinden idi Ispaniya hokumet orqanlari Manila ticaretini o derece mehdudlasdirmisdilar ki eslinde bu mehdudiyyetler Manila ticaretini xeyli zeifletmisdi Halbu ki bir vaxt ciceklenen hemin seherin tenezzulune sebeb olmusdu Ilde yalniz bir ticaret gemisi Maniladan Akapulko Meksikada limanina gonderilirdi Ehali agir istismar seraitinde olduguna gore nikbin deyildi Istilacilarin yaratmis oldugu iqtisadi sistem daxili ticaretin inkisafina mane olurdu Eyaletlerde daxili ticaret mustesna olaraq eyalet qubernatorlarinin ixtiyarina verilmisdi Bu hal tekce daxili ticareti mehdudlasdirmaq deyil hemcinin misilsiz satqinliq ve rusvetxorluqla yanasi qubernatorlarin olkedeki zulmkarligi heddini asmisdi Mustemleke inzibati orqanlarinin asagi aparati Filippin aristokratlari tebeqesinden ibaret idi Onlar torpaq uzerindeki huquqdan mehrum edilseler de adalarin zehmetkes ehalisinin istismarinda istirak etmek imkanina malik idiler Bu isde yerli din xadimleri de feal rol oynayirdilar Filippin xalqlari ise onlarin olkesinin istila edilmesi ile hec de razilasmirdi Arxipelaqda Ispaniya hokmranliginin ilk iki esrinin tarixi mustemlekecilere qarsi xalq cixislari ile yadda qalir Evveller bu cixislar yerli feodallarin rehberliyi altinda kecirdi lakin yerli yuxari tebeqeler qismen legv olunduqdan qismen de Ispaniya mustemlekecilerine xidmet etmeye kecdikden sonra Filippin kendlileri oz icerisinden rehberler ireli surmeye baslayir Kendli usyanlari guccatmaz agir vergilere icbari emeye ve kendlilerin diger siddetli formalarda istismar edilmesine qarsi yoneldilmisdi Bir cox usyanlarin esas meqsedi torpaq ugrunda mubarize idi Bir sira kendli cixislari adalarda en iri torpaq sahibkarlari olan monax ordenlerine qarsi cevrilmisdi Xalq cixislari kortebii ve daginiq xarakter dasiyirdi Bu cixislar cox vaxt bir iki eyalet cercivesinden kenara cixmirdi Eyalet cercivesinde bas veren usyanlar umumfilippin azadliq herekatina cevrilmediyine gore meglub olurdu Siyasi iqtisadi ve diger mubarize prosesinde umumxalq birliyine ve vetendas hemreyliyine malik ola bilmeyen xalqin koleliyi huquqsuzlugu ve meglubiyyeti labud idi Azadliq herekatiFilippinde azadliq herekatinin ilkin formalasmasi XIX esrin evvellerine aiddir Bu zaman Ispaniyada 1808 1812 ci iller inqilabinin tesiri altinda adalarda ilk islahat telebleri ireli surulur lakin ilk vaxtlar bu telebleri filippinliler ozleri deyil filippinli ispanlar ve qarisiq nikahdan olanlar ireli sururduler Onlar metropoliyada yasayan ispanlarla beraber huquqa malik olmaga Filippinin iqtisadiyyatinin azad inkisafi ucun serait yaradilmasina calisirdilar Sinfi mahiyyet etibarile bu herekat liberal burjuaziyanin herekati idi amma herekat adalarin Ispaniyadan ayrilmasi meselesini ireli surmurdu Yeni iqtisadi telebler ireli surulse de siyasi telebler yox idi amma Ispaniyada inqilabin muveqqeti qelebesi Ispaniya parlamentine Filippin numayendelerinin gonderilmesine imkan yaratdi Bu numayendelerin Ispaniya parlamentinde istiraki Filippin burjuaziyasina hecne vermese de onun butun sonraki cixislari Ispaniya parlamentinde Filippin numayendeliyinin berpa edilmesi suari altinda kecirdi Eyni zamanda mutereqqi hal idi ki bu dovrde istiqlal mubarizesi sahesinde cuzi oyanis musahide edilirdi Bu sahede milli metbuatin rolu boyuk idi Filippinin varli siniflerinin dunyagorusunun tesekkulunde Filippin metbuati da az rol oynamamisdi Arxipelaqda ilk qezetin cap olunmasinin esasi 1822 ci ilde qoyulmusdu Bu menada varli siniflerden olan genclerin xarice gonderilmesinin ve 1863 cu ilde demek olar her bir belediyyede ibtidai mektebler acilmasinin daha boyuk ehemiyyeti olmusdu Filippinde butun tehsil sistemi genclerde Ispaniyaya itaetkarliq ve katolik dinine sedaqet ehvali ruhiyyesi terbiye etmeye calisan kilsenin ciddi nezaretine tabe edilmisdi Bununla yanasi XIX esrin 60 ci illerinde olkede irqi ayri seckiliye qarsi genis herekat baslanir Herekat prixodlarin xristianlarin asagi kilse teskilatlari ve bu teskilat uzvlerinin yasadigi mehelleler S N musadire edilmesi yeni bunlarin yerli ruhanilere verilmesi ugrunda mubarize genis sekli aldi XIX esrin ortalarinda Filippindeki 792 prixoddan yalniz 181 prixodda kesisler ispan monaxlari deyil Filippin ruhanileri ve qarisiq nikahdan olanlar idi Filippin ruhanileri prixodlari almaq huququ teleb etdikde yalniz oz menafelerini mudafie etmirdiler ister istemez onlarin mubarizesi monax ordenlerine qarsi mubarizeye cevrilirdi Yerli ruhaniler gelme xristianlarin tesirinden xilas olmaq isteyirdiler amma Filippinde musadire ugrunda herekat o qeder de ugurlu neticeler vermedi Filippin prixodlarinin coxunda evvelki kimi yene de ispan monaxlari agaliq edirdiler Buna baxmayaraq her halda bu herekat filippinlilerin milli suurunun oyanmasinda boyuk rol oynadi Bu haqda selnamecilerin tesvir etdikleri siyasi menzereden bir daha melum olurdu ki Filippinin zehmetkes kutleleri prixodlarin musadire edilmesi ugrunda herekat qeder hele hec bir herekata bu qeder yardim gostermemisdiler XIX esrde xalq usyanlariManila seheri 1899 cu ilde XIX esrin evvellerinden etibaren Filippinde milli oyanis xalqin ozunuderk prosesi guclenmekde idi Olkede vetendas hemreyliyinin zeruriliyi nehayet ki derk edilmeye baslanmisdi Eyni zamanda musadire ugrunda herekat kendlilerin coxlu igtisaslari ve naraziligi ile elaqedar deyildi XIX esrde tez tez bas veren kendli heyecanlari kendliler uzerindeki istismarin guclenmesile elaqedar idi Bu da Filippinin beynelxalq ticaret dairesine celb edilmesinden ve mulkedarlarin xarice ixrac edilen mehsul istehsalini artirmaq seylerinden ireli gelirdi Evvelki kimi kendli herekatinin esasini ve sebeblerinden birini yene de torpaq ugrunda mubarize hemcinin ister mulkedarlar isterse de mustemlekeci agalari terefinden kendlilerin amansiz istismarinin yumsaldilmasi telebi teskil edirdi Evveller oldugu kimi XIX esrdeki xalq usyanlari da kortebii ve 191 qeyri mutesekkil xarakter dasiyir ve Ispaniya mustemlekecileri terefinden asanliqla yatirildi Bununla beraber XIX esrin birinci yarisinda bas veren kendli herekatlarinda bezi yeni xususiyyetler de nezere carpirdi Misal ucun bir sira hallarda kendliler tekce Ispaniya hokumet orqanlarina ve monastirlara qarsi deyil yerli feodalburokratik aparata xalqin istismar edilmesinde vasitecilere yuxari tebeqelere qarsi da cixis edirdiler 1814 cu ilde Ilokosoda bas veren usyan buna misaldir Bu kimi faktlar Filippin zehmetkesleri ile yerli istismarci sinif arasindaki ziddiyyetlerin keskinlesdiyini gosterirdi Bu dovrde kendli herekatlarinin basqa bir xarakterik ceheti bunda idi ki hemin herekatlar bezen dini teriqetcilik sekli alirdi 1841 1842 ci illerde Tayyabasda Apolinario de la Krusin usyani Samar adasinda pulaan herekati Teriqetcilik herekatinin meydana cixmasi kendlileri en amansiz bir suretde istismar eden monax ordenlerine qarsi Filippin xalqinin nifretinin guclendiyini eks etdirirdi XIX esrde kendli herekatlarinin quvvetlenmesi Filippin inqilabinin en muhum ilkin sertlerinden biri oldu 1892 ci ilden basalanan milli azadliq herekati neticede 1896 1898 ci iller Filippin Milli Azadliq inqilabi ile basa catdi ve Filippin musteqil respublika elan edildi lakin Filippinin isgali ugrunda ABS Ispaniya reqabeti hele de davam edirdi 1899 cu ilde ABS Filippine qarsi istilaciliq siyasetini daha da feallasdiraraq Filippin erazisine ordu yeritdi ve 1898 1901 ci iller Amerika Filippin muharibesinden sonra Filippin ABS nin mustemlekesine cevrildi ve bu mustemlekecilik sistemi xeyli davam etdi Filippinde baslanan milli azadliq herekatinin meglubiyyete ugramasinda bir nece sebebler var idi Bu sebeb beynelxalq miqyasda movcud olan ve bir cox xalqlara samil edilen milli birliyin olmamasi sebebi idi Diger sebeblerden biri de beynelxalq alemde Filippin xalqlarinin milli tenhaligi beynelxalq miqyasda Filippine qarsi hemreyliyin zeif olmasinda idi Tarixin butun merhelelerinde sadalanan amiller esas amillerden olmus bu gun de oz mahiyyetini saxlamaqdadir EdebiyyatNuruzade Subay Cavad oglu Asiya ve Afrika olkelerinin yeni tarixi XVII esrin I yarisi ve XIX esrin 70 ci illeri Sumqayit Azeri nesriyyati 2017 440 sehife Abinales Patricio N Amoroso Donna J State and Society in the Philippines Rowman amp Littlefield Publishers 2005 ISBN 978 0 7425 6872 3 Columbia University Press Philippines The 6th 2001 July 28 2008 tarixinde Barrows David Prescott A History of the Philippines Amer Bk Company 1905 Corpuz O D Roots of the Filipino Nation University of the Philippines Press 2005 ISBN 971 542 461 9 Elliott Charles Burke The Philippines To the End of the Military Regime pdf The Bobbs Merrill Company 1916 Elliott Charles Burke The Philippines To the End of the Commission Government a Study in Tropical Democracy pdf The Bobbs Merrill Company 1917 redaktorlar 1582 1583 The Philippine Islands 1493 1803 5 Historical introduction and additional notes by Cleveland Ohio 1903 Explorations by early navigators descriptions of the islands and their peoples their history and records of the catholic missions as related in contemporaneous books and manuscripts showing the political economic commercial and religious conditions of those islands from their earliest relations with European nations to the beginning of the nineteenth century Xarici kecidlerVikianbarda Filippin tarixi ile elaqeli mediafayllar var The United States and its Territories 1870 1925 The Age of Imperialism IstinadlarC Adib Majul Muslims in the Phuippines Quezon City 1973 N M Saleeby Studies in Moro Histoiy Law and Religion Manila 1905 S K Tan The Filipino Muslim Armed Struggle 1900 1972 Manila 1977 T J S George Reuolt in Mindanao The Rise of Islam in Philippine Politics Kuala Lumpur 1980 A Cabaton Les Moros de Soulu et de Mindanao RMM IV 1 1908 s 21 74 Levtonova Yu O Istoriya Filippin M Nauka 1979 295 s c 115