Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Buta (butə, puta) — ; badamabənzər naxış növüdür. Azərbaycan ornament sənətinin çox yayılmış bəzək elementlərindən biri.
Etimologiyası
Birmənalı olaraq, «buta/puta» sozünün ilkin mənası qədim türk xalqlarının mifoloji təsəvvürlərində sakral xarakter daşıyan rəmzlə bağlıdır. Zərdüşt təliminə əsasən, buta Günəşin, müqəddəs odun rəmzi, insanı bədnəzərdən, xəstəliklərdən qoruyan pak alov dilinin stilizə olunmuş təsviridir. Azərbaycanın toponimikasında, folklorunda, tətbiqi sənətində, memarlığında bu arxetipin forma və varianları ilə bağlı çoxsaylı misallar çəkmək olar: Misir ehramlarının yaşıdı sayılan Qız qalasının konturları yüksəklikdən butaya bənzəyir. Bakı şəhərinin heraldik rəmzində də buta təsvir olunmuşdur.
Butanın atəşpərəstlik dövrünə məxsus bəzək forması olduğu ehtimal edilir. Bakı, Gəncə, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Salyan, Muğan xalçalarında, binaların daxili bəzəkləri və digər sənət nümunələrində butadan geniş istifadə edilmişdir. Buta Orta Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinin də (Hindistanın tirmə şallarında, İranın parça və metal məmulatlarında və s.) dekorativ və tətbiqi sənətində geniş yayılmışdır.
Butalar forma etibarı ilə 4 qrupa bölünür:
- Xalça bəzəyində işlədilən butalar ("Muğan-buta", "Salyan-buta", "Xilə-buta", "Bakı-buta", "Sarabi-buta", "Gəncə-buta", "Şirvan-buta");
- Ailə həyatını təmsil edən butalar ("bala-buta", "həmli-buta", "balalı-buta", "evli-buta", "qoşaarvadlı-buta" və s.);
- Rəmzi mahiyyət daşıyan butalar ("cıqqa-buta", "lələk-buta", "küsülü-buta", "qovuşan-buta", "yazılı-buta" və s.);
- Bu qrupa müxtəlif formalı butalar daxildir: "saya-buta", "əyri-buta", "dilikli-buta", "qıvrım-buta", "şabalıd-buta", "zərxara-buta", "badamı-buta", "qotazlı-buta", "çiçəkli-buta", "yanar-buta" və s. Rəmzi məna daşıyan butalar zaman keçdikcə tədricən müxtəlif məzmunlu və formalı motivlərlə zənginləşmişdir.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (Bakı, 1966 səh. 331) buta sözünün aşağıdakı mənaları verilmişdir:
- Buta –1.Qonçə, 2.Parçaların üzərində badamabənzər xırda naxış, xırda gril şəkli.
- Buta – (fars – butə) içində qızıl, gümüş əritmək üçün odadavamlı materialdan (gildən) hazırlanmış qab.
Növləri
Arvaduşaqlı buta
Azərbaycan xalçalarında tətbiq edilən bir-birinin içərisində yerləşmiş buta təsviridir. Hər hansı tam görünüşlü buta təsvirinin daxilində bir böyük və onun içində bir və ya iki kiçik ölçülü buta yerləşmişsə onu xalq arasında "Arvaduşaqlı buta" adlandırırlar.
Evli buta
Xalçaçılıqda hər hansı bir buta elementinin ortasında əlavə buta təsviri yerləşdirilmiş butaya deyilir.
Həmli buta
Azərbaycan xalçalarında tətbiq edilən kobud və həm də qabaq tərəfi qabarıq şəkildə görünən buta təsviridir.
Gülabdan buta
Azərbaycan xalçalarında tətbiq edilən gülabdana (ətir, gülsüyü saxlamaq və istifadə etmək üçün qab) oxşar buta təsviridir.
Buta folklorda
Buta sadəcə təsviri incəsənətimizin yoxda, eyni zamanda folklorumuzun, şifahi xalq ədəbiyyatımızın əhəmiyyətli ünsürlərindəndir. Tədqiqatçı Məhsəti İsmayıl özünün "Naxçıvan əfsanələri" (Bakı: Elm, 2008) adlı kitabında butanın folklorumuzdakı yeri haqqında maraqlı müddəalara yer vermişdir:
"Folklorda buta ulu əcdadlarımızın kosmoqonik düşüncəsinin daşıyıcısı missiyasını yerinə yetirir. Qədim insanların düşüncəsində su, bitki, dağ və digər varlıqlar müqəddəs hesab edilmiş, həyatın ilkin başlanğıcı sayılmışdır. Bu baxımdan buta nəslin davamı, artımın simvoludur. Buta Azərbaycan dastanlarında aşiq və məşuq arasında xəyali kontakt rolunu oynayır. O, məhəbbət dastanlarında görünməmiş bir eşqin, üstün, ilahi bir məhəbbətin nümunəsi olaraq seçilmiş qəhrəmana-aşiqə aşıqlıq, şairlik istedadı da bəxş edir. Dastanlarımızda, nağıllarda aşiqə "buta verilməsi" ixtiyar qoca-Xızır tərəfindən eşq şərbətinin içirdilməsi ilə başlayır. Bir-birini heç vaxt görməyən iki gənc ayrı-ayrılıqda, yuxuda, xəyali vəziyyətdə onlara verilən şərbətdən qız oğlanın, oğlan isə qızın bir anlıq görüntüsü ilə qeyri-adi sevgiyə, məhəbbətə düşür. Ümumiyyətlə, folklor nümunələrinin araşdırılması göstərir ki, hər kəsə buta verilmir. Buta vermə yalnız seçilmişlərə xasdır. Bu seçilmişlər buta vasitəsilə heç kəsə aid olmayan bir neçə fərqli xüsusiyyəti də özü üçün qazanmış olur. Aşiqin uzun məşəqqətli sınaqlardan keçməsi son olaraq sevgililərin ilahi vüsalı ilə başa çatır. Buta dünyada mövcud olan qanunauyğunluqların fərqli bir formada və daha üstün icrası üçün vasitədir. Məhəbbət dastanlarında dərviş, ixtiyar qoca, pir və s. mifik obrazların qızı oğlana ani olaraq göstərməsi, bəzən isə eşq şərbətini içirtməsi hadisəsinə "buta aldı", "buta verildi" deyilir.
Azərbaycan folklor nümunələrinin bir çoxunda həmçinin buta adı çəkilmədən, yuxugörmələrlə bağlı bir neçə süjet xətti vardır. Yuxunun ardınca getmə, yuxuda sevgilisini görmə, yuxuda başına gələcəkləri görmə və s. hadisələr də, fikrimizcə, "buta vermə" ilə paralel şəkildə izah etmək lazımdır. Məhəbbət dastanlarında aşiqə buta verilməsi, yaxud ona dolu qabdan eşq şərbəti içirdilməsi, nağıllarda qəhrəmanın yuxusunun ardınca gedib xöşbəxtliyə qovuşması ilə bağlı hadisələr mücərrəd buta anlayışında birləşir. Demək, buta verilməsi ümumi və mücərrəddir. Məhz bu mücərrədlik butanı milli özəlliklərin daşıyıcısına çevirmişdir. Buta verilməsi, buta alınması yuxuda baş verdiyindən yuxu və buta bir vəhdət təşkil edir. Kamil Vəliyev türklərin yuxuya böyük əhəmiyyət verdiyini, yuxunu və yuxuyozmanı insan təsəvvürünün mənəvi aləminin dərinliklərində gedən gizli dünyanın bəlirtisi və insanın ilk mifi adlandırmışdır.
Azərbaycan məhəbbət dastanlarının strukturu, təməli də buta üzərində qurulur. Bu əsas üzərində cərəyan edən hadisələrin mürəkkəb inkişafı və məqsədi sonda aydınlaşır. Butadan başlanan aşiqliyin yolu məşəqqət və əzablardan keçir. Butanın alınması, yaxud buta verilməsi zahirən sadə, adi görünür. "Aşıq Qərib" dastanında deyilir: " Rəsul yatmışdı, yuxuda gördü ki, Tiflis şəhərində behişt misalı bir bağdadı, bunun başının üstündə ceyran misalı gözəl bir qız... Bu qızın yanında bir dərviş, dərviş qızın əlini Rəsula uzadıb: - Rəsul, bu qız Tiflisli Xacə Sənanın qızı Şahsənəmdir, bunu sənə buta verirəm, çox çəkməz biri-birinizə çatarsız, deyib çəkildi.
"Qurbani" dastanında deyilir: " Qurbaninin göz evi örtülü, könül evi açıq idi. Onun yuxusuna Gəncə şəhərində Ziyad xanın qızı Pəri xanım girdi. Pəri xanımın əlini Qurbaninin əlinə verib onları bir-birinə buta elədilər.
"Abbas və Gülgəz" dastanında isə deyilir: "Abbası yuxudan ayılda bilməyəndə kimi deyir huşun itirib, kimi deyir ölüb. Bir qarı nəbzin tutub dedi: - Heç nə olmayıb, o, eşq yuxusuna gedib. Bu saat Təbrizli Batman Qılınc Məhəmməd bəyin bacısı Pəri xanımı ona buta verillər".
"Qul Mahmud" dastanına görə isə Mahmud qardaşı Qəmbərlə Eynəl Yaqut pirində yatanda gecə Eynəl Yaqut Mahmuda bir qab şərab verdi. Mahmud içənnən sonra qabın dibində qalanı verdi Qəmbərə bununla da hər ikisi şair oldu, Mahmud isə Misir şəhərində Cəfər paşanın qızı Nigar xanıma buta verildi.
Məhəbbət dastanlarının əsas kompozisiyasını təşkil edən buta dastan yaradıcılığında əhəmiyyətli rol oynayır. Göründüyü kimi, məhəbbət dastanlarında buta və yuxu bir-birini tamamlayan əsas elementlərdir. Eşq yanğısı verən içki, badə də butanın əsas elementlərindən biridir. Məhəbbət dastanlarına görə buta almış aşiq igidliyi və dürüstlüyü ilə də seçilir. Qurbani dastanında deyilir:
Kiçiklərdən xəta, böyükdən əta,
Mərd iyid odu ki, dediyin tuta,
Şahlar şahı mənə veribdi buta,
Mətləbimdi, Pəri üçün gəlmişəm".
İstinadlar
- . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-05.
- "Buta". 2021-04-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-11-05.
- Evli buta[ölü keçid]
- Həmli buta[ölü keçid]
- . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-05.
Xarici keçidlər
- www.buta.az
- Buta
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Buta bute puta badamabenzer naxis novudur Azerbaycan ornament senetinin cox yayilmis bezek elementlerinden biri ButaBu adin diger istifade formalari ucun bax Buta deqiqlesdirme EtimologiyasiBirmenali olaraq buta puta sozunun ilkin menasi qedim turk xalqlarinin mifoloji tesevvurlerinde sakral xarakter dasiyan remzle baglidir Zerdust telimine esasen buta Gunesin muqeddes odun remzi insani bednezerden xesteliklerden qoruyan pak alov dilinin stilize olunmus tesviridir Azerbaycanin toponimikasinda folklorunda tetbiqi senetinde memarliginda bu arxetipin forma ve varianlari ile bagli coxsayli misallar cekmek olar Misir ehramlarinin yasidi sayilan Qiz qalasinin konturlari yukseklikden butaya benzeyir Baki seherinin heraldik remzinde de buta tesvir olunmusdur Butanin atesperestlik dovrune mexsus bezek formasi oldugu ehtimal edilir Baki Gence Erdebil Tebriz Naxcivan Salyan Mugan xalcalarinda binalarin daxili bezekleri ve diger senet numunelerinde butadan genis istifade edilmisdir Buta Orta Asiya ve Yaxin Serq olkelerinin de Hindistanin tirme sallarinda Iranin parca ve metal memulatlarinda ve s dekorativ ve tetbiqi senetinde genis yayilmisdir Butalar forma etibari ile 4 qrupa bolunur Xalca bezeyinde isledilen butalar Mugan buta Salyan buta Xile buta Baki buta Sarabi buta Gence buta Sirvan buta Aile heyatini temsil eden butalar bala buta hemli buta balali buta evli buta qosaarvadli buta ve s Remzi mahiyyet dasiyan butalar ciqqa buta lelek buta kusulu buta qovusan buta yazili buta ve s Bu qrupa muxtelif formali butalar daxildir saya buta eyri buta dilikli buta qivrim buta sabalid buta zerxara buta badami buta qotazli buta cicekli buta yanar buta ve s Remzi mena dasiyan butalar zaman kecdikce tedricen muxtelif mezmunlu ve formali motivlerle zenginlesmisdir Azerbaycan dilinin izahli lugetinde Baki 1966 seh 331 buta sozunun asagidaki menalari verilmisdir Buta 1 Qonce 2 Parcalarin uzerinde badamabenzer xirda naxis xirda gril sekli Buta fars bute icinde qizil gumus eritmek ucun odadavamli materialdan gilden hazirlanmis qab NovleriArvadusaqli buta Azerbaycan xalcalarinda tetbiq edilen bir birinin icerisinde yerlesmis buta tesviridir Her hansi tam gorunuslu buta tesvirinin daxilinde bir boyuk ve onun icinde bir ve ya iki kicik olculu buta yerlesmisse onu xalq arasinda Arvadusaqli buta adlandirirlar Evli buta Xalcaciliqda her hansi bir buta elementinin ortasinda elave buta tesviri yerlesdirilmis butaya deyilir Hemli buta Azerbaycan xalcalarinda tetbiq edilen kobud ve hem de qabaq terefi qabariq sekilde gorunen buta tesviridir Gulabdan buta Azerbaycan xalcalarinda tetbiq edilen gulabdana etir gulsuyu saxlamaq ve istifade etmek ucun qab oxsar buta tesviridir Buta folklordaButa sadece tesviri incesenetimizin yoxda eyni zamanda folklorumuzun sifahi xalq edebiyyatimizin ehemiyyetli unsurlerindendir Tedqiqatci Mehseti Ismayil ozunun Naxcivan efsaneleri Baki Elm 2008 adli kitabinda butanin folklorumuzdaki yeri haqqinda maraqli muddealara yer vermisdir Folklorda buta ulu ecdadlarimizin kosmoqonik dusuncesinin dasiyicisi missiyasini yerine yetirir Qedim insanlarin dusuncesinde su bitki dag ve diger varliqlar muqeddes hesab edilmis heyatin ilkin baslangici sayilmisdir Bu baximdan buta neslin davami artimin simvoludur Buta Azerbaycan dastanlarinda asiq ve mesuq arasinda xeyali kontakt rolunu oynayir O mehebbet dastanlarinda gorunmemis bir esqin ustun ilahi bir mehebbetin numunesi olaraq secilmis qehremana asiqe asiqliq sairlik istedadi da bexs edir Dastanlarimizda nagillarda asiqe buta verilmesi ixtiyar qoca Xizir terefinden esq serbetinin icirdilmesi ile baslayir Bir birini hec vaxt gormeyen iki genc ayri ayriliqda yuxuda xeyali veziyyetde onlara verilen serbetden qiz oglanin oglan ise qizin bir anliq goruntusu ile qeyri adi sevgiye mehebbete dusur Umumiyyetle folklor numunelerinin arasdirilmasi gosterir ki her kese buta verilmir Buta verme yalniz secilmislere xasdir Bu secilmisler buta vasitesile hec kese aid olmayan bir nece ferqli xususiyyeti de ozu ucun qazanmis olur Asiqin uzun meseqqetli sinaqlardan kecmesi son olaraq sevgililerin ilahi vusali ile basa catir Buta dunyada movcud olan qanunauygunluqlarin ferqli bir formada ve daha ustun icrasi ucun vasitedir Mehebbet dastanlarinda dervis ixtiyar qoca pir ve s mifik obrazlarin qizi oglana ani olaraq gostermesi bezen ise esq serbetini icirtmesi hadisesine buta aldi buta verildi deyilir Azerbaycan folklor numunelerinin bir coxunda hemcinin buta adi cekilmeden yuxugormelerle bagli bir nece sujet xetti vardir Yuxunun ardinca getme yuxuda sevgilisini gorme yuxuda basina gelecekleri gorme ve s hadiseler de fikrimizce buta verme ile paralel sekilde izah etmek lazimdir Mehebbet dastanlarinda asiqe buta verilmesi yaxud ona dolu qabdan esq serbeti icirdilmesi nagillarda qehremanin yuxusunun ardinca gedib xosbextliye qovusmasi ile bagli hadiseler mucerred buta anlayisinda birlesir Demek buta verilmesi umumi ve mucerreddir Mehz bu mucerredlik butani milli ozelliklerin dasiyicisina cevirmisdir Buta verilmesi buta alinmasi yuxuda bas verdiyinden yuxu ve buta bir vehdet teskil edir Kamil Veliyev turklerin yuxuya boyuk ehemiyyet verdiyini yuxunu ve yuxuyozmani insan tesevvurunun menevi aleminin derinliklerinde geden gizli dunyanin belirtisi ve insanin ilk mifi adlandirmisdir Azerbaycan mehebbet dastanlarinin strukturu temeli de buta uzerinde qurulur Bu esas uzerinde cereyan eden hadiselerin murekkeb inkisafi ve meqsedi sonda aydinlasir Butadan baslanan asiqliyin yolu meseqqet ve ezablardan kecir Butanin alinmasi yaxud buta verilmesi zahiren sade adi gorunur Asiq Qerib dastaninda deyilir Resul yatmisdi yuxuda gordu ki Tiflis seherinde behist misali bir bagdadi bunun basinin ustunde ceyran misali gozel bir qiz Bu qizin yaninda bir dervis dervis qizin elini Resula uzadib Resul bu qiz Tiflisli Xace Senanin qizi Sahsenemdir bunu sene buta verirem cox cekmez biri birinize catarsiz deyib cekildi Qurbani dastaninda deyilir Qurbaninin goz evi ortulu konul evi aciq idi Onun yuxusuna Gence seherinde Ziyad xanin qizi Peri xanim girdi Peri xanimin elini Qurbaninin eline verib onlari bir birine buta elediler Abbas ve Gulgez dastaninda ise deyilir Abbasi yuxudan ayilda bilmeyende kimi deyir husun itirib kimi deyir olub Bir qari nebzin tutub dedi Hec ne olmayib o esq yuxusuna gedib Bu saat Tebrizli Batman Qilinc Mehemmed beyin bacisi Peri xanimi ona buta veriller Qul Mahmud dastanina gore ise Mahmud qardasi Qemberle Eynel Yaqut pirinde yatanda gece Eynel Yaqut Mahmuda bir qab serab verdi Mahmud icennen sonra qabin dibinde qalani verdi Qembere bununla da her ikisi sair oldu Mahmud ise Misir seherinde Cefer pasanin qizi Nigar xanima buta verildi Mehebbet dastanlarinin esas kompozisiyasini teskil eden buta dastan yaradiciliginda ehemiyyetli rol oynayir Gorunduyu kimi mehebbet dastanlarinda buta ve yuxu bir birini tamamlayan esas elementlerdir Esq yangisi veren icki bade de butanin esas elementlerinden biridir Mehebbet dastanlarina gore buta almis asiq igidliyi ve durustluyu ile de secilir Qurbani dastaninda deyilir Kiciklerden xeta boyukden eta Merd iyid odu ki dediyin tuta Sahlar sahi mene veribdi buta Metlebimdi Peri ucun gelmisem Istinadlar 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 05 Buta 2021 04 11 tarixinde Istifade tarixi 2018 11 05 Evli buta olu kecid Hemli buta olu kecid 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 11 05 Xarici kecidlerwww buta az Buta