Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə . |
Fazil Dərbəndi (1785-1870)— islam alimi, teoloq
| FAZİL DƏRBƏNDİ | |
|---|---|
| Axund Molla ağa ibn Abid ibn Ramazan Əli ibn Zahid | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Dərbənd |
| Vəfat tarixi | |
Həyatı
Fazil Dərbəndi təqribən 1785-ci ildə Dərbənd şəhərində anadan olmuşdur. Mənbələrdə bu böyük şəxsiyyət Dərbəndi, Şirvani, Tehrani və Hairi nəsəbləri ilə xatırlanır.
Qədim Azərbaycan şəhəri Dərbəndin yetirməsi olan Fazil Dərbəndi 19-cu əsrin ən məşhur ruhani alimlərindən və qələm sahiblərindən sayılırdı. Fazil Dərbəndinin əsl adı Axund Molla ağa ibn Abid ibn Ramazan Əli ibn Zahiddir. Yüksək elmi dərəcəsinə görə ona "Fazil Dərbəndi" (yəni Dərbəndli fəzilət sahibi) ləqəbi verilmişdi. Tarixdə bir neçə məşhur ruhani alimə ehtiram məqsədilə "Fazil" ləqəbi ilə müraciət edilmişdir. Məsələn, Fazil İrəvani, Fazil Miqdad, Fazil Bəstami, Fazil Şərabiyani və b.
Onun "Şirvani" adlandırılmasının səbəbi isə Dərbəndin vaxtilə Şirvan vilayətinə aid edilməsi ilə bağlıdır. Fazil Dərbəndi uzun müddət Tehranda və Kərbəlada (Kərbəla şəhərinin başqa adı Hairdir) yaşayıb-yaratdığı üçün, ona "Tehrani" və "Hairi" nəsəbləri də verilmişdir.
Fazil Dərbəndi məşhur müctəhidlər Şeyx Məhəmmədhəsən İsfahani Nəcəfi və Şeyx Mürtəza Ənsari ilə müasir olmuş, Kərbəlada Şərifu'l-uləma Mazandaranidən dərs almışdır. "Şərifu'l-uləma" ləqəbli Molla Məhəmmədşərif ibn Molla Həsənəli Amuli bütün İslam elmlərinin, xüsusilə, usuli-fiqhin mahir bilicisi hesab edilirdi. Onun Kərbəladakı dərslərində 1000 nəfərdən artıq tələbə iştirak edirdi. Şərifu'l-uləma Mazandaraninin tələbələri arasında Şeyx Mürtəza Ənsari, Səidu'l-uləma Barfuruşi, "Sahibi-Zəvabit" Seyyid İbrahim Qəzvini, Molla İsmail Yəzdi kimi elm nəhənglərinin adlarını çəkmək olar. Şərifu'l-uləma hicri 1245-ci (miladi 1829-30) ildə Kərbəlada taun epidemiyası zamanı vəfat etmiş və İmam Hüseyn məqbərəsinin cənub tərəfində torpağa tapşırılmışdır.
Fazil Dərbəndi belə qüdrətli alimdən şəriət elmlərinin incəliklərini kamil şəkildə mənimsəmiş, müəllimin bütün qeyd və nəzəriyyələrini diqqətlə incələmiş və öz fikir süzgəcindən keçirmişdir. Hələ gənclik illərindən Fazil Dərbəndi şəriət hökmlərinin əsaslandırılmasında diqqətcilliyi ilə seçilir, ictihadi məsələlərə dərin və əhatəli nəzər salmağa çalışırdı. Tarixi məlumatlarda xəbər verilir ki, Fazil Dərbəndi bəzən öz ustadı Şərifu'l-uləmanın irəli sürdüyü fiqhi nəzəriyyələrə tənqidi yanaşaraq deyirdi ki, filan məsələyə qarşı azı 40-50 etiraz (işkal) irəli sürə bilərəm. Şərifu'l-uləma isə cavabında deyirdi: "Əgər bircə tutarlı etiraz söyləsən, bəsdir, ikincisinə ehtiyac yoxdur".
Bəzi məlumatlara görə, Fazil Dərbəndi Nəcəfdə Şeyx Cəfər Kaşifu'l-Qitanın oğlu Şeyx Əlidən də dərs almışdır.
Fazil Dərbəndini "yüksək dərəcəli, diqqətli alim, əqidəli fəqih, rical elmini yaxşı bilən, mübahisədə mahir, araşdırıcı" və s. epitetlərlə tərif etmişlər. Müasirlərinin yazdığına görə, o, fəsahət və bəlağətdə tayı-bərabəri olmayan, ərəb dilinə agahlıqda bənzərsiz alim idi. Rical (hədis ravilərinin şəxsiyyəti) elmində onun nəzəriyyələri alimlərin müraciət və etimad mənbəyi sayılırdı.
Fazil Dərbəndi özü də öz elmi səviyyəsindən xəbərdar idi və dini biliklərinin dərin olduğunu gizlətmirdi. Elmi mübahisələr aparmaq həvəsi onu tez-tez zəmanəsinin güclü alimləri ilə qarşı-qarşıya gətirirdi. Deyilənlərə görə, məşhur Şeyx Məhəmmədhəsən İsfahani Nəcəfi məclislərin birində 30 illik zəhmətinin bəhrəsi olan "Cəvahiru'l-kəlam" kitabı ilə fəxr edəndə Fazil Dərbəndi ona belə cavab vermişdi: "Bizim xəzinələrimizdə sizin cəvahiratdan çox var" (Fazil Dərbəndi burada özünün "Xəzainu'l-ehkam" və Şeyx Məhəməmmədhəsənin "Cəvahiru'l-kəlam" kitablarına işarə etmişdir).
Fazil Dərbəndi İslam elmlərinin müxtəlif sahələrində öz qələmini məharətlə sınamışdır. Onun yazdığı əsərlər fiqh, usuli-fiqh, tarix, əqaid, rical, astronomiya, əl-kimya və s. elmləri əhatə edir. Fazil Dərbəndini ən çox məşhurlaşdıran əsər – "Əsraru'ş-şəhadət" kitabıdır. İmam Hüseynin şəhadətini təsirli dillə, parlaq boyalarla əks etdirən bu əsər ərəb dilində yazılmışdır. Kitab müqəddimə, 11 məclis və xatimədən (sonluqdan) ibarətdir. Müqəddimə şəhadətin mənasından və üstünlüyündən və imamların öz iradələri ilə şahidliyə niyə razı olduqlarından bəhs edir. 11 məclisdən ibarət əsas hissədə İmam Hüseynin Mədinədən çıxmasından başlayaraq, əsirlər karvanına olunan zülmlərə qədər hadisələr əhatə olunur. Xatimə bölümündə isə Peyğəmbərlər və imamların qatillərinin, o cümlədən, Kərbəla cinayətkarlarının cəzasından, böyük günahlardan və s. mövzulardan söhbət açılır. Kitab boyunca yeri gəldikcə, Quran ayələrinə və hədislərə istinad olunur. "Əsraru'ş-şəhadət" – bu mövzuda qələmə alınmış ən əhatəli mənbələrdən sayılır.
Bəzi mənbələrdə bu kitabın adı həm də "İksiru'l-ibadat fi əsrari'ş-şəhadat" kimi xatırlanır. Kitab hicri 1272-ci (miladi 1856) ildə yazılmış, 1284-cü (miladi 1867-68) ildən başlayaraq dəfələrlə çap olunmuşdur.
"Əsraru'ş-şəhadət" kitabı Mirzə Məhəmmədhüseyn ibn Əliəkbər Şəriətmədar tərəfindən fars dilinə tərcümə edilmiş və "Ənvaru's-səadət" adı ilə hicri 1311-ci (miladi 1893-94) ildə Təbrizdə çap olunmuşdur.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Fazil Dərbəndi özü "Əsraru'ş-şəhadət" kitabını ixtisarla fars dilinə tərcümə edərək, "Səadati-Nasiriyyə" adlandırmışdır. Kitab İran şahı Nasirəddin şah Qacara ithaf edildiyi üçün belə adlanırdı. 13 babdan ibarət olan kitab hicri 1278-ci (miladi 1861-62) ildə qələmə alınmış və 1292-ci (1875) ildə Tehranda çap olunmuşdur.
Fazil Dərbəndi Əhli-beytin sədaqətli aşiqlərindən idi. Xüsusilə, İmam Hüseynə (ə) böyük məhəbbəti vardı. Elə yazdığı kitabların bir neçəsinin mövzusu da bunu göstərir. Fazil Dərbəndi məhərrəmlik mövsümündə təziyə məclisləri təşkil edər, aşura müsibətlərinin xatirəsini yaddaşlarda canlandırar, atəşin moizələri ilə ürəklərdə hüzn və kədər qığılcımları yaradardı. Hətta aşura günlərində başdan əmmaməsini açar, yaxasını cırar, təziyə karvanının önündə başına torpaq tökərək addımlayardı. Elə "Əsraru'ş-şəhadət" kitabındakı bəzi zəif rəvayətləri də onun İmam Hüseynə (ə) olan sonsuz sevgisi ilə əlaqələndirmişlər. Mərhum hədis ustadı Şeyx Hüseyn Nuri "Lu'lu və mərcan" kitabında, Şəhid Mürtəza Mütəhhəri "Həmaseyi-Hüseyniyyə" əsərində bu kitabdakı bir çox rəvayətlərin qeyri-mötəbərliyinə işarə vurmuş və onu tənqid etmişlər.
Müasirləri Fazil Dərbəndinin bəzi kəramətlərini nəql etmişlər ki, bu kəramətlərin çoxusu onun İmam Hüseyn (ə) əzadarlığında göstərdiyi səylərlə bağlıdır. Əliəkbər Mehdipurun "Əcsami-cavidan" ("Diri meyitlər") kitabında bu kəramətlərdən biri təsvir edilir:
"Məlumdur ki, Fazil Dərbəndi Təbrizin Cümə məscidində, Məscidi-Ya Əli şəbistanında məhərrəmliyin ilk 10 günündə minbərə qalxıb moizə söyləyər, on minlərlə adam ona qulaq asardı. Həmçinin, onu dinləmək üçün Təbrizin Siqqətu'l-İslam, Xalaoğlu, Ağa Mirzə Sadiq ağa məscidləri və Talibiyyə mədrəsəsinin həyəti dolu olardı.
Bir dəfə məhərrəm ayının 9-da Fazil Dərbəndi camaata elan edir: "Sabah Həzrəti Əbu'lfəzl Abbasın rövzəsini oxumaq istəyirəm. Hər kimin evində əlacsız xəstə varsa, sabah bura gətirsin ki, Bəni-Haşimin məhparəsindən şəfa alsın".
Ertəsi gün ayaq üstə gəzən xəstələrdən əlavə, 27 nəfər əlacsız mərizi məscidə gətirir və bir guşədə yerləşdirirlər (Bu xəstələrin bir çoxu müalicə üçün həkimlərə müraciət etsələr də, rədd cavabı almışdılar).
Mərhum Dərbəndi minbərə qalxmazdan əvvəl xəstələrə baş çəkir və onlara belə deyir: "Bir neçə dəqiqə də səbir edin, inşallah, hamınız öz ayaqlarınızla buradan evinizə qayıdacaqsınız".
Sonra minbərə qalxıb, Kərbəla bayraqdarının fəziləti haqqında gözəl bir nitq söyləyir, Bəni-Haşim məhparəsinin ruhuna xitab edərək deyir: "Mən Sizin kəramət və səxavətinizə arxayın olub, bu adamlara söz vermişəm. Sizin səxavət və kəramətiniz buna yol verməz ki, dərgahınızın nökəri bu qədər adamın qabağında xar olsun".
Fazil Dərbəndi bundan sonra çox yanıqlı bir rövzə oxuyur. Həzrəti Əbu'lfəzlin bərəkətindən xəstələrin hamısı məsciddən sağalmış halda çıxıb evlərinə gedirlər.
Biblioqrafik mənbələrdə Fazil Dərbəndinin qələmindən çıxmış bir neçə kitab haqqında məlumat verilmişdir. Aşağıda onlardan bəzilərinin adını qeyd edirik:
- "Cəvahiru'l-iyqan" – fars dilində yazılmış bu kitabda İmam Hüseyn (ə) müsibəti təsvir olunub. Kitab hicri 1285-ci (miladi 1868) ildə Təbrizdə çap olunub.
- "Xəzainu'l-ehkam" – Seyyid Bəhru'l-ulumun "Əd-Durrətu'l-mənzumə" adlı əsərinin şərhindən ibarətdir.
- "Xəzainu'l-usul" – iki cildlik kitabın birinci cildi usuli-fiqh, ikinci cildi isə əqaid, dirayə, rical və s. elmlər sahəsindəki bilikləri əhatə edir. Hicri 1267-ci (miladi 1851) ildə Tehranda çap olunmuşdur.
- "Risaleyi-əməliyyə" – fars dilində yazılmış bu kitab təqlid, təharət və namaz bəhslərini əhatə edir.
- "Əl-Qəvamis fi ilmi'r-rical" – hədis və rical terminlərinin şərhi barədə yazılmış bu kitab 10 fəsildən ibarətdir. Hədis rəvayətçiləri (ravilər) 15 təbəqə üzrə qruplaşdırılmışdır. Oxşar istilahlar arasındakı fərqlər də kitabda təfsilatı ilə qeyd olunmuşdur. Biblioqrayik mənbələrdə bu kitab öz mövzusunda ən dəyərli əsərlərdən biri kimi xarakterizə edilir. Zənnimizcə, Molla ağa Dərbəndiyə aid edilən "Qəvamisu'l-qəvaid", "Qəvamisu's-sənaə fi fusuli'l-əxbar" və s. kitablar da haqqında danışılan əsərlə eynidir.
- Hucciyyətu'l-usuli'l-musəbbitə bi-əqsamiha" – usuli-fiqhin mübahisəli mövzularından birinə həsr olunmuş bu əsərdə Fazil Dərbəndi öz mövqeyini tutarlı sübutlarla müdafiə etmişdir. Həmin dövrün bəzi məşhur müctəhidləri (məsələn, Hacı Mirzə Mahmud Şeyxülislam Təbrizi) tərəfindən əsərə rəddiyyələr və etirazlar yazılmışdır.
- "Əl-Cövhərə" və ya "Cövhəru's-sənaə" – astronomik cihazlardan olan üstürlabın (astrolyabiya) iş prinsipi haqqındadır. Fazil Dərbəndi bu kitabı hicri 1273-cü (miladi 1857) ildə öz şagirdi Seyyid Mirzə Məhəmməd Rəzi xan Musəvi Hindi (ləqəbi Mirzə Əlicah Bəhadur xan) üçün qələmə almışdır. Kitab müqəddimə, 25 bab və xatimədən ibarətdir. Hicri 1280-cı (miladi 1863-64) ildə Hindistanın Lakhnau şəhərində çap olunmuş kitabın sonunda müəllifin həmin tələbəsinə ictihad icazəsi də dərc edilmişdir. Məşhur biblioqraf-alim Ağa Büzürg Tehrani "Əz-Zəriə" kitabında (cild 5, səh. 291) bu əsəri "öz mövzusunda misli-bərabəri olmayan" kitab kimi təsvir etmişdir.
Bunlardan əlavə, Fazil Dərbəndinin usuli-fiqh mövzusunda "Ənavinu'l-ədillə", İslam əqaidi mövzusunda "Əl-Fənnu'l-əəla fi'l-itiqadat" əsərlərinin, habelə, "Fənnu't-təmrinat", "Risalə dər iksir" və s. kitablarının olduğu məlumdur.
Fazil Dərbəndi hədis və rəvayətlərə hədsiz ehtiramla yanaşır, məsumların dilindən söylənilən kəlamlara sonsuz sayğı göstərirdi. Müasirlərinin xatirələrində qeyd edilir ki, o, Şeyxu't-taifə Tusinin "Təhzibu'l-ehkam" kitabını və sair hədis məcmuələrini hər dəfə əlinə götürəndə öpüb ehtiramla başı üstünə qaldırır və deyirdi: "Hədis kitabları da Qurani-məcid qədər möhtərəmdir".
Fazil Dərbəndi Kərbəla və Tehran şəhərlərində dərs demiş, bir neçə görkəmli ruhani alimin yetişməsində xidmət göstərmişdir. Onun şagirdlərindən aşağıdakıların adları tarix kitablarında qeyd olunmuşdur:
- Mirzə Həbib ibn Məhəmməd Haşim Xorasani (hicri 1266-1327).
- Mirzə Nəsrullah Farsi Şirazi Sənabadi (vəf. hicri 1290).
- Ayətullah Mir Axur oğlu (vəf. hicri 1328).
- Seyyid Mirzə Məhəmməd Rəzi xan Musəvi Hindi (Mirzə Əricah Bahadur xan).
- Mirzə Məhəmməd Tənkabuni (vəf. hicri 1302), "Qısəsu'l-uləma" kitabının müəllifi və b.
Qeyd edək ki, bəzi mənbələrdə Fazil Dərbəndinin xasiyyətinin ağır olduğu, bəzən öz şagirdləri ilə münasibətdə kobudluğa yol verdiyi də yazılır. Həmin mənbələrdə məlumat verilir ki, məhz bu səbəbdən onun dərsləri tez-tez pozulur və tələbələri dağılıb gedirdi.
Fazil Dərbəndi ömrü boyu İslam maarifinin təbliği, cəfəri məzhəbinin güclənməsi naminə çalışır, İslam dinini zəiflətməyə xidmət edən təxribatçı hərəkat və cərəyanlarla mübarizə aparırdı. Babilər Kərbəlada öz zərərli fikirlərini yayarkən, Fazil Dərbəndi cəsarətlə onlara etiraz edir. Nəticədə, babilər Fazilin evinə basqın edərək, onu öldürməyə çalışırlar. Şücaətli alim özünü müdafiə edərkən sifəti əzilib yaralanır. Ömrünün sonuna kimi bu yaranın yeri onun sifətində qalıbmış.
Bu hadisədən sonra Fazil Dərbəndi Kərbəlada qalmağın öz həyatı üçün təhlükəli olduğunu görərək, Tehrana köçür, Nasirəddin şah Qacarın himayəsi altında yaşayıb-yaratmağa başlayır.
Fazil Dərbəndi Tehrana daxil olarkən camaat tərəfindən böyük hörmət və məhəbbətlə qarşılanır. Hətta Nasirəddin şah şəxsən onun görüşünə gəlir. Fazil Dərbəndi şahla görüşündə də özünəməxsus cəsarət və qorxmazlığını nümayiş etdirir, həqiqətləri aşkar etmək yolunda heç nədən çəkinmədiyini göstərir. Şah uzun bığ saxladığına görə, Fazil Dərbəndi ona etirazını bildirir və bığlarını qısaltmağı məsləhət görür (İslam əxlaqına görə, bığları qısa saxlamaq məsləhətdir). Nasirəddin şah Fazil Dərbəndinin nüfuzunu nəzərə alaraq, onun tənqidi qeydi ilə razılaşmalı olur, elə həmin məclisdə bığlarını bir az kəsdirib qısaldır. Bu hadisə Fazil Dərbəndinin nə qədər nüfuz və təsir gücünə malik olduğunu açıq-aşkar sübuta yetirir (Seyyid Mustafa Hüseyni Dəşti – "Məarif və məariyf", cild 5, səh. 373-374).
Bu böyük ruhani alim hicri 1285, yaxud 1286-cı (miladi 1868-70-ci illər arası) ildə Tehran şəhərində vəfat etmiş, vəsiyyətinə əsasən Kərbəlada dəfn olunacağı vaxta kimi əmanət olaraq cəsədi Tehranda torpağa basdırılmışdır. Bircə qızından savayı övladı qalmamışdır.
Fazil Dərbəndinin vəfatından 6 ay sonra vəsiyyətinə uyğun olaraq nəşinin Kərbəlaya aparılması üçün qəbri açıldıqda şahidlərin gözü qarşısında maraqlı bir mənzərə canlanır: Fazil Dərbəndinin cəsədi qətiyyən çürüməmişdi. Ağa Büzürg Tehrani "Nuqəbau'l-bəşər" kitabında bu hadisəni belə təsvir edir:
"Etibarlı bir şəxs Tehranda yaşayan Əllamə Seyyid Hüseyn Qumminin dilindən mənim üçün nəql edib: Axund Molla ağa Dərbəndinin vəfatından 6 ay sonra cəsədini Tehrandan müqəddəs Kərbəlaya aparmış Azərbaycanlı zəvvarlar dəstəsi mənə danışmışdı ki, cəsədi əmanət olaraq qoyulmuş yerdən çıxaranda onun tər-təzə və çürüməmiş halda olduğunu görmüşdülər, sanki mərhum indicə hamamdan çıxmışdı" (Əliəkbər Mehdipur – "Əcsami-cavidan", səh. 235-236).
Fazil Dərbəndinin cəsədi Kərbəlada İmam Hüseynin (ə) məqbərəsinin kiçik həyətində, "Sahibi-Riyaz" ləqəbli Seyyid Əli Təbatəbainin oğlu Seyyid Məhəmməd Mehdinin məzarının yanında dəfn olunmuşdur.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu adin diger istifade formalari ucun bax Derbendi Fazil Derbendi 1785 1870 islam alimi teoloqFAZIL DERBENDIAxund Molla aga ibn Abid ibn Ramazan Eli ibn ZahidDogum tarixi 1785Dogum yeri DerbendVefat tarixi 1870HeyatiFazil Derbendi teqriben 1785 ci ilde Derbend seherinde anadan olmusdur Menbelerde bu boyuk sexsiyyet Derbendi Sirvani Tehrani ve Hairi nesebleri ile xatirlanir Qedim Azerbaycan seheri Derbendin yetirmesi olan Fazil Derbendi 19 cu esrin en meshur ruhani alimlerinden ve qelem sahiblerinden sayilirdi Fazil Derbendinin esl adi Axund Molla aga ibn Abid ibn Ramazan Eli ibn Zahiddir Yuksek elmi derecesine gore ona Fazil Derbendi yeni Derbendli fezilet sahibi leqebi verilmisdi Tarixde bir nece meshur ruhani alime ehtiram meqsedile Fazil leqebi ile muraciet edilmisdir Meselen Fazil Irevani Fazil Miqdad Fazil Bestami Fazil Serabiyani ve b Onun Sirvani adlandirilmasinin sebebi ise Derbendin vaxtile Sirvan vilayetine aid edilmesi ile baglidir Fazil Derbendi uzun muddet Tehranda ve Kerbelada Kerbela seherinin basqa adi Hairdir yasayib yaratdigi ucun ona Tehrani ve Hairi nesebleri de verilmisdir Fazil Derbendi meshur muctehidler Seyx Mehemmedhesen Isfahani Necefi ve Seyx Murteza Ensari ile muasir olmus Kerbelada Serifu l ulema Mazandaraniden ders almisdir Serifu l ulema leqebli Molla Mehemmedserif ibn Molla Heseneli Amuli butun Islam elmlerinin xususile usuli fiqhin mahir bilicisi hesab edilirdi Onun Kerbeladaki derslerinde 1000 neferden artiq telebe istirak edirdi Serifu l ulema Mazandaraninin telebeleri arasinda Seyx Murteza Ensari Seidu l ulema Barfurusi Sahibi Zevabit Seyyid Ibrahim Qezvini Molla Ismail Yezdi kimi elm nehenglerinin adlarini cekmek olar Serifu l ulema hicri 1245 ci miladi 1829 30 ilde Kerbelada taun epidemiyasi zamani vefat etmis ve Imam Huseyn meqberesinin cenub terefinde torpaga tapsirilmisdir Fazil Derbendi bele qudretli alimden seriet elmlerinin inceliklerini kamil sekilde menimsemis muellimin butun qeyd ve nezeriyyelerini diqqetle incelemis ve oz fikir suzgecinden kecirmisdir Hele genclik illerinden Fazil Derbendi seriet hokmlerinin esaslandirilmasinda diqqetcilliyi ile secilir ictihadi meselelere derin ve ehateli nezer salmaga calisirdi Tarixi melumatlarda xeber verilir ki Fazil Derbendi bezen oz ustadi Serifu l ulemanin ireli surduyu fiqhi nezeriyyelere tenqidi yanasaraq deyirdi ki filan meseleye qarsi azi 40 50 etiraz iskal ireli sure bilerem Serifu l ulema ise cavabinda deyirdi Eger birce tutarli etiraz soylesen besdir ikincisine ehtiyac yoxdur Bezi melumatlara gore Fazil Derbendi Necefde Seyx Cefer Kasifu l Qitanin oglu Seyx Eliden de ders almisdir Fazil Derbendini yuksek dereceli diqqetli alim eqideli feqih rical elmini yaxsi bilen mubahisede mahir arasdirici ve s epitetlerle terif etmisler Muasirlerinin yazdigina gore o fesahet ve belagetde tayi beraberi olmayan ereb diline agahliqda benzersiz alim idi Rical hedis ravilerinin sexsiyyeti elminde onun nezeriyyeleri alimlerin muraciet ve etimad menbeyi sayilirdi Fazil Derbendi ozu de oz elmi seviyyesinden xeberdar idi ve dini biliklerinin derin oldugunu gizletmirdi Elmi mubahiseler aparmaq hevesi onu tez tez zemanesinin guclu alimleri ile qarsi qarsiya getirirdi Deyilenlere gore meshur Seyx Mehemmedhesen Isfahani Necefi meclislerin birinde 30 illik zehmetinin behresi olan Cevahiru l kelam kitabi ile fexr edende Fazil Derbendi ona bele cavab vermisdi Bizim xezinelerimizde sizin cevahiratdan cox var Fazil Derbendi burada ozunun Xezainu l ehkam ve Seyx Mehememmedhesenin Cevahiru l kelam kitablarina isare etmisdir Fazil Derbendi Islam elmlerinin muxtelif sahelerinde oz qelemini meharetle sinamisdir Onun yazdigi eserler fiqh usuli fiqh tarix eqaid rical astronomiya el kimya ve s elmleri ehate edir Fazil Derbendini en cox meshurlasdiran eser Esraru s sehadet kitabidir Imam Huseynin sehadetini tesirli dille parlaq boyalarla eks etdiren bu eser ereb dilinde yazilmisdir Kitab muqeddime 11 meclis ve xatimeden sonluqdan ibaretdir Muqeddime sehadetin menasindan ve ustunluyunden ve imamlarin oz iradeleri ile sahidliye niye razi olduqlarindan behs edir 11 meclisden ibaret esas hissede Imam Huseynin Medineden cixmasindan baslayaraq esirler karvanina olunan zulmlere qeder hadiseler ehate olunur Xatime bolumunde ise Peygemberler ve imamlarin qatillerinin o cumleden Kerbela cinayetkarlarinin cezasindan boyuk gunahlardan ve s movzulardan sohbet acilir Kitab boyunca yeri geldikce Quran ayelerine ve hedislere istinad olunur Esraru s sehadet bu movzuda qeleme alinmis en ehateli menbelerden sayilir Bezi menbelerde bu kitabin adi hem de Iksiru l ibadat fi esrari s sehadat kimi xatirlanir Kitab hicri 1272 ci miladi 1856 ilde yazilmis 1284 cu miladi 1867 68 ilden baslayaraq defelerle cap olunmusdur Esraru s sehadet kitabi Mirze Mehemmedhuseyn ibn Eliekber Serietmedar terefinden fars diline tercume edilmis ve Envaru s seadet adi ile hicri 1311 ci miladi 1893 94 ilde Tebrizde cap olunmusdur Qeyd etmek yerine duser ki Fazil Derbendi ozu Esraru s sehadet kitabini ixtisarla fars diline tercume ederek Seadati Nasiriyye adlandirmisdir Kitab Iran sahi Nasireddin sah Qacara ithaf edildiyi ucun bele adlanirdi 13 babdan ibaret olan kitab hicri 1278 ci miladi 1861 62 ilde qeleme alinmis ve 1292 ci 1875 ilde Tehranda cap olunmusdur Fazil Derbendi Ehli beytin sedaqetli asiqlerinden idi Xususile Imam Huseyne e boyuk mehebbeti vardi Ele yazdigi kitablarin bir necesinin movzusu da bunu gosterir Fazil Derbendi meherremlik movsumunde teziye meclisleri teskil eder asura musibetlerinin xatiresini yaddaslarda canlandirar atesin moizeleri ile ureklerde huzn ve keder qigilcimlari yaradardi Hetta asura gunlerinde basdan emmamesini acar yaxasini cirar teziye karvaninin onunde basina torpaq tokerek addimlayardi Ele Esraru s sehadet kitabindaki bezi zeif revayetleri de onun Imam Huseyne e olan sonsuz sevgisi ile elaqelendirmisler Merhum hedis ustadi Seyx Huseyn Nuri Lu lu ve mercan kitabinda Sehid Murteza Mutehheri Hemaseyi Huseyniyye eserinde bu kitabdaki bir cox revayetlerin qeyri moteberliyine isare vurmus ve onu tenqid etmisler Muasirleri Fazil Derbendinin bezi kerametlerini neql etmisler ki bu kerametlerin coxusu onun Imam Huseyn e ezadarliginda gosterdiyi seylerle baglidir Eliekber Mehdipurun Ecsami cavidan Diri meyitler kitabinda bu kerametlerden biri tesvir edilir Melumdur ki Fazil Derbendi Tebrizin Cume mescidinde Mescidi Ya Eli sebistaninda meherremliyin ilk 10 gununde minbere qalxib moize soyleyer on minlerle adam ona qulaq asardi Hemcinin onu dinlemek ucun Tebrizin Siqqetu l Islam Xalaoglu Aga Mirze Sadiq aga mescidleri ve Talibiyye medresesinin heyeti dolu olardi Bir defe meherrem ayinin 9 da Fazil Derbendi camaata elan edir Sabah Hezreti Ebu lfezl Abbasin rovzesini oxumaq isteyirem Her kimin evinde elacsiz xeste varsa sabah bura getirsin ki Beni Hasimin mehparesinden sefa alsin Ertesi gun ayaq uste gezen xestelerden elave 27 nefer elacsiz merizi mescide getirir ve bir gusede yerlesdirirler Bu xestelerin bir coxu mualice ucun hekimlere muraciet etseler de redd cavabi almisdilar Merhum Derbendi minbere qalxmazdan evvel xestelere bas cekir ve onlara bele deyir Bir nece deqiqe de sebir edin insallah haminiz oz ayaqlarinizla buradan evinize qayidacaqsiniz Sonra minbere qalxib Kerbela bayraqdarinin fezileti haqqinda gozel bir nitq soyleyir Beni Hasim mehparesinin ruhuna xitab ederek deyir Men Sizin keramet ve sexavetinize arxayin olub bu adamlara soz vermisem Sizin sexavet ve kerametiniz buna yol vermez ki dergahinizin nokeri bu qeder adamin qabaginda xar olsun Fazil Derbendi bundan sonra cox yaniqli bir rovze oxuyur Hezreti Ebu lfezlin bereketinden xestelerin hamisi mescidden sagalmis halda cixib evlerine gedirler Biblioqrafik menbelerde Fazil Derbendinin qeleminden cixmis bir nece kitab haqqinda melumat verilmisdir Asagida onlardan bezilerinin adini qeyd edirik Cevahiru l iyqan fars dilinde yazilmis bu kitabda Imam Huseyn e musibeti tesvir olunub Kitab hicri 1285 ci miladi 1868 ilde Tebrizde cap olunub Xezainu l ehkam Seyyid Behru l ulumun Ed Durretu l menzume adli eserinin serhinden ibaretdir Xezainu l usul iki cildlik kitabin birinci cildi usuli fiqh ikinci cildi ise eqaid diraye rical ve s elmler sahesindeki bilikleri ehate edir Hicri 1267 ci miladi 1851 ilde Tehranda cap olunmusdur Risaleyi emeliyye fars dilinde yazilmis bu kitab teqlid teharet ve namaz behslerini ehate edir El Qevamis fi ilmi r rical hedis ve rical terminlerinin serhi barede yazilmis bu kitab 10 fesilden ibaretdir Hedis revayetcileri raviler 15 tebeqe uzre qruplasdirilmisdir Oxsar istilahlar arasindaki ferqler de kitabda tefsilati ile qeyd olunmusdur Biblioqrayik menbelerde bu kitab oz movzusunda en deyerli eserlerden biri kimi xarakterize edilir Zennimizce Molla aga Derbendiye aid edilen Qevamisu l qevaid Qevamisu s senae fi fusuli l exbar ve s kitablar da haqqinda danisilan eserle eynidir Hucciyyetu l usuli l musebbite bi eqsamiha usuli fiqhin mubahiseli movzularindan birine hesr olunmus bu eserde Fazil Derbendi oz movqeyini tutarli subutlarla mudafie etmisdir Hemin dovrun bezi meshur muctehidleri meselen Haci Mirze Mahmud Seyxulislam Tebrizi terefinden esere reddiyyeler ve etirazlar yazilmisdir El Covhere ve ya Covheru s senae astronomik cihazlardan olan usturlabin astrolyabiya is prinsipi haqqindadir Fazil Derbendi bu kitabi hicri 1273 cu miladi 1857 ilde oz sagirdi Seyyid Mirze Mehemmed Rezi xan Musevi Hindi leqebi Mirze Elicah Behadur xan ucun qeleme almisdir Kitab muqeddime 25 bab ve xatimeden ibaretdir Hicri 1280 ci miladi 1863 64 ilde Hindistanin Lakhnau seherinde cap olunmus kitabin sonunda muellifin hemin telebesine ictihad icazesi de derc edilmisdir Meshur biblioqraf alim Aga Buzurg Tehrani Ez Zerie kitabinda cild 5 seh 291 bu eseri oz movzusunda misli beraberi olmayan kitab kimi tesvir etmisdir Bunlardan elave Fazil Derbendinin usuli fiqh movzusunda Enavinu l edille Islam eqaidi movzusunda El Fennu l eela fi l itiqadat eserlerinin habele Fennu t temrinat Risale der iksir ve s kitablarinin oldugu melumdur Fazil Derbendi hedis ve revayetlere hedsiz ehtiramla yanasir mesumlarin dilinden soylenilen kelamlara sonsuz saygi gosterirdi Muasirlerinin xatirelerinde qeyd edilir ki o Seyxu t taife Tusinin Tehzibu l ehkam kitabini ve sair hedis mecmuelerini her defe eline goturende opub ehtiramla basi ustune qaldirir ve deyirdi Hedis kitablari da Qurani mecid qeder mohteremdir Fazil Derbendi Kerbela ve Tehran seherlerinde ders demis bir nece gorkemli ruhani alimin yetismesinde xidmet gostermisdir Onun sagirdlerinden asagidakilarin adlari tarix kitablarinda qeyd olunmusdur Mirze Hebib ibn Mehemmed Hasim Xorasani hicri 1266 1327 Mirze Nesrullah Farsi Sirazi Senabadi vef hicri 1290 Ayetullah Mir Axur oglu vef hicri 1328 Seyyid Mirze Mehemmed Rezi xan Musevi Hindi Mirze Ericah Bahadur xan Mirze Mehemmed Tenkabuni vef hicri 1302 Qisesu l ulema kitabinin muellifi ve b Qeyd edek ki bezi menbelerde Fazil Derbendinin xasiyyetinin agir oldugu bezen oz sagirdleri ile munasibetde kobudluga yol verdiyi de yazilir Hemin menbelerde melumat verilir ki mehz bu sebebden onun dersleri tez tez pozulur ve telebeleri dagilib gedirdi Fazil Derbendi omru boyu Islam maarifinin tebligi ceferi mezhebinin guclenmesi namine calisir Islam dinini zeifletmeye xidmet eden texribatci herekat ve cereyanlarla mubarize aparirdi Babiler Kerbelada oz zererli fikirlerini yayarken Fazil Derbendi cesaretle onlara etiraz edir Neticede babiler Fazilin evine basqin ederek onu oldurmeye calisirlar Sucaetli alim ozunu mudafie ederken sifeti ezilib yaralanir Omrunun sonuna kimi bu yaranin yeri onun sifetinde qalibmis Bu hadiseden sonra Fazil Derbendi Kerbelada qalmagin oz heyati ucun tehlukeli oldugunu gorerek Tehrana kocur Nasireddin sah Qacarin himayesi altinda yasayib yaratmaga baslayir Fazil Derbendi Tehrana daxil olarken camaat terefinden boyuk hormet ve mehebbetle qarsilanir Hetta Nasireddin sah sexsen onun gorusune gelir Fazil Derbendi sahla gorusunde de ozunemexsus cesaret ve qorxmazligini numayis etdirir heqiqetleri askar etmek yolunda hec neden cekinmediyini gosterir Sah uzun big saxladigina gore Fazil Derbendi ona etirazini bildirir ve biglarini qisaltmagi meslehet gorur Islam exlaqina gore biglari qisa saxlamaq meslehetdir Nasireddin sah Fazil Derbendinin nufuzunu nezere alaraq onun tenqidi qeydi ile razilasmali olur ele hemin meclisde biglarini bir az kesdirib qisaldir Bu hadise Fazil Derbendinin ne qeder nufuz ve tesir gucune malik oldugunu aciq askar subuta yetirir Seyyid Mustafa Huseyni Desti Mearif ve meariyf cild 5 seh 373 374 Bu boyuk ruhani alim hicri 1285 yaxud 1286 ci miladi 1868 70 ci iller arasi ilde Tehran seherinde vefat etmis vesiyyetine esasen Kerbelada defn olunacagi vaxta kimi emanet olaraq cesedi Tehranda torpaga basdirilmisdir Birce qizindan savayi ovladi qalmamisdir Fazil Derbendinin vefatindan 6 ay sonra vesiyyetine uygun olaraq nesinin Kerbelaya aparilmasi ucun qebri acildiqda sahidlerin gozu qarsisinda maraqli bir menzere canlanir Fazil Derbendinin cesedi qetiyyen curumemisdi Aga Buzurg Tehrani Nuqebau l beser kitabinda bu hadiseni bele tesvir edir Etibarli bir sexs Tehranda yasayan Ellame Seyyid Huseyn Qumminin dilinden menim ucun neql edib Axund Molla aga Derbendinin vefatindan 6 ay sonra cesedini Tehrandan muqeddes Kerbelaya aparmis Azerbaycanli zevvarlar destesi mene danismisdi ki cesedi emanet olaraq qoyulmus yerden cixaranda onun ter teze ve curumemis halda oldugunu gormusduler sanki merhum indice hamamdan cixmisdi Eliekber Mehdipur Ecsami cavidan seh 235 236 Fazil Derbendinin cesedi Kerbelada Imam Huseynin e meqberesinin kicik heyetinde Sahibi Riyaz leqebli Seyyid Eli Tebatebainin oglu Seyyid Mehemmed Mehdinin mezarinin yaninda defn olunmusdur